Limba [i literatura rromani cl. VII.pdf · 2020. 4. 5. · Mariana Cozma, prof. lb. rromani ∂i...

Ministerul Educa]iei,Cercet`rii [i Tineretului

I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o eftato siklœvipnasqo berÒ

Limba [i literatura rromani

Gheorghe Sar`u * Gabriela Moise * Marius C`ld`raru

pentru anul VII de studiu

UNICEF ROMÅNIAB-dul Prim`verii 48A 011975 Bucure[ti, România

Tel.: +40 21 201 7872-76Fax: +40 21 317 5255Website: www.unicef.org/romaniaE-mail: [email protected]

Lucrare realizat` [i tip`rit` \n 10.000 de exemplare cu sprijinul Reprezentan]ei UNICEF \n România, cu fondurioferite de Comitetul Na]ional German pentru UNICEF.

ISBN: 978-973-1733-07-4Editura: VANEMONDE


*

Limba ∂i literatura rromani pentru anul VII de studiu

2008

Bucure∂ti: Editura VANEMONDE





Manualul a ap‹rut, ca material ∂colar auxiliar, Ún cadrul parteneriatului dintre Ministerul Educa†iei,

Cercet‹rii ∂i Tineretului ∂i Reprezentan†a UNICEF Ún România. Manualul respect‹ obiectivele,

cerin†ele ∂i con†inuturile din programa ∂colar‹ de clasa a VII-a.

Referen†i:

Olga Markus, prof., insp. rrom‹ la ISJ Cluj Napoca

Nicolae Pandelic‹, prof., metodist pentru limba rromani, jude†ul Dolj

Mariana Cozma, prof. lb. rromani ∂i metodist‹ pentru limba rromani la Δcoala Cheud 2, jude†ul S‹laj

Autori: Gheorghe Sar‹u, Moise Gabriela, Marius C‹ld‹raru

Ilustra†ii ∂i copert‹: pictorul rrom Eugen Raportoru

Descrierea CIP a Bibliotecii Na†ionale a României

SAR›U, GHEORGHE

I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o eftato

siklœvipnasqo berÒ / Gheorghe Sar‹u, Gabriela Moise,

Marius C‹ld‹raru. - Bucure∂ti : Vanemonde, 2009

ISBN 978-973-1733-07-4

I. Moise, Gabriela

II. C‹ld‹raru, Marius

811.214.58(075.33)

Layout: Victoria Dumitrescu

DTP: Dan Gl‹van

ISBN 978-973-1733-07-4

Editura: VANEMONDE

22

33

Gheorghe Sar‹u * Gabriela Moise * Marius C‹ld‹raru


*

Limba ∂i literatura rromani pentru anul VII de studiu

2008

Bucure∂ti: Editura VANEMONDE

44

OO RRRROOMMAANNOO HHÌMMNNOO

GGEELLEEMM,, GGEELLEEMM1. Gelem, gelem lungone dromença,

Maladilem baxtale rromença,

A, rromalen, kaar tume aven,

E caxrença, bokhale ©havença?

R.: Haj, haj, rromalenHaj, haj, ©havalen... (duj var)

2. Sasas vi man bari famìlia,

Mudardæs la i kali legìa.

Sarren ©hindæs, vi rromen vi rromn„n,

MaÒkar lene vi tikne ©havorren.

R.: Haj, haj, rromalen...

3. Putar, Devla, te kale udara,

Te Òaj dikhav mirre familia,

Palem ka ‡av lungone dromença,

Thaj ka phirav baxtale rromença!


4. Opre, rroma, si o vaxt akana,

Ajde mança sa e lumæqe rroma!

O kalo muj thaj e kale jakha,

Kamava len sar e kale drakha.


L1

TE SIKLŒŒVAS MAJ BUT!

1. Ka-o jekhto maÒkarthemutno kongrèso, k-i Lòndra, an-o berÒ 1971, jekh rromani purani dîli sas

adoptisardi sar maÒkarthemutno rromano hìmno (Gelem, gelem), gilæbado kaar i gilævni vi aktrìca

Olivera Vu©o, an-o prin‡ardo fìlmo Prin‡ardem vi loÒale rroma. Palal, ka-o dujto kongrèso (k-i

Genèva, an-o berÒ 1978) kotorlias vi o rromano aktòro, o Yul Brinner.

2. O rromano aktòro, o Rudi Moca, anar o Târgu Mure∂, phendæs ke i but prin‡ardi dîli, o rromano

maÒkarthemutni hìmno, “Gelem Gelem”, avel anar jekh fòro, kaj si paÒal amene, i Uila, anar o

Âudèco Târgu Mure∂, kaj 80% anar e manuÒa si rroma. Si jekh dòjna - gilæqi thaj bu©hol “Gelem,

gelem”, savo amboldino si “‡avas thaj sa ‡avas, kaj na ‡anel man konik, kaj na-i man ni© phral thaj

ni© phen”.

3. O romano lèksiko

Sar malavas an-e savorre ©hibæ, vi i rromani ©hib si la paÒal le purane lava vi lava save sas line anaraver ©hibæ. Kadjal, an-i rromani ©hib arakhas:

I. Purane indikane lava: angrusti, drakh, ©huri, gav, gono, jakh, jag, kangli, kham, khoro, ma©ho,

muj, nakh, patrin, phabaj, piri, rroj, sap, suv, Òing,thav, ‡amutro, ‡ukel th. a. Sa kadja, maÒkar lene

si vi le gina jekh, duj, trin, Òtar, deÒ, biÒ, Òel thaj but kernavnæ: del, kerel, sovel, merel, ‡ivel th. a.

Kadala indikane lava si rromane ©hibæe maj anglal kaar o IX-to ÒeliberÒ P. X., kana e pròto-rroma

mukhle i ìndia.

II. Purane lava line avere ©hib„nar

1) ‡i ka-o Balkàni

persikane lava: ambrol, buzni, xer, khangeri, momeli, sir, tover, zen th. a.

armenikane lava: dudum, grast, ko©ak th. a.

osetikane lava: tirax, vordon th. a.

gruzikane lava: ©am©ali (ka-l xanotàræ: càmcoj).

2) an-o Balkàni

xoraxane lava: majmùni, kùndra, kutìa, kanzùr(k)a, sinìa th. a.

55

PU¢¢HIMATA AJ MANGIMATA KA-O TÈÈKSTO

1. Ginaven o tèksto!

2. Alosaren thaj xramosaren e biprin‡arde lava!

3. Phenen palal sose del pes dùma an-o kadava tèksto!

4. Den dùma an-e grùpe, kerdine anar po Òtar siklœvne, thaj

arakhen o lav - klidin!

5. Arakhen i vastni godî / idèa.

grekikane lava: còxa, drom, efta, enæ, kòkalo, kakavi, klidin, luludî, oxto, papin, paraÒtuj,

peìnda, pètalo, rovli, sarànda, stadî, salivàri, sirìmi, trænda th. a.

sudutne - slavikane lava (bulgarikane, serbikane th. a.): dŸlgo, pùÒka, sìta, zèleno, zmèo,

Âàmba, ÂŸlto th. a.

rumunikane lava: atùn©, kùjbo, papùÒa, p-orme, pomàna, ròta, trail, vùni th. a.

3) an-i Evròpa

magjarikane lava: igen, pàprika, Òarkàni (zmèo), Òàrga th. a.

rusikane lava: atwèto th. a.

germanikane lava (an-o dialèkto “manuÒ”): blùma (luludî), èpla (phabaj), grùndos (dibi),

niglo (kanzùr(k)a) th. a.

polskikane, slovakikane, ©exikane, hispanikane, anglikane, finitikane, Òvedikane lava thaj aver.

III. Neve lava line avere ©hib„nar

maÒkarthemutne lava: imèjlo, gazèta, hotèlo, kompùtero, kongrèso, telefòno, televizòro,

webpatrin / sàjto th. a.

svakodîvesutne lava line anar le kontaktosqe ©hibæ: pèrco, Òtràjko th. a.

“lilutne” lava (save resle an-i rromani ©hib anar e lila, po but neve indikane lava): bi‡li, bili,

ràÒtra, lekhavel th. a.

IV. E ‡enenutne kreàcie

An-e savorre vaxta thaj thana, e manuÒa “kerde neve lava” an-e lenqi vrjàma. Varesave

lenar sas “astarde” avere vakærnenar, aver lava na sas akceptisarde le manuÒenar. A©hile an-i

©hib kasave lava: bistarel, bikinel, godæver, anglomilaj, angloivend, o durkalo, o jekhtomilaj th. a.

“Sar ‡anel pes, i rromani ©hib arakhlæs pes but vrjàma an-jekh but speciàlo situàcia, anar

kodoja ke paÒe jekh mìa berÒa na xramosardæs pes kadala ©hibæe. Anar o XVI-to ÒeliberÒ, barilo

an-i Euròpa o interèso le ga‡enqo karing i rromani ©hib, kana inkliste e anglutne xramosarde

risparimata / liparimata an-e rivìste aj lila (1547, 1597). Nakhle ÒeliberÒa palal ÒeliberÒa, tha’ dòsta

cŸra vi banges xramosardæs pes rromane ©hibæe. Xatærel pes ke ‡i k-o biÒto ÒeliberÒ sas but zàla /

cŸra manuÒa, rroma vaj ga‡e, save xramosarenas rromanese.” (Gheorghe Saræu).

¸ANGLÆN KE...?

66

77

OO JJ@@NNOO,, OO GGOODDÆÆVVEERR

Bute vaxteça anglal, an-o jekh gav ‡ivelas duj phure, savenqe o Del dæsas len jekh ©havo,

kaj bu©holas Jòno.

Kana o ©havo barilo, phendæs pirre dadenqe, kä vov kamel te telærel te kerel pesqe pirro

‡ivipen. Phirindoj e gava, areslo k-i avlin jekhe dasesqi, savo ©hutæ les Òtalàri anar jekh sovnakutno

lovo p-o berÒ. 3anelas o Jòno te kerel savorenar, vi te xramosarel thaj vi te drabarel. Palal duj - trin

©hona, o das ©hutæ les pesqe ©a©e vasteça.

I anglutni butî e dasesqi sas o bikinimos e ka‡enqo, e parfumurenqo thaj e sovnakutne

bukænqo. O Jòno sas but patîvalo thaj o das kodolesqe inkerelas lese but. Le dases sasas les jekh

Òukar rakli, maj tikni sar o Jòno, tha’ le barvales ingerelas les i godî vi maj dur.

Kana agordile e trin berÒa, o Jòno lilæ pirre love thaj kamlæs te telærel, vi kana sas les vareso

p-o ilo anar i rakli, savi bu©holas Ankùca, thaj o das phendæ lesqe:

- Mangav tut te maj a©hos jekh ©hon, ke me kam telaræv te kinav butæ anar mirre bikinlinæ

thaj kamavas te a©hos an-o muro than ‡i kana avava.

- MiÒto, phenel o Jòno, a©hav thaj, kana te telæres, raja!na, le vi manqe e love thaj te kines

manqe so anklela tuqe maj anglal an-o drom. Dine pes d„s la©ho thaj o das telærdæs.

Khethanes e dasnæça p-o drom maladine trine rromnæn, saven sasas len an-jekh gono jekh

mùca, kaj kamenas te mudaren lan, kä voj xalæs baræqe ©iriklæn.

- O das aÒunindoj sa kadala dinæ e trin sovnakutne love thaj lilæ la muca.

PaÒal ratæe, khine thaj bokhale, a©havdile jekhe xabelinæe, thaj mangle vareso xamasqo. O

manuÒ kheresqo phendæs:

- Si ©hona kanaar mane ©i maj xal khonik, ke aven e kermuse thaj xan o xamos p-e sinìa.

Anindos pesqe godî, ke an-o gono si les mùca, o das phenel:

- MiÒto, an vareso xamasqo thaj ©hude p-i meseli thaj si te dikhes ke na-i te avel ©i jekh

kermuso thaj, bi te avel dikhlo, ankalædvæs la muca thaj ©hutæs lan paÒal o punro la meselæqo.

Kana dikhlæs o manuÒ ke ©i aven e kermuse, manglæs e dasesqe te del vi les thaj kam pokinel

sode manglæ pes lesqe.

L2

O das kerdæs fòros leça thaj xatærdile te bikinel lesqe la muca anar trin vapòruræ pherde

butænar. Aresindoj khere, o Jòno pu©hlæs les kana læs vi lesqe vareso e trine kodole lovenar.

Taman akana o das andæs pesqe godî ke i mùca sas kindi anar e love e Jonosqe thaj k-aÒti te

aven sa la©he, o barvalo manglæs le Jonos te alœl / alosarel pesqe jekh anar le trin vapòruræ. Vov

alosardæs o maj purano thaj o maj tikno vapòro. Kadava vapòro sas pherdo sovnakutne butænar.

Palal kadaja, o das dinæ le Jonosqe jekh than te kerel pesqe kher, jekh bikinlin, kaj e butæ

‡anas but miÒto.

O Jòno andæs pirre daden thaj inkerdæs len paÒal pese, kerindoj lenqo ‡ivipen Òukar.

(palal o Nicolae Pandelicæ)

KLASAQE BUTÆÆ

I 1-to klasaqi butî

88

LAVA MA∑∑KAR E LAVA...

vaxt - vræma, vrjàma

‡ivipen - ‡iv’

drabarel - ginavel

das - ga‡o

pirre - lesqe

sòde - kozom, kazom, kèci, kabor,

kobor





4. Den dùma an-e grùpe, kerde anar po Òtar siklœvne, thaj arakhen

o lav - klidin.


1. Godîsar ke san tu an-i kodoja tekstosqi piktùra thaj xramosar an-e deÒ Òirda/rènduræ, sar

vi kana sas tiri paramì©i thaj phen / mothov maj dur!

2. Palal so agordes, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro, e xramosaripnasqe lilorreça tire

kolegosqo!

3. La©har e arakhle doÒa an-e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo!

4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe le arakhle doÒa thaj phen lesqe sar sasas te

xramosarel la©hes! Sa kadja, dikh k-e arakhle doÒa tire kolegosar!

5. Akana, zumav te amboldes / te nakhaves, kòrkorro, jekh kotor e tekstosqo an-i rumunikani

vaj magærikani chib!

6. Palal so dinæn agor, paruv palem tiro xramosaripnasqo lilorro e lilorreça tire kolegosqo thaj

la©har e doÒa!

7. Sikav tire kolegosqe e arakhle doÒa thaj phen lesqe so vov kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh

kaar tiro kolègo kaj tu kerdæn doÒ!

8. Sikaven vi tumare siklærnæqe vaj siklærnesqe sar tume kerde butî khethanes!


Keren, telal o vastalipen tumare siklærnesqo vaj siklærnæqo, aver KLASAQE BUTÆÆ,

khethanes, an-e grùpe, e neve siklile nociença!

1. O oficiàlo alfabèto rromane ©hibæqo

2. O akcènto rromane ©hibæe

1. An-i rromani ©hib, o akcènto perel - an-e rromane lava - p-i palutni silàba: per-el, go-no, manuÒ,

ra-klo, ©a-©ut-no th.a. Kadale surene, o akcènto ©i thol pes.

2. P-e ga‡ikane lava, o akcènto perel p-i sajekh silàba, kaj perel vi an-i ©hib kaar avel o lav. Kadale

situaciene, xramosarel pes o akcènto “gravis”, p-e vokàle anar e akcentuime silàbe: -à-, -è-, -ì,

-ò-, -ù-, sar kasave eksemplurene: salivàri, pètalo, ciknìda, kòkalo, peperùda th.a.

99

G RAMÀÀTIKA

E rromane oficialone alfabetose si kadala grafème:

19 grafème, save si len sajekh valòre sar vi an-o rumunikano alfabèto:

a, b, d, e, f, g, h, i, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z

4 “aspirime”, “phurdine” grafème:

10 grafème, save si len kadala ‡ute:

Rromani c © x j k rr Ò w Â ‡

Rumunikanes † ce, h i c nr ∂ u j ge,

ci gi

Fonetikani

transkrìpcia ts t^ h i k r ^ |u| dj d‡

3 postpozicionàlo grafème q, , ç:

Rromani q ç

Fonetikani

transkrìpcia |k| |g| |t| |d| |s| |ts|

(dupæ n) (dupæ n) (dupæ n)

3 specìfiko “balkanikane“ vokàle ë, ä, Ÿ:

Rromani ë ä Ÿ

Rumunikanes æ æ Ú

Fonetikani

transkrìpcia | | | | |1|

5 diftònguræ: æ, „, î, œ, º:Rromani æ „ î œ ºRumunikanes ia ie ii io iu

©h, kh, ph. the e

3. Xramosaripnasqe règuleLien dikhipnase sar si te xramosaras la©hes! P-i jekhto kolòna si i ©a©utni fòrma. Dikhen vi erimome fòrme, p-i dujto, trinto vi p-i Òtarto kolòna!

Dikhen sar e rimome fòrme, p-i dujto kolòna vi p-i trinto kolòna, resle, akana, sar e ©a©utne fòrme!

1100

mirro m-rro m-o momirri m-rri m-i mimirre m-rre m-e metiro t-ro t-o tœtiri t-ri t-i ti, tîtire t-re t-e te, t„pesqo - p-o popesqi - p-i pipesqe - p-e pelesqoro lesq-ro - -lesqiri lesq-ri - -lesqere lesq-re - -savorro saworro sa-orro sa-rro, sa-o, sasavorri saworri sa-orri sa-rri, sa-i, sæsavorre saworre sa-orre sa-rre, sa-e, sakadaja kadja - -kadaja kaja - -kodoja koja - -kadava kava kawa -kodova kova kowa -kadala kala - -kodola kola - -©havo ©hawo ©haw’ ©ho’Devel Dewel De-el Deldîves dîwes dî-es dîes, d„sasvinæ asvija asvja asvapatrinæ patrija patrja patra

ana o an-o an-o (kathe, sadæripen)ana i an-i an-i (kathe, sadæripen)ana e an-e an-e (kathe, sadæripen)ana ël an-ël an-ël (kathe, sadæripen)kaj o ka-o k-okaj i ka-i k-ikaj e ka-e k-ekaj ël ka-ël k-ëlpa o p-o -pa i p-i -pa e p-e -pa ël p-ël -

O berÒ 1990 avelas te reprezentisarel vaÒ i rromani sel jekh but importànto fàkto, anar

kodoja ke, an-o Òtarto ©hon kadale berÒesqo, k-i VarÒàva - kana sas kerdo o IV-to MaÒkarthemutno

Rromano Kongrèso - sas lini i decìzia dikhindoj o rromano khethano maÒkarthemutno alfabèto. E

bazae kadale alfabetosqi beÒlesas e rodimata aj e propozìcie kerdine vaÒ e savorre rromane

dialèkturæ kaar o Marsel Kurtiàde. I decìzia sas xramosardi kaar 17 lingvìsturæ aj kulturaqe

manuÒa, rroma vi ga‡e, save sas k-o IV-to Kongrèso. Palal kadava Kongrèso, inkliste an-e but

europutne thema lila vi rivìste xramosarde kadale khethane alfabetose.

Kathe si o jekhto rumunikano - rromano dikcionàro, kerdo kaar o raj Gheorghe Sar‹u vi

pesqe studènturæ aj publikisardo an-o berÒ 2003.

1111

¸ANGLÆN KE...?

MMIIRRRROO BBAARROO ∑KKOOLLAAQQOO JJEEKKHHTTUUTTNNOO DDÊSS

“Falas ke jekh baro manuÒesqo vast spidelas mirro phiko thaj cŸrdelas les khon‡ te inkalavel

les manqe anar e sovipnasqo than ...Sa an-o kodova vaxt, jekh zoralo vak phenelas anar o

biprin‡ardo:

- UÒti, ©have!a, ke resesa butpalal!

UÒtilem, xutindoj traÒavdo anar o sovipen:

- Kozom si o ©aso?

PaÒal mane beÒelas mirro dad, asaindoj.

- Trebalas te astarav e kùrsuræ!

Liem mirri stadî thaj gelem. Atùn©i, duj manuÒa, save nakhenas, ©hudine d-ajekh bidoÒaqo

dikhipen karing mane, thaj paleder thavdine maj dur te den dùma, aj me semas pa©avdo ke

phenenas:

- Kadava andredinæs ka-o licèvo! Andredinæs sar siklœvno ka-o “Lazær”!

Areslem k-o li©èvo ka-i efta òra thaj pan‡vardeÒupan‡ minùturæ. An-i bari bar, sas but

siklœvne kidine paÒ-i phuri ©amlin, kaj dikhlæs odobor but generàcie, kaj phirvade telal lesqere zorale

ranìka.” (...)

(palal o Grigore Bæjenaru: Ci∂migiu & comp. O amboldipen: kaar i Gabriela Moise)

1122

L3


spidelas - ispidelas

kon‡ - gàta

vak - krŸlo, muj

butpalal - zabado

uÒtilem - vazdinem man

den dùma - (s)borizen, vakæren,

phenen, mothoven

©amlin - o rukh kaj kerel ©àmle, kestène

ranika - krænge

Sar ‡anel pes, I Gramàtika anderærel duj xulavimata: i Morfològia thaj i Sintàksa.

I Morfològia studiisarel e vakæripnasqe riga.

An-i rromani morfològia malavas 11 vakæripnasqe riga. Lenar, 6 si a. paruvale / fleksìbilo,

b. 4 si biparuvale / bifleksìbilo thaj c. jekh si paÒparuvali / paÒfleksìbilo vakæripnasqi rig.a. E paruvale / fleksìbilo vakæripnasqe riga si kadala: 1. i navni (o substantìvo), 2. o artìkulo, 3. i

paÒnavni (o adÂektìvo), 4. i sarnavni (o pronòmro), 5. i ginavni (o numeràlo) thaj 6. i kernavni (o

vèrbo).

b. E biparuvale / bifleksìbilo vakæripnasqe riga si: 1. i postpozìcia 2. i prepozìcia, 3. i phandavni(konÂùnkcia) thaj 4. i interÂèkcia.

c. I paÒparuvali / paÒfleksìbilo vakæripnasqi rig si i paÒkernavni (o advèrbo).

E PARUVALE / FLEKSÌÌBILO VAKÆÆRIPNASQE RIGA

I NAVNI (O SUBSTANTÌÌVO)

O SUBSTANTÌÌVO

3i akana, an-o pan‡to vi an-o Òovto Òkolutno berÒ, sas siklile - ka-o substantìvo - kadala kèzuræ:

nominatìvo, akuzatìvo, genitìvo thaj instrumentàlo. Kadava berÒ, an-o eftato, siklœvasa aver duj

kèzuræ: o vokatìvo thaj o datìvo.

Te palemdikhas!

E tìpuræ le substantivurenqe

1. Khethane thaj ververutne substantìvuræ:

2. E ‡ivdisarde thaj e bi‡ivdisarde substantìvuræ

‡ivdisarde substantìvuræ bi‡ivdisarde substantìvuræ

manuÒ rukh

bakri ambrol

1133




3. Ambolden o tèksto ga‡ikanes!

4. Phenen palal sose del pes dùma an-o kadava tèksto?

5. Roden ka-e Òkolaqi bibliotèka kadava lil thaj drabaren les!

6. Phenen vi tume sar tume kamen te avel tumaro licèvo?

7. So tu dikhes suno te reses tire ‡ivipnase?

G RAMÀÀTIKA

khethane substantìvuræ ververutne substantìvuræ

gono O Marìn

grast O BukurèÒti

suv O Rromano Kongrèso

luludî I Luludî (jekh anav!)

bori vurdon

raÒaj kher

E gramatikane kategorìe ka-o substantivo si: o gin, o ling thaj o kèzo.

O gin. An-i rromani ©hib si duj gina: o jekhipen (manro, grast, phen) thaj o butipen (manre,

grasta, phenæ).

O ling. Rromane ©hibæe si duj linga: o murÒikano ling (manro, grast, murÒ) thaj o ‡uvlikanoling (phen, baj, sasuj).

O kèzo. An-i rromani ©hib ekzistisaren 8 kèzuræ: o nominatìvo, o akuzatìvo, o genitìvo, odatìvo, o lokatìvo, o ablatìvo, o sociatìvo - instrumentàlo, o vokatìvo (vaj: e akharipnasqi fòrma).

O kèzo le substantivurenqo

Te palemdikhas o Nominatìvo!

E agorimata le murÒikane substantivurenqo ka-o nominatìvo, k-o butipen:

E murÒikane substantìvuræ lien ka-o nominatìvo, k-o gin butipen, kadala fòrme:

E agorimata le ‡uvlikane substantivurenqo ka-o nominatìvo, k-o jekhipen E ‡uvlikane substantìvuræ si len ka-o nominatìvo, ka-o gin jekhipen, kadala agorimata:

1. jekh konsonànta: dar/traÒ, xar, len, men/korr, phen thaj aver.

2. i vokàla -i: bibi, butî, dori, dîli/gili, luludî/luludi th. a.

3. i paÒkonsonànta j: baj, ©haj, daj, sasuj th. a.

4. o mocionàlo sufìkso -ni: grastni, xerni, rromni, thagarni th. a.

5. o diminutivàlo sufìkso -orri/-œrri: bibœrri, ©hajorri, luludiœrri th. a.

6. i vokàla -a (an-e ga‡ikane lava): aktòri, dòktori, hotèli, telefòni th. a.

1144

Jekhipen Butipen

- substantìvuræ an-jekh konsonànta : dad, thagar -a dada, thagara

- substantìvuræ an-i vokàla -o: gono, ma©ho -e gone, ma©he

- substantìvuræ an-i paÒkonsonànta j: muj, raÒaj -a muja, raÒaja

- substantìvuræ an-i vokàla -i: dî, pani -æ dæ, panæ

- substantìvuræ an-o sufìkso -pe(n)/-mos: amalipen / amalimos, Òukaripen / Òukarimos -mata amalimata, Òukarimata

- substantìvuræ an-o ga‡ikano sufìkso -o(s): fòro(s), telefòno(s) -uræ fòruræ, telefònuræ

- o diminutivàlo sufìkso -orro: dadorro, saporro -e dadorre, saporre

- substantìvuræ an-o ga‡ikano sufìkso -i: aktòri, hotèli -æ aktòræ, hotèlæ

- substantìvuræ an-e aver ga‡ikane sufìksuræ:

- àri: masàri/masno, veÒàri kalendàri -æ veÒàræ kalendàræ

- tòri: bikinitòri, krisinitòri -æ bikinitòræ, krisinitòræ

E agorimata le ‡uvlikane substantivurenqo ka-o nominatìvo, k-o butipen E ‡uvlikane substantìvuræ lien ka-o nominatìvo, k-o gin butipen, kadala fòrme:

KLASAQE BUTÆÆ



Keren, telal o vastalipen tumare siklærnesqo vaj siklærnæqo, aver klasqe butæ, khethanes, an-

e grùpe, e neve siklile nociença!

1155

1. Xramosar an-e deÒ Òirda / rènduræ sar tu nakhlæn o milaj, kaj tu phirdæn, kaça tu

maladilæn, sar sas, so siklilæn, so arakhlæn!

2. Palal so agordes, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorreça tire

kolegosqo!


4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe le arakhle doÒa thaj phen lesqe sar sasas te

xramosarel la©hes! Sa kadja, dikh k-e doÒa arakhle tire kolegosar!

5. Akana, zumav te amboldes / te nakhaves, kòrkorro, jekh kotor e tekstosqo an-i

rumunikani vaj magærikani ©hib!

6. Palal so dinæn agor, paruv palem tiro xramosaripnasqo lilorro e lilorreça tire kolegosqo

thaj la©har e doÒa!

7. Sikav tire kolegosqe e doÒa thaj phen lesqe so vov kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh kaar tiro

kolègo kaj tu kerdæn doÒ!


Jekhipen Butipen

- substantìvuræ an-jekh konsonànta : len, phen -a, æ lenæ, phenæ

- substantìvuræ an-i vokàla -i: bibi, butî -æ bibæ, butæ

- substantìvuræ an-i paÒkonsonànta j: baj, ©haj -a baja, ©haja

- substantìvuræ an-o mocionàlo sufìkso -ni: rromni, thagarni -æ rromnæ, thagarnæ

- substantìvuræ an-o diminutivàlo sufìkso -orri/-œrri: ©hajorri, phenœrri -æ ©hajorræ, phenœrræ

- substantìvuræ an-i vokàla -a (an-e ga‡ikane lava): -e (-es) còxee(s), dùmee(s),còxa, dùma, diskriminàcia, Âàmba, telegràma dskriminàciee(s),

Âàmbee(s), telegràmee(s)


E navnæ Òaj te aven:

odærde / ‡ivdisarde: bakro, raklo, sap th. a. 3anen vi aver?

biodærde / bi‡ivdisarde: baj, bal, balani, kher th. a. 3anen vi aver?

E navnæ Òaj te aven len duj linga:

murÒikane: gad, gav, guruv, murÒ, rukh th. a. 3anen vi aver?

‡uvlikane: baj, bibi, bori, rakli th. a. 3anen vi aver?

E navæ Òaj te aven len duj gina:

o jekhipen: balo, baÒno, grast, sastri, sastro, ÒoÒoj, raklo, rakli th. a. 3anen vi aver?

o butipen: baÒne, ÒoÒoja, rakle, raklæ th. a. 3anen vi aver?

I 4 -to klasaqi butî

Alosaren e navnæ anar o opralutno tèksto vi thon len palal sar mangel o tabèlo!


Keren ‡uvlikane navnæ le mocionalone sufiksoça -ni kaar kadala murÒikane navnæ: amal,grast, guruv, xer, manuÒ, murÒ, raÒaj, ri©h, raj, ruv, rrom, sap, ÒoÒoj, thagar!

Ex. amal + suf. -ni > amalni> amalin (rimome fòrma!).


Xramosaren telal e lava, kaj sine ©a©es xramosarde: pani - paj, xaning - xaing, khajni - kahni

- kaxni, ©havorro - Òavorro.


Sikaven save navnæ sine odærde / ‡ivdisarde vi save sine biodærde / bi‡ivdisarde!

1166

xuxurr

raj

daj

pani

moxton

marro

‡eno

goro

gav

gono

raÒaj

grast

phurt

kak

O substantìvo / i navni

E odærde / ‡ivdisarde navnæ E biodærde / bi‡ivdisarde navnæ

o ling o ling

‡uvlikano murÒikano ‡uvlikano murÒikano


Xramosaren jekh tikno tèksto, alosarindoj murÒikane vi ‡uvlikane navnæ!

An-o berÒ 1991, ka-o Parìzo, kerel pes, kaar o dr. Marcel Courthiade, E Rodimatenqo ajAkcienqo Grùpo an-i Rromani Lingvìstika, e Rromane Uniaqo (IRU), telal i phakh le

Universitetaqi Sorbonne anar i Frànca. Kothe, lile rig e ©hibutne/e lingvìsturæ anar verver thema.

Amenar, lias rig ka-e kadala malavimata o specialìsto rromane ©hibæe, o Gheorghe Saræu. Aver

lingvìsturæ aj specialìsturæ sas: o Donald Kenrick, o Jan Hanckok, o Rajko Djuri©, o ValdemarKalinin, o Kujtim Pa©aku, o Santino Spinelli th. a.

1177

¸ANGLÆN KE...?

EE XXUUXXUURRRRAA

Sasas jekh var duj rroma, save kerenas butî khethanes k-o jekh xulajesqi avlin thaj but

patîvale sasas.

Kadala duj rroma sasas but la©he amala thaj an-o jekh dîves e kurkesqo, avindoj lenqo dîves

vesto, telærde an-o veÒ te kiden xuxurra. Von bu©honas Kòstja thaj 3ìkulo. Arakhle von but xuxurra.

O Kòstja ©hudæ o gad opral pese, phandæ e baja thaj pherdæ les xuxurra.

Kana boldile, astarde palal jekhe phuræ, savæ sas lan an-o dumo jekh angali Òukimata. Dine

dis la©ho thaj pu©hen lan.

- Dej!e, e xuxurra si la©he xamasqe?

- La©he, dej!e. Phenel i phuri, dikhindoj lene.

- Tha’ maÒkar lene si vi kolenar save keren nasul?

- Me ‡anav, dej!e, avena.

Äl duj rroma resle k-o kher e thagaresqo thaj, ‡andoj an-e lenqi livni, o Kostea phenel:

- 3ikule!a, phral!a, te kerav tuqe nìÒte xuxurra sar kerel len tiri dej!

Thaj palal, uÂærdæ len, thovdæ äl xuxurra, kerdæ xamos, ©hutæ les p-i sinia thaj astardilo te

©hinel o manro. MaÒkar o vaxt, o 3ìkulo - sar sasas mulo bokhaar - lilæ duj var, trin var anar e

xuxurra thaj xutlo ka-o nakh e Kostjasqo, kaj andæsas paj e xaningaar ka-i sinia.

O Kòstja, patævindoj kä o 3ìkulo dilajlo, boldilo p-o jekh punro thaj naÒlo e xulajese,

savesqe phendæ sa so me phendem ‡i akana. O xulaj, o raj, gelo te dikhel so si e 3ikuloça, savo sasas

anzardo an-o sovthan thaj e putarde jakhença. Daravdo, o xulaj pu©hel les:

- 3ikule!a, san nasvalo? Thaj o 3ìkulo ©i amboldel. O xulaj paÒol maj but thaj maj pu©hel jekh var:.

1188

L4

- 3ìkule!a, so kerdæn, manuÒa, si tuqe nasul?

Thaj o 3ìkulo, an-o than te amboldel lesqe, astardœl te baÒol thaj xutlo te xal o nakh e

xulajesqo.

- Te na xas murro nakh, si te dav tut sa so manges tu. Daraar, te na xal lesqo nakh, phenel

ke del lesqe so mangel vov, ma na te kerel lesqe jekh nasulimos.

AÒunidoj kadala lava, o 3ìkulo maj baÒlæs duj var, thaj manglæs e xulajesqe deÒ love

sovnakutne. O xulaj dæs les thaj o 3ìkulo maj baÒlæ jekh var thaj phendæ kä maj kamelas vi deÒ veste

dîvesa.

- Kazom kames tu, 3ìkule!a, nùmaj beÒ lokhores!

O rrom phendæs e xulajesqe te beÒel tele thaj te na vazdel pes kothar, tha’ palal kodoja

anklisto ©oral thaj gelosas.

Kana maladilo e Kostjaça, palal but vaxt, kadava - traÒajlo - patæjlæs kä o 3ìkulo kamel te xal

lesqo nakh. O 3ìkulo phenel lesqe:

- Na traÒ, manuÒ!a, kä na-i te kerav tuqe khan© kodolesqe, kä me ©i sem thaj nì©i na semas

dilo. Atun©, kana zumavdem anar e xuxurra, faline man kadjal la©he thaj, avindoj bokhalo,

godîsardem vi man kä ©i aresen amenqe. Thaj baÒlem vi me, pherasese, thaj kana dikhlem kä vi tu,

vi o xulaj patæn man, phendem manqe: “Sosar te na kerav manqe jekh lovorro?”. Xatærindoj, o

Kòstja asajlo thaj loÒajlo but.


O ARTÌÌKULO

E tìpuræ le artikulosqe aj lesqi flèksia

An-i rromani ©hib, si duj tìpuræ artikulurenqe, o definìto thaj o bidefinìto artìkuluræ. O

definìto artìkulo vaÒ e murÒikane vi e ‡uvlikane navnæ, ka-o nominatìvo, si sajekh / idèntiko.

1199


dis - dîves

dîves vesto - dîves slòbodo

sinia - meseli

astarel - Òirdel

anzardo - paÒlærdo, polavdo





4. Den dùma, an-e grùpe kerde anar po Òtar siklœvne, thaj


5. Arakhen i vastni godî / idèa!

G RAMÀÀTIKA

I. O definìto artìkulo vaÒ e murÒikane navnæ/substantìvuræ, ka-o nominatìvo

O jekhipen O butipen

o dand Ÿl [ël] danda

o muj Ÿl [ël] muja

o sap Ÿl [ël] sapa

O definìto artìkulo vaÒ e ‡uvlikane navnæ/substantìvuræ, ka-o nominatìvo


i phen Ÿl [ël] phenæ

i bibi Ÿl [ël] bibæ

i baj Ÿl [ël] baja

* vaÒ e ‡ivdisarde navnæ

** vaÒ e bi‡ivdisarde navnæ

II. Vi o bidefinìto artìkulo vaÒ e murÒikane vi ‡uvlikane navnæ / substantìvuræ, ka-o nominatìvo, si

sajekh.

O bidefinìto artìkulo vaÒ e murÒikane navnæ/substantìvuræ, ka-o nominatìvo


jekh dand nìÒte danda

jekh muj nìÒte muja

jekh sap nìÒte sapa

2200

O gin

O kèzo O jekhipen O butipen

murÒikano ling ‡uvlikano ling murÒikano ling ‡uvlikano ling

Nom. o i e, le (ël, Ÿl, ol, o)

Ak. o** i** e, le (ël, e, le, (ël,

Ÿl, ol, o)** Ÿl, ol, o)**

e (le)* e (le)* e (le)* e (le)*

e (le) e (le, la) e (le)

Gen. e (le) e (le, la) e (le)



Dat. e (le) e (le, la) e (le)

Lok. e (le) e (le, la) e (le)

Abl. e (le) e (le, la) e (le)

S./ I. e (le) e (le, la) e (le)

Vok. - - -

Varekana, ka-o butipen, paÒal o artìkulo nìÒte si vi aver fòrme, sar si: varesave, varesode, (v)ùni. O bidefinìto artìkulo vaÒ e ‡uvlikane navnæ/substantìvuræ, ka-o nominatìvo, si sajekh/idèntiko le

formença kaar e murÒikane navnæ:


jekh phen nìÒte phenæ

jekh bibi nìÒte bibæ

jekh baj nìÒte baja

* vaÒ e ‡ivdisarde navnæ

** vaÒ e bi‡ivdisarde navnæ

O VOKATÌÌVO (E AKHARIPNASQI F@RMA)

Astarindoj kaar amaro tèksto, dino maj opre, aÒti te dikhas vi te prezentisaras, maj tele, save

sine e fòrme ka-o vokatìvo. O vokatìvo si jekh susbstantivosqi fòrma kana akharas varekas.

E agorimata le murÒikane substantivurenqo ka-o vokatìvo, k-o jekhipen vi ka-o butipen:

a) E bbi‡ivvdisardee murÒikanee subbstantìvvuræ

Na-i len fòrme ka-o vokatìvo.

2211

O gin

O kèzo O jekhipen O butipen

murÒikano ling ‡uvlikano ling murÒikano ling ‡uvlikano ling

Nom. jekh jekh nìÒte (varesave, nesave)

Ak. jekh* jekh nìÒte (varesave, nesave)*

jekhe** jekhe ** (jekha) nìÒte (varesave, nesave)**

jekhe jekhe (jekha) nìÒte (varesave, nesave)

Gen. jekhe jekhe (jekha) nìÒte (varesave, nesave)



Dat. jekhe jekhe (jekha) nìÒte (varesave, nesave)

Lok. jekhe jekhe (jekha) nìÒte (varesave, nesave)

Abl. jekhe jekhe (jekha) nìÒte (varesave, nesave)

S./ I. jekhe jekhe (jekha) nìÒte (varesave, nesave)

Vok. - - -

bb) E ‡ivvdisardee murÒikanee subbstantìvvuræ

a) E bi‡ivdisarde ‡uvlikane substantìvuræ

Na-i len fòrme ka-o vokatìvo.

b) E ‡ivdisarde ‡uvlikane substantìvuræ

2222

O kèzo O pu©hipen O jekhipen O butipen

o dad e/le dada

o ma©ho e/le ma©he

o raÒaj e/le raÒaja

o karavdi e/le karavdæ

Nominatìvo Kon? o dòktoro(s) e/le dòktoruræ

o dadorro e/le dadorre

o dòktori e/le dòktoræ

o veÒàri e/le veÒàræ

o krisinitòri e/le krisinitòræ

dadè!a, dad!a, dad!e dadèa!len, dadà!len

ma©hè!a ma©hèa!len

raÒàj!a raÒajà!len

karavdè!a karavdèa!len

Vokatìvo - doktorè!a doktorurèa!len

dadorrè!a dadorrèa!len

veÒarè!a veÒarèa!len

krisinitorè!a krisinitorèa!len


i phen e/le phenæ

i bibi e/le bibæ

Nominatìvo Kon? i ©haj e/le ©haja

i rromni e/le rromnæ

i phenœrri e/le phenœrræ

i Âàmba e/le Âàmbe

phèn!e phenæ!len

bibì!e bibæ!len

Vokatìvo - ©hàj!e ©haja!len

rromnì!e rromnæ!len

phenœrrì!e phenœrræ!len

Âàmb!e Âambea!len

KLASAQE BUTÆÆ



Keren, telal o vastalipen tumare siklærnesqo vaj siklærnæqo, aver KLASAQE BUTÆÆ,



Lien sàmae / godæe k-e thulærde gràfeme! Den vi tume maj but ekzèmpluræ!

o dad - e dada

o raÒaj- e raÒaja

i ©hej - e ©heja

i mami - e mamæ

o rukh - e/ël rukha

i sinia - e sinie

i dori - e doræ


Kadja, sar le navnæn si len duj gina, kadja vi le artìkuluræ si len duj gina:

jekhipen: o naj, o murÒ, o barr, i bar th. a.

butipen: e naja, e murÒa, e/äl barra, e/äl baræ th. a.

Den vi tume maj but ekzèmpluræ!


Anglal e navnæ beÒel o artìkulo:

o - vaÒ e murÒikane substantìvuræ, k-o gin jekhipen;

2233

1. Godîsar ke san tu an-i kodoja tekstosqi piktùra thaj xramosar an-e deÒ Òirda/rènduræ,

kadja sar sasas tiri parami©i thaj phen/mothov maj dur!


kolegosqo!


4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doÒa thaj phen lesqe sar sasas te


5. Akana zumav te amboldes/te nakhaves, kòrkoro, jekh kotor e tekstosqo an-i rumunikani




7. Sikav tire kolegosqe e doÒa thaj phen lesqe so kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh kaar tiro



i - vaÒ e ‡uvlikane substantìvuræ, k-o gin jekhipen;

e / ël / le - vaÒ e murÒikane aj ‡uvlikane navnæ, k-o gin butipen.

Arakhen vi tume maj but ekzèmpluræ!


1. Thon anglal le substantìvuræ dine maj tele o trebutno definìto artìkulo, o vaj i:

( ) abæv, ( ) angrusti, ( ) arro, ( ) aro, ( ) asæv, ( ) baj, ( ) bakro, ( ) barr, ( ) bar, bibi, ( ) birovli, ( )

bori, ( ) buzni, ( ) buzno, ( ) ©ar, ( ) ©irikli, ( ) ©haj, ( ) ©havo, ( ) daj, ( ) dori, ( ) drom, ( ) gad, ( ) gav,

( ) grast, ( ) grastorro, ( ) guruv, ( ) xuxurr, ( ) kak, ( ) kaÒt, ( ) manro, ( ) piri, ( ) phral, ( ) phen, ( )

rakli, ( ) rrom, ( ) rovli, ( ) rukh, ( ) ruv, ( ) ÒoÒoj, ( ) tover, ( ) thud, ( ) thagarni, ( ) vurdon, ( ) ‡amutro.

2. Thon anglal le substantìvuræ dine maj opre o bidefinìto artìkulo, jekh vaj nìÒte!


Thoven angal e navnæ dine kathe o trebutno artìkulo, o, i vaj e!

E navnæ: akhora, akhorlin, baja, bar, barœrri, barra, ciknìda, ©ar, ©have, dad, elefànturæ, filatin, fòros,

gad, grasta, xaning, xar, icalo, icali, kilav, kilavlin, khas, khuro, khur, làpato, luludî, mas, murÒa, naj,

pirro, punre, phus, suluma, ruv, rroma, rromni, sapa, Òol, Òelo, tover, tharræ, thud, udara, vuÒt, vasta,

zenæ, Âàmba, ‡amutre, ‡ukela, ‡uvli.


Buxlæren e ekzèmpluræ dine maj tele!

o definìto artìkuloo rraj - e / le / ël rraja

o thagar - e / le / ël thagara

i phuri - e / le / ël phuræ

o bov - e / le / ël bova

i luludî - e / le / ël luludæ

o bidefinìto artìkulojekh rraj - nìÒte rraja

jekh thagar - nìÒte thagara

jekh phuri - nìÒte phuræ

jekh bov - nìÒte bova

jekh luludî - nìÒte luludæ


Roden aj arakhen le savorre navnæ an-o tèksto E xuxurra thaj sikaven o gin, o artìkulo vi o ling

lenqo thaj kana si von ‡ividsarde vaj bi‡ivdisarede navnæ!

2244


Thon k-e kadala navnæ vi o definìto vi o bidefinìto artìkulo!

amal, amalin, bibi, bakro, cëruli, càxra / katùna, ©en / zlàga, ©irikli, ©haj / ©hej, dudum, dand, guruv,grastni, hotèlo / hotèli, xer, kuÒtik, kan, kham, kher, lav, lil, mami, manro, nakh, pàpos, piri, phral,phakh, rat, ræt, suv, Òil, Òax, traÒ/dar, truÒ, thagarni, thav, u©har, viÒ, zumi, ‡uv, ‡ivipen.

O jekhto Edukaciaqo Ministèro kaj prin‡ardæs o rromano alfabèto sas e Rumuniaqo

Ministèro, an-o berÒ 1991. E rromane siklœvne save siklile e Pedagogikane Òkolene anar o

BukurèÒti, TŸrgu - MùreÒ thaj Bakäu, k-aÒti te aven siklærne vaÒ e ©havorre anar e xurdelinæ aj Òkòle,

alosarde o siklœvipen rromane ©hibæqo (3 òre p-o kurko). Palal, anar o Òkolutno berÒ 1992 / 1993,

an-e aver trin Òkòle (anar e fòruræ Arad thaj Caracal, vi anar o gav Bobe∂ti - paÒal o BukurèÒti)

sas organizisardo o siklœvipen rromane ©hibæqo (4 kurkutne òre vaÒ svako klàsa, k-e I-IV-to klàse).

2255

¸ANGLÆN KE...?

E biodærde / bi‡ivdisarde navnæ E odærde / ‡ivdisarde navnæ

o ling o gin o ling

‡uvlikano murÒikano jekhipen butipen ‡uvlikano murÒikano jekhipen butipen

- jekh var x - - rroma x x

2266

OO XXAANN33VVAALLIIPPEENN

An-jekh gav beÒenas vi barvale vi ©orre manuÒa. BeÒelas vi jekh ©orro rrom, saves sasas les

jekh bari famìlia. Bu©holas Jànku thaj sasas les deÒ ©havorre. Vov sasas kŸkaværi, savorro d„s sasas

les o ©okàno an-e pesqo vast, sasas la©ho butærno, savesar Òundæs o savorro gav. Alosardæs te ‡al

avri, anar o gav, k-aÒ-te kerel butî, pesqi famìlia te avel la sa so trebal la. Kadjal, sar ‡alas, lilæs les

i bokh. Jekhal, dikhel xramosardo opre jekh phalenqi bar: “Balamno”. LoÒalo ‡al andre.

- La©hi ræt!

- La©hi ræt, avrikane!a, so balval anel tut amenar?

- Dikh, ‡av te rodav nìÒte lovorre, ‡av te kerav butî, tha’ si manqe bokh. Mangav tut Òukar, de

man vareso, aj kana amboldav man lovença nakhav tuar thaj pokinav tuqe.

- Kathe na-i man, tha’ anav tuqe andral, anar o kher, pan‡ kiravde anre.

- Naisarav tuqe! Dikh, vaÒ tiro vastdinipen, kana avava palpale, dava tuqe pan‡ Òela makhle.

- MiÒto, aÂukerav tut! ¸a Devleça!

- A©h Devleça!

Palal pan‡ berÒa, o rrom amboldinæs pesqe, del pi dutî e balamnesqe, kadja sar phendæs.

Tòko/nùmaj ke o balamno Òundæs ke o rrom anela but love thaj na maj kamlæs kodobor sar sas o

xatæripen. Manglæs kaar o rrom deÒ sela makhle, tha’ o Jànku na maj dinæs khan© le balamnesqe,

gelæs khere. Palal zàlaga vaxt, o Jànku arakhlæs pes akhardo an-i kris. Avilæs lesqe o jekhto

akharipen ka-i krislin, tha’ na gelæs. Avilæs vi o dujto, vi o trinto, tha’ sa na gelæs. O mujalo bi©haldæs

e tangales palal lese, te anel e rromes an-i kris. O krisarno del o alav e balamnesqe:

- Te thovdemas kodola pan‡ anre telal i kaxni, inklistesas pan‡ khaxnœrræ. Kana sarkon

khaxnœrri kerdæsas po pan‡ arre thaj thovdemas vi kadalen telal e kaxnæ, avilæsas man biÒ thaj pan‡

khajnœrræ, thaj an-e pan‡ berÒa avilinesas man but, but khaxnæ.

Akharde vi le rromes te pu©hen les.

- Trebalas te aves ka-i krislin ‡i akana, sosar na avilæn? - phendæs o krisarno.

L5

- Na aÒtisajlem, patîvali instància, kana semas akhardo jekhto var, tòkma xunavemas i phuv,

kana semas akhardo o dujto var kiravdem o fasùj, thaj ka-o trinto akharipen, thovavas o kiravdo fasùj

an-i phuv.

O krisarno “lilæs jag” thaj phendæs:

- Sar, prasas man?!? Kana kiraves o fasùj, na maj inklœl avri anar i phuv.

Thaj o Jànku angledel:

- Kana anar e kiravde anre e balamnesqere inklœnas kaxnœrræ, atùn© vi anar mirro kiravdo

fasùj trebalas te inlœl avri anar phuv...

Savorre a©hile e putarde mujença.

(Kidini kaar i Mariana Cozma thaj amboldini kaar i Gabriela Moise)

Te palemdikhas!

O GENITÌÌVO

E murÒikane substantìvuræ

E agorimata le murÒikane substantivurenqo ka-o genitìvo, k-o jekhipen vi ka-o butipen:

a) E bbi‡ivvdisardee murÒikane substantìvuræ

2277


kŸkaværi - o manuÒ savo kerel kŸkavæ

balamno - manuÒ savo kinel thaj

bikinel

amboldav man - avav palpale

mujalo - krisarno

tangalo - Òingalo, xanralo

angledel - del angal, amboldel o lav


1. Ginaven o teksto!


3. Ambolden o teksto ga‡ikanes!

4. Phenen palal sose del pes dùma an-o kadava tèkso!

5. Inkalen i vastni godî anar o teksto thaj xramosaren la!

G RAMÀÀTIKA


o kan e/le kana

o gono e/le gone

Nominatìvo so? o muj e/le muja

o pani e/le panæ

o amalipen e/le amalimata

o fòro(s) e/le fòruræ

Ka-o genitìvo, o akcènto perel p-i anglalpalutni silàba, anglal o agoripen kaar o kèzo genitìvo.

b) E ‡ivvdisardee murÒikane substantìvuræ

2288

o lilorro e/le lilorre

o hotèli e/le hotèlæ

o kalendàri e/le kalendàræ

o kan e/le kana

o gono e/le gone

Akuzatìvo so? o muj e/le muja

o pani e/le panæ

o amalipen e/le amalimata

o fòro(s) e/le fòruræ

o lilorro e/le lilorre

o hotèli e/le hotèlæ

o kalendàri e/le kalendàræ

e kanes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le kanen/qo (-qi, -qe, -qe)

e gones/qo (-qi, -qe, -qe) e/le gonen/qo (-qi, -qe, -qe)

sosqo? e mujes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le mujen/qo (-qi, -qe, -qe)

(sosqi? e panes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le panen/qo (-qi, -qe, -qe)

Genitìvo sosqe? e amalipnas/qo (-qi, -qe, -qe) e/le amalimaten/qo (-qi, -qe, -qe)

sosqe?) e foros/qo (-qi, -qe, -qe) e/le foruren/qo (-qi, -qe, -qe)

e lilorres/qo (-qi, -qe, -qe) e/le lilorren/qo (-qi, -qe, -qe)

e hoteles/qo (-qi, -qe, -qe) e/le hotelen/qo (-qi, -qe, -qe)

e kalendares/qo (-qi, -qe, -qe) e/le kalendaruren/qo (-qi, -qe, -qe)


o dad e/le dada

o ma©ho e/le ma©he

o raÒaj e/le raÒaja

o karavdi e/le karavdæ

Nominatìvo kon? o dòktoro(s) e/le dòktoruræ

o dadorro e/le dadorre

o dòktori e/le dòktoræ

o veÒàri e/le veÒàræ

o krisinitòri e/le krisinitòræ

E ‡uvvlikanee substantìvuræ


2299

e/le dades e/le daden

e/le ma©hes e/le ma©hen

e/le raÒajes e/le raÒajen

e/le karavdes e/le karavden (-„n)

Akuzatìvo kas? e/le doktores (-os) e/le doktoruren, doktoron

e/le dadorres e/le dadorren

e/le doktoris (-es) e/le doktoren

e/le veÒaris (-es) e/le veÒaren

e/le krisinitoris (-es) e/le krisinitoren

e/le dades/qo (-qi, -qe, -qe) e/le daden/qo (-qi, -qe, -qe)

e/le ma©hes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le ma©hen/qo (-qi, -qe, -qe)

e/le raÒajes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le raÒajen/qo (-qi, -qe, -qe)

e/le karavdes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le karavden/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqo? [e/le karavd„s/qo (-qi, -qe, -qe)] [e/le karavd„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

(kasqi? e/le doktores/qo (-qi, -qe, -qe) e/le doktoruren/qo (-qi, -qe, -qe)

Genitìvo kasqe? e/le dadorres/qo (-qi, -qe, -qe) e/le dadoren/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqe?) e/le doktoris/qo (-qi, -qe, -qe) e/le doktoron/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le doktores/qo (-qi, -qe, -qe)] [e/le dadorren/qo (-qi, -qe, -qe)]

e/le veÒaris/qo (-qi, -qe, -qe) e/le veÒar„n/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le veÒares/qo (-qi, -qe, -qe)] e/le veÒaren/qo (-qi, -qe, -qe)

e/le krisinitoris/qo (-qi, -qe, -qe) e/le krisinitor„n/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le krisinitores/qo (-qi, -qe, -qe)] [e/le krisinitor„n/qo (-qi, -qe, -qe)]


i len e/le lenæ

i dori e/le doræ

Nominatìvo so? i baj e/le baja

i pirœrri e/le pirœrræ

i dùma e/le dùme

i len e/le lenæ

i dori e/le doræ

Akuzatìvo so? i baj e/le baja

i pirœrri e/le pirœrræ

i dùma e/le dùme

Ka-o genitìvo, o akcènto perel p-i anglalpalutni silàba, anglal o agoripen kaar o kèzo genitìvo.


3300

e lenæ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le lenæn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le len„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e doræ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le doræn/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqo? [e/le dor„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

Genitìvo (kasqi? e baja/qo (-qi, -qe, -qe) e/le bajan/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqe? [e/le bajen/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqe?) e pirœrræ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le pirœrræn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le pirœrr„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e duma/qo (-qi, -qe, -qe) e/le dumen/qo (-qi, -qe, -qe)


i phen e/le phenæ

i bibi e/le bibæ

Nominatìvo kon? i ©haj e/le ©haja

i rromni e/le rromnæ

i phenœrri e/le phenœrræ

i Âàmba e/le Âàmbe

e/le/la phenæ e/le phenæn [phen„n]

e/le/la bibæ e/le bibæn [bib„n]

Akuzatìvo kas? e/le/la ©haja e/le ©hajan [©hajen]

e/le/la rromnæ e/le rromnæn [rromn„n]

e/le/la phenœrræ e/le phenœrræn [phenœrr„n]

e/le/la Âàmba e/le Âamban [Âamben]

e phenæ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le phenæn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le phen„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e bibæ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le bibæn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le bib„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqo? e ©haja/qo (-qi, -qe, -qe) e/le ©hajan/qo (-qi, -qe, -qe)

Genitìvo (kasqi? [e/le ©hajen/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqe? e rromnæ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le rromnæn/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqe?) [e/le rromn„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e phenœrræ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le phenœrræn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le phenœrr„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e/le/la Âamba/qo (-qi, -qe, -qe) e/le Âamban/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le Âamben/qo (-qi, -qe, -qe)]

KLASAQE BUTÆÆ



Keren, telal o vastalipen tumare siklærnesqo vaj siklærnæqo, aver klasqe butæ, khethanes, an-e grùpe,

e neve siklile nociença!

Anar o universitàro berÒ 1992 / 1993, o Geòrge Saräu putardæs jekh fakultatìvo kùrso

rromane ©hibæqo k-e BukureÒtosqi Universitèta - k-i Fakultèta vaÒ e Avrutne ¢hibæ aj Literatùre. Si

te sikavas ke o siklæripen rromane ©hibæqo k-o universitàro nivèlo buxlærdæs pes vi vov. O Geòrge

Saräu putærdæs an-o universitàro berÒ 1997 / 1998 jekh sèkcia rromane ©hibæqi k-i Fakultèta vaÒ e

Avrutne ¢hibæ aj Literatùre (kaj si 10 berÒutne thana) thaj anar o universitàro berÒ 2000/ 2001 vov

putardæs jekh sèkcia rromane ©hibæqi k-o duripen / dural, sa kadja, k-e BukureÒtosqi Universitèta

(k-o Departamènto CREDIS, kaj aven rroma k-aÒti te anglekeren pen sar siklærne vaÒ e ©havorre). I

jekhto generàcia / promòcia sas an-o milaj 2003 (43 rroma agordine kadaja fakultèta), aj ‡i akana,

an-o berÒ 2008, siklile thaj agordine penqe stùdie aver 150 studènturæ rroma.

3311

1. Xramosar trin murÒikane substantìvuræ vi trin ‡uvlikane substantìvuræ thaj nakhav len ka-

e savorre siklile vaj palemsiklile kèzuræ (nominatìvo, akuzatìvo, genitìvo vi vokatìvo)!

2. Palal so agordæn, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorreça tire

kolegosqo!


4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doÒa thaj phen lesqe sar sasas te xramosarel

la©hes! Sa kadja, dikh k-e arakhle doÒa tuqe tire kolegosar!

5. Akana, zumav te amboldes / te nakhaves, kòrkorro, jekh kotor e tekstosqo an-i rumunikani

vaj magærikani ©hib!

6. Palal so dinæn agor, paruv palem tiro xramosaripnasqo lilorro e lilorreça tire kolegosqo thaj

la©har e doÒa!




¸ANGLÆN KE...?

OO ¢EENNUU∑@TTKKAA

An-jekh baro them ‡iveles jekh thagar but barvalo. E thagares sas les jekh Òukar ©hej, i

RaÒèla, sar jekh luludî.

An’ kodova them, an-jekh phuvæqo kherorro, ‡ivelas jekh ©orro terno, saves na sas les ni©

pala’ so te piel pani, na sas les sovthan, sinìa, nùmaj i Òudri phuv aj jekh bov opral, kaj sovelas.

An-jekh d„s, o thagar nakhlæs paÒal o kher kaj beÒelas o ¢enuÒòtka, aj lesqo vurdon

rimosardæs pes. Akana, o terno naÒlæs sig te aÂutisarel e thagares. Kadava pu©hlæs kon si o terno. Jekh

slùga phendæs e thagaresqe:

- Mukh les ke si ©orro sar i phuv, na dikhes kaj beÒel? -aj sikavel karing e phuvæqo kher.

E thagaresqe kerdæs pes lesqe mìla aj tradinæs e sluga te kerel e ternesqe kher aj te anel sa so

trebul jekhe manuÒesqe te ‡ivel Òukar.

O ¢enuÒòtka dikhlæs o Òukar kher, e Òukar butæ, nùmaj ke vov sa opral o bov sovelas.

O thagar aÒundæs kadaja aj gelo vov te dikhel kana si ©aces. Baro sas lesqo opralazbalipen,

kana dikhlæs e ternes p-o bov, sovindoj. Akor, o thagar, te naisarel lesqe kaj aÂutisardæs les, lias e

ternes aj gelæs leça k-i filatin.

Kana o ¢enuÒòtka rodelas o bov, arakhlæs e thagaresqe raklæ. Kadaja, kana dikhlæs les, kerdæs

laqe mìla lesar aj lias les te sikavel les sar te ‡ives uÂes, sar te xal k-i sinìa, sikavdæs lesqe kaj trebul

te sovel, sar te drabarel.

Na pala’ but vrjàma, e slùge kaar i filatin phenenas ke o ¢enuÒòtka si e raklæqo kamlo.

O ¢enuÒòtka gelæs palpale k-e pesqo kher aj thovdæs pes pala’ bov te rovel pala’ i RaÒèla.

O thagar tradinæs dùma an-o them thaj phendæs ”Kon kerela jekh sovnakutno drom ‡i k-e

lesqi filatin, kodova liela peça la ©haja sar rromni”.

Avile but raja, anar but thema, te mangen e ©haja le thagaresqi, tha ni©jekh na aÒtilæ te kerel

o drom.

3322

L6

An-jekh ræti, jekh phuri gelæs k-o ¢enuÒòtka thaj manglæs les te mekhel la te beÒel lese perdal i

ræti. O ¢enuÒòtka thovdæs e phuræ te sovel an-o sovthan, aj vov gelæs k-e pesqo than, p-o bov.

Texarinæe, i phuri pu©hlæs les sar te naisarel lesqe, te phenel laqe so kamel vov.

Akor, o ¢enuÒòtka phendæs la phuræqe lesqi parami©i thaj k-e pesqo ilo a©hilo k-e thagaresqi

rakli, ka-i RaÒèla.

I phuri phendæs lesqe de del pes trinvar perdal o Òero an-o u©har, apo’ Òaj te kerel so manglæs

o thagar.

Baro sas lesqo loÒalipen, kana kerdæs o sovnaktuno drom aj gelæs te mangel e thagaresar te

mekhel peça e raklæ, la RaÒela.

(palal i Nadia Gazsi, rromani inspektòra an-o Âudèco Mure∂)

O DATÌÌVO

Ka-o datìvo, e forme si sajekh le palutne formença kaar o genitìvo, vi k-e ‡ivdisarde, vi ke

bi‡ivdisarde, vi k-e ‡uvlikane, vi k-e murÒikane substantìvuræ, ka-o jekhipen vi ka-o butipen.

3333


rimosardæs - pharravdæs pes

slùga - slùÂnika, servànta, sevni

akor - atùn©i, atòska

opralazbalipen - biaÂukeripen

ræti - ræt






5. Den dùma an-e grùpe, kerde anar po Òtar siklœvne, thaj



7. Sar bu©holas o ©havo savo sovelas opral o bov?

8. So kerdæs vov kana naklæs o thagar paÒal pesqo kher?

9. So kerdæs o thagar?

10. Sar bu©holas e thagaresqi ©hej?

11. Sar aÂutisardæs voj le ternes?

12. Sosar naÒavdæs o thagar e ternes?

13. So kerdæs o ¢enuÒòtka e phuræça?

14. So kerdæs i phuri vas o ¢enuÒòtka?

15. Phenen tumare lavença o tèksto!

16. Arakhen an-o tèksto o kotor kaj sikavel ke o ¢enuÒòtka sas

naÒavdo anar i filatin!

17. Arakhen jekh aver agor le tekstosqo!

G RAMÀÀTIKA

a) E bbi‡ivvdisardee murÒikane substantìvuræ

b) E ‡ivvdisardee murÒikane substantìvuræ

3344


e kanes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le kanen/qo (-qi, -qe, -qe)

e gones/qo (-qi, -qe, -qe) e/le gonen/qo (-qi, -qe, -qe)

sosqo? e mujes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le mujen/qo (-qi, -qe, -qe)

Genitìvo (sosqi? e panes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le panen/qo (-qi, -qe, -qe)

sosqe? e amalipnas/qo (-qi, -qe, -qe) e/le amalimaten/qo (-qi, -qe, -qe)

sosqe?) e foros/qo (-qi, -qe, -qe) e/le foruren/qo (-qi, -qe, -qe)

e lilorres/qo (-qi, -qe, -qe) e/le lilorren/qo (-qi, -qe, -qe)

e hoteles/qo (-qi, -qe, -qe) e/le hotelen/qo (-qi, -qe, -qe)

e kalendares/qo (-qi, -qe, -qe) e/le kalendaren/qo (-qi, -qe, -qe)

e kanesqe e/le kanenqe

e gonesqe e/le gonenqe

e mujesqe e/le mujenqe

e panesqo e/le panenqe

Datìvo sosqe? e amalipnasqe e/le amalimatenqe

e forosqe e/le forurenqe

e lilorresqe e/le lilorrenqe

e hotelesqe e/le hotelenqe

e kalendaresqe e/le kalendarenqe


e/le dades/qo (-qi, -qe, -qe) e/le daden/qo (-qi, -qe, -qe)

e/le ma©hes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le ma©hen/qo (-qi, -qe, -qe)

e/le raÒajes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le raÒajen/qo (-qi, -qe, -qe)

e/le karavdes/qo (-qi, -qe, -qe) e/le karavden/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le karavd„s/qo (-qi, -qe, -qe)] [e/le karavd„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqo? e/le doktores/qo (-qi, -qe, -qe) e/le doktoruren/qo (-qi, -qe, -qe)

Genitìvo (kasqi? e/le doktoros/qo (-qi, -qe, -qe) e/le doktoron/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqe? e/le dadorres/qo (-qi, -qe, -qe) e/le dadorren/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqe?) e/le veÒaris/qo (-qi, -qe, -qe) e/le veÒar„n/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le veÒares/qo (-qi, -qe, -qe)] [e/le veÒaren/qo (-qi, -qe, -qe)]

e/le krisinitoris/qo (-qi, -qe, -qe) e/le krisinitoren/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le krisinitores/qo (-qi, -qe, -qe)] [e/le krisinitor„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

E fòrme, kaj / save e ‡uvlikane substantìvuræ lien len ka-o datìvo, k-o jekhipen vi k-o butipen.


3355

e/le dadesqe e/le dadenqe

e/le ma©hesqe e/le ma©henqe

e/le raÒajesqe e/le raÒajenqe

e/le karavdesqe e/le karavdenqe

[e/le karavd„sqe] [e/le karavd„nqe]

Datìvo kasqe? e/le doktoresqe e/le doktorurenqe

e/le doktorosqe e/le doktoronqe

e/le dadorresqe e/le dadorrenqe

e/le veÒarisqe e/le veÒar„nqe

[e/le veÒaresqe] e/le veÒarenqe]

e/le krisinitorisqe e/le krisinitor„nqe

[e/le krisinitoresqe] [e/le krisinitor„nqe]


e lenæ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le lenæn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le len„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqo? e doræ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le doræn/qo (-qi, -qe, -qe)

Genitìvo (kasqi? [e/le dor„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqe? e baja/qo (-qi, -qe, -qe) e/le bajan/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqe?) [e/le bajen/qo (-qi, -qe, -qe)]

e pirœrræ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le pirœrræn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le pirœrr„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e duma/qo (-qi, -qe, -qe) e/le dumen/qo (-qi, -qe, -qe)

e lenæqe e/le lenænqe

[e/le len„nqe]

e doræqe e/le dorænqe

Datìvo sosqe? [e/le dor„nqe]

e bajaqe e/le bajanqe

[e/le bajenqe]

e pirœrræqe e/le pirœrrænqe

[e/le pirœrr„nqe]

e dumaqe e/le dumenqe


KLASAQE BUTÆÆ


3366

1. Xramosar trin murÒikane substantìvuræ vi trin ‡uvlikane substantìvuræ thaj nakhav lenka-e savorre siklile vi palemsiklile kèzuræ (nominatìvo, akuzatìvo, genitìvo, datìvo vivokatìvo)!

2. Palal so agordæn, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorreça tirekolegosqo!

3. La©har e arakhle doÒa an-e xramosaripnasqo lilorro tire kolegosqo!4. Palal so agordes, sikav tire kolegosqe e arakhle doÒa thaj phen lesqe sar sasas te

xramosarel la©hes! Sa kadja, dikh k-e arakhle doÒa tuqe tire kolegosar!5. Akana, zumav te amboldes / te nakhaves, kòrkorro, jekh kotor e tekstosqo an-i

rumunikani vaj magærikani ©hib!6. Palal so dinæn agor, paruv palem tiro xramosaripnasqo lilorro e lilorreça tire kolegosqo



e phenæ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le phenæn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le phen„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e bibæ/qo (-qi, -qe, -qe) [e/le bibæn/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqo? [e/le bib„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

Genitìvo (kasqi? e ©haja/qo (-qi, -qe, -qe) e/le ©hajan/qo (-qi, -qe, -qe)

kasqe? [e/le ©hajen/qo (-qi, -qe, -qe)]

kasqe?) e rromnæ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le rromnæn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le rromn„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e phenœrræ/qo (-qi, -qe, -qe) e/le phenœrræn/qo (-qi, -qe, -qe)

[e/le phenœrr„n/qo (-qi, -qe, -qe)]

e/le/la Âamba/qo (-qi, -qe, -qe) e/le Âamben/qo (-qi, -qe, -qe)

e phenæqe e/le phenænqe

[e/le phen„nqe]

e bibæqe e/le bibænqe

[e/le bib„nqe]

Datìvo kasqe? e ©hajaqe e/le ©hajanqe

[e/le ©hajenqe]

e rromnæqe e/le rromnænqe

[e/le rromn„nqe]

e phenœrræqe e/le phenœrrænqe

[e/le phenœrr„nqe]

e/le/la Âambaqe e/le Âambenqe

3377

Te / kana maÒkar e berÒa 1990 - 1998 o gin le rromane siklœvnenqo, save alosarde te siklœven

3-4 kurkutne òre rromane ©hibæqe, sas but tikno (paÒe 700 - 800 siklœvne), palal o berÒ 1998 - kana

o Geòrge Saräu avilo sar inspèktoro vaÒ e rroma vi vaÒ i rromani ©hib an-i Dirèkcia palal o

Siklæripen an-e ©hibæ le minoritetonqe (anar e Edukaciaqo Ministèro) - o gin le rromane

siklœvnenqo save siklile rromanes Òkolene barilo but, berÒesar berÒese, kadæ an-o Òkolutno berÒ

2003 / 2004 sasas 18.000 mìe ©have kaj siklœvenas 3-4 kurkutne òre rromane ©hibæqe (k-e I-to - XIII-

to klàse) vi jekh kurkutni òra (k-e VI-to - VII-to klàse) anar i història le rromenqi.

Thaj akana, o gin le rromane siklœvnenqo reslo ka-e 260.000! Von si siklærde ka-i rromani

©hib kaar 460 rromane ©hibæqe siklærne.

¸ANGLÆN KE...?

7. Sikav tire kolegosqe e doÒa thaj phen lesqe so vov kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh kaar tirokolègo kaj tu kerdæn doÒ!


OO NNEEVVOO RRRROOMM(kaar i Olga Markus)

3388

O rrom... p-o drom,

BriÒindalo si lesqo ilo,

Phenes ke vov si nasvalo.

¢i ‡anel, ©i maj rodel,

Savo la©ho drom te xudel,

NaÒen lesar savorre,

Daraar, ©i maj rovel.

So kamel?...Na maj resel!

So dukh, so meripe’,

Pi godî na-i sa sasti,

O ilo si nasvalo,

Nùma’ o rrom si sa sasto.

Kaj gelæs lesqo ilo?

O mardo thaj xulævdo,

Kamela vi vov te ‡anel

Khonik n-aÒti te phenel.

I ©ik, i ræti si but, but...

Vov ©i prin‡anela i dukh.

Kadæ kamel o rrom te ovel.

K-o nevo rrom vov naÒel.

La©hes, savorrença,

maÒkar lene te ‡ivel.

Savorre akana dikhena,

Lesqo tràjo sar ovela

Thaj Òukar sar barvalœla.

L7

I. O SUBSTANTÌÌVO

TE PALEMDIKHAS O INSTRUMENTÀLO!

a) bi‡ivdisarde murÒikane vi ‡uvlikane substantìvuræ

3399


rodel - dikhel pala’ vareso, palal

varekase

xudel - astarel

meripe’ - mulipen

prin‡arel - ‡anel


1. Drabaren i poezìa!

2. Ambolden la ga‡ikanes!

3. Arakhen an-i poezìa e biprin‡arde lava!

4. Xramosaren propozìcie lença!

5. Vakæren maÒkar tumene palal lenqo xatæripen!

6. Zumaven te phenen tumare dumença o ander e poeziaqo!

7. Siklœven i poezìa!

8. Sosar si briÒindalo e rromenqo ilo?

9. So roden e rroma?

10. Sar kamen te ovel o nevo rrom?

G RAMÀÀTIKA

Pu©hipen Kèzo Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen

murÒikane substantìvuræ ‡uvlikane substantìvuræ

so? Nominatìvo o rukh e rukha i patrin e patrinæ

so? Akuzatìvo o rukh e rukha i patrin e patrinæ

sosqo? Genitìvo e rukhesqo e rukhenqo e patrinæqo e patrinænqo

sosqi? e rukhesqi e rukhenqi e patrinæqi e patrinænqi

sosqe? e rukhesqe e rukhenqe e patrinæqe e patrinænqe

sosqe? e rukhesqe e rukhenqe e patrinæqe e patrinænqe

sosqe? Datìvo e rukhesqe e rukhenqe e patrinæqe e patrinænqe

soça? Soc.-Instr. e rukheça e rukhença e patrinæça e patrinænça

- Vokatìvo - - - -

b. ‡ivdisarde murÒikane vi ‡uvlikane substantìvuræ

II. O ADÅÅEKTÌÌVO (VAJ: I PA∑∑NAVNI)

O adÂektìvo (i paÒnavni) sikavel sar si jekh butî vaj sar si jekh ‡eno. Ekzèmpluræ: baro,barvalo, barrutno, bezexalo, buxlo, ©a©o, devlikano, dîvesutno, godæver, gudlo, xarano, ku©, la©ho,londo, lùngo/dŸlgo, manuÒesqo, maxrime, melalo, murÒikano, konkrèt, sastrutno, sovnakutno, Òukar,tang, (Ò)uÂo, vun‡ilo, viÒalo, zoralo, zèleno, ÂŸlto/gàlbeno/Òargon, ‡ungalo thaj aver.

O adÂektìvo beÒel anglal o substantìvo: la©ho rrom, la©he rroma, la©hi rromni, la©he rromnæ,

e manuÒesqo punro/pirro, e manuÒesqe punre / pirre, e manuÒesqi phov, e manuÒesqe phova, Òukar

©havo, Òukar ©have, Òukar ©haj, Òukar ©haja, tang drom, tang droma, tang baj, tang baja. Na butvar, o

adÂektìvo aÒti te beÒel palal o substantìvo, sar si an-o dialèkto vakærdino kaar le käldäràræ

(kŸkaværæ): drom la©ho, ©havo Òukar, o vast le manuÒesqo thaj aver. O ling e substantivosqo si sajekh le lingeça jekhe adÂektivosqo / paÒnavnæqo. Sa kadja, vi o

gin jekhe paÒnavnæqo si sajekh le gineça jekhe substantivosqo:

barrutno drom - murÒanikano ling, ka-o gin jekhipenbarrutni bar - ‡uvlikano ling, ka-o gin jekhipen barrutne droma - murÒanikano ling, ka-o gin butipenbarrutne baræ - ‡uvlikano ling, ka-o gin butipen

4400

Pu©hipen Kèzo Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen

murÒikane substantìvuræ ‡uvlikane substantìvuræ

kon? Nominatìvo o ruv e ruva i papin e papinæ

kas? Akuzatìvo e ruves e ruva e papinæ e papinæn

kasqo? Genitìvo e ruvesqo e ruvenqo e papinæqo e papinænqo

kasqi? e ruvesqi e ruvenqi e papinæqi e papinænqi

kasqe? e ruvesqe e ruvenqe e papinæqe e papinænqe

kasqe? e ruvesqe e ruvenqe e papinæqe e papinænqe

kasqe? Datìvo e ruvesqe e ruvenqe e papinæqe e papinænqe

kaça? Soc.-Instr. e ruveça e ruvença e papinæça e papinænça

- Vokatìvo ruv!a, ruva!len, papin!e papinæ!len

ruve!a ruvea!len

o ling o gin

o jekhipen o butipen

o murÒanikano ling la©ho kher la©he khera

o ‡uvlikano ling la©hi bibi la©he bibæ

E tìpuræ le adÂektivurenqe

Rromane ©hibæe, e adÂektìvuræ ulaven pen:

a. palal i orìgina, arakhas:

1. ©a©utne, purane, adÂektìvuræ (lolo, parno, kalo, Òukar, tang);

2. adÂektìvuræ line avere ©hibænar: zèleno, dŸlgo, ÂŸlto, lùngo, generàlo, ordinàlo,

internacionàlo, temàtiko, ekzàkto th. a.

b. palal i fòrma, malavas:

1. adÂektìvuræ “buxle” formaça (len si len, ka-o nominatìvo, sasti konfiguràcia, palal o gin

thaj palal o ling, kerdini anar Òtar fòrme). Eks.: buxl/o (-i, -e, -e), bar/o (-i, -e, -e), tikn/o (-i, -e, -e) th. a.

buxlo gad - murÒanikano ling, ka-o gin jekhipenbuxli bar - ‡uvlikano ling, ka-o gin jekhipenbuxle gada - murÒanikano ling, ka-o gin butipenbuxle baræ - ‡uvlikano ling, ka-o gin butipen

2. adÂektìvuræ “tange” formaça (len si len, ka-o nominatìvo, jekh fòrma).

Eks.: tang, Òukar, but, ku©, nasul, godæver, biku©, but, cŸra / xancŸ / zàla(ga) / ©ìma, ku©,godæver, maxrime, Òukar th. a.

tang gad - murÒanikano ling, ka-o gin jekhipentang bar - ‡uvlikano ling, ka-o gin jekhipentang gada - murÒanikano ling, ka-o gin butipentang baræ - ‡uvlikano ling, ka-o gin butipen

3. PaÒbuxle vaj “paÒparuvale” adÂektìvuræ, duje formença:Kadala paÒnavnæ / adÂektìvuræ si len duj fòrme ka-o nominatìvo, jekh ka-o jekhipen vi aver

k-o butipen: lùngo/dŸlgo, ÂŸlto/gàlbeno/Òargon, zèleno th. a. Kadala si adÂektìvuræ line avere

©hib„nar, po but anar i bulgarikani ©hib vaj anar i rumunikani ©hib.

jekhipen, nom. butipen, nom.i zèleno patrin e zèlena patrinæ

i ÂŸlto patrin e ÂŸlta patrinæ

i gàlbeno patrin e gàlbena patrinæ

4411

o kèzo o gin jekhipen o gin butipen

o murÒikano ling o ‡uvlikano ling o murÒikano ling o ‡uvlikano ling

Nom. lùngo drom lùngo pori lùngi (lùnÂi, lùnga) lùngi(lùnÂi, lùnga)

droma poræ

dŸlgo drom dŸlgo pori dŸlga droma dŸlga poræ

ÂŸlto kher ÂŸlto patrin ÂŸlta khera ÂŸlta patrinæ

zèleno rukh zèleno patrin zèlena rukha zèlena patrinæ

E komparaciaqe gràduræ le adÂektivurenqe

4422

E kompara- E fòrme

ciaqo gràdo

I. o pozitìvo la©h/o (-i, -e, -e), Òukar, zèleno

gràdo

II. o kompa- 1. o uprutno a. o uprutno sintetikano komparativo (e suf. - der):

rativo gràdo komparatìvo la©ho(-i, -e, -e) + suf. -der > la©heder Òukar + suf. -der > Òukarederzèleno + suf. -der > zelenederb. o uprutno analitikano komparativo (e adverburença “maj” = “po”):

- maj / po + la©ho(-i, -e, -e)

- maj / po + Òukar

- maj / po + zèleno

2. o barra- Kadava kerel pes la sintagmaça “sa kadja ... sar / de ...”:

barrutno - sa kadja + la©ho(-i, -e, -e) sar ...

(“sajekh”) - sa kadja + Òukar sar ...

komparatìvo - sa kadja + zèleno sar ...

3. o “telutno” Kadava kerel pes la konstrukciaça “maj / po cŸra (xancŸ / zàla(ga)

komparatìvo / xàri / ©ìma) sar ...”

- maj / po cŸra + la©ho(-i, -e, -e) sar ...

- maj / po cŸra + Òukar sar ...

- maj / po cŸra + zèleno sar ...

III. o super- 1. o relativo a. o uprutno relatìvo superlatìvo (e konstrukciaça o (i, e / le) majlatìvo gràdo superlatìvo / po + adÂ.):

- o maj / po la©ho (Òukar, zèleno)

- i maj / po la©hi (Òukar, zèleno)

- e / le maj / po la©he (Òukar, zèlena)

- e / le maj / po la©he (Òukar, zèlena)

b. o telutno relatìvo superlatìvo (e konstrukciaça

o maj / po cŸra (xancŸ / zàla(ga) / xàri / ©ìma) + adÂ.): - o maj / po cŸra la©ho (Òukar, zèleno)

- i maj / po cŸra la©hi (Òukar, zèleno)

- e / le maj / po cŸra la©he (Òukar, zèlena)

- e / le maj / po cŸra la©he (Òukar, zèlena)

2. o absolùto Kadava kerel pes le aÂutipnaça varesave adverburenqo, sar sine:

superlatìvo but, præ, dòsta, igen, uzal.

KLASAQE BUTÆÆ






Thon po jekh adÂektìvo paÒal e substantìvuræ dine maj tele!

.......... birovli ......... rromni .......... ruv .......... grastni

.......... guruvni ......... manuÒ .......... Òax ......... gav

.......... sap .......... rukh .......... pori ......... kòkalo


Alosaren substantìvuræ / navnæ vaÒ le adÂektìvuræ dine maj tele! lolo, lalo, but, bari, tikne, barvali, Òukar, tang, zèleno, ÂŸlto / gàlbeno, la©ho, dŸlgo / lùngo, londi, Òuki,

kaÒuko, sastrutno, rromesqo, rromani, kaÒtesqo, kaÒtutno, kaÒtalo.

4433

1. Xramosar po trin adÂektìvuræ anar svàko tìpo thaj arakhen lenqe po jekh aver

substantìvo!

2. Nakhhen e adÂektìvuræ baro, zèleno, ku© anar savorre komparaciaqe gràduræ le

adÂektivurenqe!

3. Palal so agordæn, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e xramosaripnasqe lilorreça tire

kolegosqo!



xramosarel la©hes! Sa kadja, dikh k-e doÒa arakhle tuqe tire kolegosar!









Thon le trebutne substantìvuræ thaj adÂektìvuræ kaj si ©u©e thana!


Thon e paÒnavnæ, palal o gin sar trebul!

I (bare) puruma si amene an-i bar.

O (la©he) ambrol si gudlo.

An-o veÒ arakhes (phuro) rukha.

I (Òudro) len thavdel telal i phurt.

E (Òukar) ciriklæ gilaben.


Alosaren e trebutne adÂektìvuræ/paÒnavnæ, palal o sènso, anar i paÒutni kolòna thaj pheren e ©u©e

thana anar e propozìcie dine maj tele!

1. O vurdon si.........vi............ tikno

2. O kherorro si.........vi............. parno

3. O Òax si baro vi..................... darale

4. Kadava sap si .........vi zoralo. lungo

5. An-o veÒ si but......... ÒoÒoja. zèleno

6. Kana o ruv si ......... avel ano gav. bokhalo

7. O moxton si......... vi purano. melalo

8. O gad si ......... vi Òukar. nevo

9. O pani si.......... uÂo

10. O gono si ©u©o vi.......... kalo


Xramosaren e lava sar an-o modèlo, alosarindoj o trebutno antonìmo!

gudlo - kerko

Òukar - .......... tato - .......... parno - .......... la©ho - ..........

bokhalo - .......... tikni - .......... nasvali - .......... barvalo - ..........


Xramosaren sar an-o modèlo!

Òukar xer briÒindalo milaj bari diz ......... ......... .........

............ ......................... ............. ......... ......... .........

4444

Me sem leça ka-o ........ Ame sam lença k-o .............

Tu san laça ka-i ........... Tume sen mança k-i ............

Vov si tuça ka-e ........... Von si(ne) laça k-e ..............

Voj si mança ka-e ........ Von si(ne) tumença k-e .......

An-e kondìcie kana e rromane vakærne sinesas ulavde an-e savorre riga la phuvæqe, kana

lenqo drom anar i India ‡i k-o Balkàno sas but dŸlgo / lùngo (po cŸra trin Òela berÒa), kana na sas

len jekh xramosaripen, jekh them khethano, jekh khethano Òerutno th. a., i rromani ©hib na xasardili,voj a©hili ‡i avdîves ‡ivdi thaj zorali! 3anel pes ke sas aver ga‡ikane sela, endaja, næmuræ saven sas

len xramosaripen, tha’ xasarde i vakærdini ©hib! Baxtæe, kadaja purani, patîvali aj barvali ©hib na

xasardæs pes. (Gheorghe Saræu)

Amene, inkliste vaÒ i istòria le rromenqi trin Òkolutne lila. Dikhen len kathe!

4455

¸ANGLÆN KE...?

OO RRRROOMM TTHHAAJJ OO ¢¢HHAAVVOO SSIIKKAAVVDDOO

An-e jekh gav, ‡ivelas jekh rrom barvalo thaj prin‡ardo, savo bu©holas Samir. Sasas les jekh

rromni Òukar, savi bu©holas Làna. Sasas len but barvilipen an-e lenqi bar, sasas len savorenar. An-

e jekh dîves maÒkar e dîvesa, lilæ pesqi ma©hesqi raj thaj telærdæs ka-i len thaj astardilo te ma©hærel.

Na kodolaqe ke na sasas len so te xan, tha’ anar kodoja te nakhel lesqo vaxt. Thaj astardæs te

ma©hærel.

Pala duj-trin ©àsuræ, ©i astardæsas khan©. Kadjal, lias pesqi rovli thaj telærdæs khere. Aresindoj khere,

pu©hel pesqe rromnæ, savi aÂukerelas les loÒali.

- Rromni!e, tu ‡anes so na-i amen k-o kher?

- ¢i ‡anav! - phenel i rromni, daravdi le lavenar e Samirosqe.

- Amen na-i amen jekh ©havo, thaj na palal but vaxt ame avasa phure. Kon ka dikhel amenar

thaj kon a©hœla kaj i avlin?

Godîsarde von ke avelas miÒto te lien jekhe ©haves e dîesar thaj line les.

O ©havo barœlas sigo thaj godæver. ∑ukar äl duj rroma dikhenas pen lese sar k-e lenqo

‡ivipen, thaj kana avilo o vaxt dine les k-i Òkòla.

An-e svàko dîves, o ©havo sas ingerdo thaj andino e Òukare vurdoneça. Kana agorilas i Òkòla,

o Marin - kadjal bu©holas o ©havorro - sas bi©haldo e licevose thaj kothar ka-i fakultèta thaj areslo

baro drabarno, sastærno.

O Samir xalæs sa pire love e ©haveça thaj a©hilæs ©orro, tha’ o Marin areslæs jekh anar le

maj bare drabarne an-o amaro them thaj lilæs pesqe vi jekhe ga‡æ, sar ‡uvli. Duj-trin berÒa, ©i maj

dinæ e phurenar. Xolævdo, lesqo dad, telærdo palal lese.

4466

L8

Aresindoj k-i nasvalin, kaj kerelas butî o Marin, o udarno dikhindoj les kadjal ©orrovanes

xurævdo, pu©hel les: kaj ‡as, phure!a? Thaj kana aÒundæs ke si o dad e drabarnesqo, savo sas vi o das/

o dirèktoro e nasvalinæqo, ©hutæ lesqe sig jekh skamin te beÒel tele, dinæ telefòno pe dasesqe te avel

‡i tele. Kana areslo o Marin, phendæ kä ©i prin‡arel e phures thaj ke vi kadjal sas les but butæ maj

la©he keripnasqe.

Xolævdo, o phuro, kamlo te telærel, thaj o udarno dinæ les i adrèsa le Marinosqi. Aresindoj

k-o kher pire ©havesqo, mardæ ka-o udar thaj maladilæ les jekh ‡uvli but Òukar, ka-o udar. Voj akhardæ

les sig an-o kher. ©hutæ lesqe te thovel pes thaj paruvdæ lesqe sumadæ. PaÒal rætæe, avilo vi o Marin,

lesqi rromni maladæ les thaj phendæs lesqe:

- Tiro dad si amene!

Xolævdo, o Marin phendæ pire rromnæqe:

- Sar, me an-i kadaja ræt, akhardem nìÒte amala, mangav tut, te thos les khathene, te na avel

vov dikhlo mire amalenar!

Äl duj ©have le drabarnesqe, Òunindoj e lava lenqe dadesqe, a©hile anar o khelimos.

E ‡uvli ©hutæ les an-jekh garavdo thanorro, thaj o phuro, texarinæe, telærdæs pesqe khere,

phenindoj e phuræqe sa so vov kerdæs, kana vov sas telærdo.

E phuri phendæs e Samiresqe.

- Akhar les an-i kris, xalæm leça amare barvalimata, thaj vov ©i kamel te aÒunel anar

amene!

O das e krisaqo pu©hel le phures:

- Phure!a, so kames e drabarnesar?

- Kamav, phenel o phuro, deÒ thaj jekh dîvesa te xal so xalem me thaj mirri phuri an-e

palutne deÒ thaj jekh berÒa!

- Thaj so xalæn, phure!a? - pu©hel o das.

- Xalem xavici, ciknìda, làpato, puruma thaj kadiki. Kerdæs o das sar kamlæsas o phuro.

Phandæs e Marinos thaj deÒ thaj jekh dîvesa dinæ les xamos palal o phenimos e phuresqo.

O drabarno, savo sasas siklilo te xal aver xamata, beÒel bixalo, duj-trin dîvesa, ‡i maj palal

prin‡ardæ ke o phuro si pesqo dad thaj phendæ ke sa lesqe dîvesa si te dikhel pire dadenar.

Ame, kathar, trebuj te xatæras, ©hava!len, ke amare dada - sode but ©orra avena - si kodola kaj

dine amen ‡iv, barardæ amen thaj dikhle amenar. Vi ame, k-e amaro vaxt, si te dikhas lenar, kana

phure avena!

(palal o Nicolae Pandelic‹)

4477


(i) raj - rovli

daravdi - traÒavdi

lava - dùme

lien jakhe ©haves dîesar - ©haværen jekhe

©haves lino averenar

drabarno - dòktoro, sastærno

pire - lesqe

©orrovanes - ©orripnase

©i - na

‡uvli - rromni

‡iv - ‡ivipen

O VÈÈRBO (VAJ: I KERNAVNI)

O VAXT E VERBOSQO

E verbosqe fòrme Òaj te sikaven àkcie

ka-o akanutno vaxt, save akana, kana vakæras, keren pen: del, dikhel, xan, keras, n-aÒti, soven,thavdel, ‡an th. a.

ka-o avutno vaxt, save, palal jekh vaxt, jekh vræma, kerena pen: arakhena, anela, dela, sovela th. a.

ka-o nakhlo vaxt, save kerdine pen, kana vakæras: a©hilo, avelas, dias, xalæs, pelæs, perelas,phendæs, sasas, vazdenas th. a.

E ¸ENUTNE M@DURÆÆAn-i rromani ©hib ekzistisaren Òtar ‡enutne mòduræ: o Indikatìvo, o KonÂunktìvo, o Imperatìvo vi

e Mangipnasqo mòdo. Aver Òtar verbosqe mòduræ si bi‡enutne mòduræ: o Infinitìvo, o Gerundìvo, oParticìpio, o Supìno. I PARADIGMA LE VERBOSQI / I FLÈKSIA LE VERBOSQI

I. O mòdo Indikatìvo

1. O akanutno vaxt

2. O avutno vaxt (k-e fòrme le akanutne vaxtesqe thol pes ka-o agor o agoripen -a)

4488

G RAMÀÀTIKA


me kerav ame keras

tu keres tume keren

vov kerel

von keren voj kerel


me kerav-a ame keras-a

Tu keres-a tume keren-a

vov kerel-a

von keren-a voj kerel-a








6. Sosqe ‡al o Samir ka-o drabarno?

7. Kerdæs miÒto o drabarno te na prin‡arel pesqe dades?

8. Kerdæs miÒto o phuro, akharindoj le sastæres an-i kris ?

3. O imperfèkto (k-e fòrme le akanutne vaxtesqe thol pes ka-o agor o agoripen -as)

4. O perfèkto. Ka-o perfèkto si speciàlo fòrme, kaj si thovdine ka-o agor e darrinæqo:

5. O po but sar perfèkto (p. b. s. perf.) kerel pes kaar e fòrme le perfektosqe, thovindoj ka-o agor

lenqo -as:

II. O mòdo Imperatìvo

Les si les fòrme nùmaj ka-o dujto ‡eno, ka-o jekhipen, vi ka-o butipen:

Jekhipen Butipen

O II-to ‡eno: ker! keren!

Ka-o jekhipen, i fòrma le imperativosqi si i darrin: ker-anar ker-el. Ka-o butipen, e verbosqi fòrma

kaar o imperatìvo si sajekh e formaça kaar o indikatìvo, o akanutno vaxt:

III. Temàtiko vi bitemàtiko vèrburæ

a. Bitemàtiko vèrburæ Po but anar e vèrburæ (98%) prin‡aren kadala verbosqe agorimata. Len si len

e verbosqi tèma an-o “-e-“: anel, bi©halel/tradel, del, garavel, xoxavel, (x)ulavel, inkerel, ingerel,

kamel, kerel, marel, naÒavel, perel, phenel, randel, sovel, (a)Òunel, Òoldel, tasavel, thavdel, thabarel,

umblavel, vastdel, vakærel, zumavel, ‡angavel, ‡anel th. a.

4499


me ker-dem [-dœm;- dom] ame ker-dæm

tu ker-dæn tume ker-de(n)

vov ker-dæ(s)

von ker-de(n) voj ker-dæ(s)


me ker-dem-as ame ker-dæm-as

tu ker-dæn-as tume ker-den-as

vov ker-dæs-as

von ker- den-as voj ker-dæs-as


me kerav-as ame keras-as

tu keres-as tume keren-as

vov kerel-as

von keren-as voj kerel-as

O indikatìvo, o akanutno vaxt ka-o butipen O imperatìvo, ka-o butipen

O II-to ‡eno: tume keren keren!

b. Temàtiko vèrburæ Na but anar e vèrburæ (2%) prin‡aren aver verbosqe agorimata. Len si len e

verbosqi tèma an-o “-a-“, “-o- / -œ- “ vaj “-i-“: asal, azbal, daral (traÒal), xal, xasal, xastral, izdral,mothol (mothovel), prasal, prastal, traÒal (daral), tromal, praxol, siklœl, trail th. a.

KLASAQE BUTÆÆ






E kernavnæ si len duj gina:

1. O jekhipen, kana o keripen e akciaqo si kerdo kaar jekh ‡eno:

- O manuÒ pu©hel. (Jekh manuÒ kerel butî.; O ©havo si butŸkerno (o manuÒ, jekh

manuÒ, o ©havo). Den vi tume aver eksèmpluræ!

2. O butipen, kana o keripen e akciaqo si kerdo kaar maj but ‡ene:

- E manuÒa pu©hen (Maj but manuÒa keren butî.; E ©have si butŸkerne.)(maj but manuÒa, si(ne)...). Den vi tume aver eksèmpluræ!

5500

1. Xramosar an-e deÒ Òirda / rènduræ sar trebalas te phiravel pes o drabarno / o sastærno

pesqe dadeça!


kolegosqo!











O mòdo Indikatìvo, o akanutno vaxt

o gin

o ‡eno o jekhipen o butipen

O I-to ‡eno me xav ame xas

O II-to ‡eno tu xas tume xan

O III-to ‡eno m. l. vov xal von xan

‡. l. voj xal von xan


Nakhen le vèrburæ dine maj tele ka-l savorre vaxta!

E vèrburæ: anel, arakhel, boldel, del, dikhel, xal, xramosarel, kerel, marel, perel, piel, pu©hel, si,sovel, thovel, vazdel, zumavel, ‡al.


Thoven e kernavnæ ka-o trebutno gin!

I buzni telærd... an-o veÒ.

E buznorre na aÒun... laar thaj putar... o udar.

O ruv xal... duje buznorre.

O tikno buznorro rod... pesqe pesqe daja.

O phuro dad phen... jekh Òukar parami©i.


Roden aj arakhen e vèrburæ / e kernavnæ anar o tèksto O rrom thaj o ©havo sikavdo vi sikaven ka-l

save vaxta si von!

Svàko berÒ, kerel pes jekh themutno konkùrso rromane ©hibæqo - kaj aven le maj la©he

©havorre save siklœn rromanes an-e Òkòle?

Ke svàko berÒ o Geòrge Saräu organizisarel jekh Milajesqi Òkòla, kaj - trin kurke - aven po 50

terne rroma te siklœven rromanes vi sar te siklæren an-e Òkòle kadaja ©hib?

Avdîves o gin le rromane siklærnenqo save siklæren rromanes barilo kaar 700 (b.1998) k-o

26000 (b. 2008)?

An-o berÒ 2003 (septèmbro) sas putardi i jekhto klàsa kaj astardæs te siklærel pes nùmaj

rromane ©hibæe, an-o gav Mäguri (anar o Âudèco TìmiÒ)?

5511

o akanutno vaxt o avutno vaxt o nakhlo vaxt

Akana (o akanutno vaxt) Palal jekh vræma (o avutno vaxt) Sas kerdi i àkcia (o nakhlo vaxt)

anav anava andem

¸ANGLÆN KE...?

EE IIVVEENNDDEESSQQEE BBAARREEDDïïVVEESSAA

E Kre©unosqe aj e ivendesqe gilavimata sikaven amenqe palem savorre kodola svùntomomènturæ kana sas varekana. O Kre©ùno anel amenqe godî sar thaj kaj biandilo o Raj o IsùsoXristòso. E tradìcie thaj e a©ara si inkerde anar e maj purane vaxta. E svùnto baredîvesa si patîvarde,e rroma xuræven pen soça si len maj Òukar, thaj ‡an k-i khangeri, sa kadæ le maj but patîvaren eboxalærimatenqe d„sa. An-e Kre©unesqi ræt, e ©havorre phiren karing e xulajenqe khera e“©erxajaça”, save xuræven la but Òukar.

Aver loÒalo, asapnesqo a©ar si e “xoraxanæça”, anar i Transilvània si miazutni e “buznæça’anar i Muntènia vi Moldòva. I “buzni” si jekh manuÒ garavdo an-e buxle xurævimata, savo inkerelopral o Òero jekh rovli k-e savæqi agor si thovdo jekh kaÒtutno buznæqorro Òero, kadja sar kadajaqomuj te putardœl pes vaj te phandel pes, maj but te kerel kodova specìfiko baÒibaÒ.

Miazutne kadale a©arença si “o Ri©hino”, khethanes aver perutnença, save reprezentisarenverver ‡ivutre vaj ‡enutne, thaj an-vaxt so o ri©hino khelel, o ri©hinàri vi©inel e ri©hinesqe kadja:“Khel miÒto, mo Martine, Ke dav tut manro thaj zetesqe frùkturæ / maslìne”, thaj k-o agor, savorrephirutne phenen e ga‡enqe but sastipen, loÒalipen, barvale sinie thaj but berÒa angle.

E rromane famìlie inkeren but k-e Kre©unosqe tradìcie. E ©havorre Âutin e daden vi le dejante ©hinen e balen thaj keren kre©unosqo xaben, sar si: peko balano mas, balane goja, sarme, e rromnækeren xumer anar savese pekœn pen e gugle mariklæ akhorença, griÂaça, k-aÒti te barœn, te anel ola©himos.

O maj but kamlo a©ar kaar e ©havorre si kodova e Kre©unesqo Suvælo Rukh, o sìmbolo “e‡ivipnasqe rukhesqo”. Ame ‡anas ke o jekhtutno xurævdo suvælo rukh sas kerdo lole phabajença an-o berÒ 1605, k-o Strasbourg. An-e amare d„sa, k-o Kre©ùno, kerel pes an-o svàko kher p-o jekhsuvælo rukh. I ræt, o Phuro Parne Balença anel dinimata thaj thovel len telal o suvælo rukh.(kaar i Moise Gabriela)

5522

L9

5533


vi©inel - akharel


1. Ginaven o tèksto vi i poezìa!

2. Alosaren thaj xramosaren e biprin‡arde lava aj keren lença pan‡

propozìcie!

3. Ambolden o tèksto vi i poezìa ga‡ikanes!

4. Phenen palal sose del pes dùma an-e kadala tèksturæ!

5. Tume so siklile anar kadala tekstosqe kotora?

6. Palal save sikavimata / sèmnuræ sikavel pes ke avilæs o ivend?

7. Sar xuræven pen e manuÒa invendese?

8. Save si e ©hona e invendesqe?

9. So keren e ©have ivendese?

10. Palal sose dîlaben e kre©unosqe phiravne, e kre©unosqe dîlabale?

11. Kon sas biando ka-o Kre©ùno?. 3anen kaj, an-o savo them, an-o savo than?

12. Keren grùpuræ, aj den dùma sar tume nakhaven e baredîvesa le

invendesqe?

O ivend

(kaar i Olga Markus)

I balval phurdel

Thaj iv baro anel,

Thol pes p-e droma,

Tha’ vi p-e planina.

E xaiva ame lias,

P-e iva sig te ‡as,

ManuÒ ivesar keras,

So Òukar ame asas!

O ivend Òukar pelæs,

P-e khera but iv thovdæs,

An-o bov tates keras,

Lilenar ame naÒas.

I gudli daj bokholæ kerel,

P-i sinìa voj len thovel,

Gudlimata amenqe del!

Kana o Kre©ùno avel.

E ©have loÒaren pen,

Pala’ o Isus dîlaben,

Sar vov sas biando,

O Mesia, o dudalo!

Te siklœvas jekh Òukar kolìnda!

UÒtin, uÒtin, me, rroma!len,UÒtin, uÒtin, me, rroma!len,Te dikhen so ©i maj dikhlen!O gudlo Del tele avilæsP-e mamæqi uklæni,

Te xunavel i phuv,Plugonença, zarakonençaSumnakutne guruvnença,Le ruputne Âugurença!Sar xunavelas, meaimelas,Pala’ Lese dîv barœlas,O bibolde le dorænça phandle Les,

I. O VÈÈRBO / I KERNAVNI

O vèrbo prin‡arel kadala gramatikane kategorìe: a) diatèza, b) mòdo / ©hand, c) vaxt (kaj sine

specìfiko le verbòsqe) d) ‡eno vi e) gin. 3i akana, ame ©i vakærdæm anar i diatèza.

I DIATÈÈZA

I diatèza si i fòrma lini le verbosar, k-aÒti te sikavel o rapòrto maÒkar i àkcia kerdi le verbosar vi

o gramatikàlo subijèkto. Rromane ©hibæe si trin diatèze. Te lias po jekh ekzèmplo ka-o indikatìvo,

ka-o akanutno vaxt:

1. i aktìvo diatèza (kana i àkcia si kerdini kaar o gramatikàlo subijèkto). Ekz.: Me ródav jekh lil.

Jekhipen

o I-to ‡. (me) mangav

o II-to ‡. (tu) manges

o III-to ‡. (vov / voj) mangel

Butipen

o I-to ‡. (ame) mangas

o II-to ‡. (tume) mangen

o III-to ‡. (von) mangen

2. i pasìvo diatèza (kana o gramatikàlo subijèkto liel i àkcia kerdini avresar, varekasar, varesosar).

Ekz.: Parnœl [parnœvel]. “Resel parno”; O rat ©i kerdœl pani..

Jekhipen i sasti fòrma i xarnærdi fòrma

o I-to ‡. (me) ternœvav (me) ternæv

o II-to ‡. (tu) ternœves (tu) ternœs

o III-to ‡. (vov / voj) ternœvel (vov / voj) ternœl

Butipen

o I-to ‡. (ame) ternœvas (ame) ternæs

o II-to ‡. (tume) ternœven (tume) ternœn

o III-to ‡. (von) ternœven (von) ternœn

3. i refleksìvo diatèza (vaj: pesqi diatèza, kana i àkcia si kerdini kaar o gramatikàlo subijèkto, tha’

vov kòrkorro liel la opral pese). Ekz.: Vov prin‡arel pes Òukar.

I refleksìvo diatèza kerel pes pesqe formença kaar i pesqi sarnavni (o pesqo pronòmbro) pees (ka-o

III-to ‡eno, ka-o jekhipen) thaj peen (ka-o III-to ‡eno, ka-o butipen) vi anar kodola kaar e ‡enutne

pronòmbruræ (vaÒ o I-to ‡eno vi o II-to ‡eno, ka-o jekhipen vi ka-o butipen):

Jekhipen Butipen

o I-to ‡. (me) phiravav man (ame) phiravas ameno II-to ‡. (tu) phiraves tut (tume) phiraven tumeno III-to ‡. (vov, voj) phiravel pees (von) phiraven peen

5544

(Purani rromani kolìnda kidini kaar jekh phuro rrom, o Borka Florin anar o SèbeÒ. O kidipen sas

kerdo kaar i Margareta Iancu, jekh Òkolaqi mediatòra, thaj i kolìnda sas la©hardi kaar i Olga MarkuÒ).

G RAMÀÀTIKA

E ©ugnænça zores marde Les,Thaj an-i tèmnica thovde Les.

I tèmnica, dikh, phabilæs,O Gudlo Del avri inklistæs.

II. E PA∑∑PARUVALE VAKÆÆRIPNASQE RIGA

O ADVÈÈRBO

O ulavipen e adverburenqo

E advèrburæ ulaven pen palal: a. fòrma, b. xatæripen, c. orìgina. a. Palal fòrma, e advèrburæ d-aÒti te aven:

sade: avri, but, ©ìma, kadæ, khere, na, opre, po, Òukar, tele th. a.

kidine: (niejekhvar, nisar, butvar, khethanes, lokhes, phares, rromanes, dural, kheral, akanaar).

b. Palal o xatæripen, ulavas:

1. E ©handesqe advèrburæ: maj, pànda, præ, sar, sigo, tang th. a.

Kadala dikhen o ©hand sar kerel pes jekh àkcia, sikavindoj:

o ©hand: kidæ / kadja, lokhes, sigo, Òukar th. a.

o koboripen / i kantitèta: but, ©ìma, præ th. a.

i komparàcia (sikavindoj e komparaciaqe gràduræ vaj beÒindoj sar o dujto tèrmino): maj,

pànda, po, sar th. a.

i afirmàcia: va, ova, kadæ th. a.

i negàciei: na, ni, ©i, ma th. a.

o butvaripen / i frecvènca: butvar, svakovar th. a.

o Òajutnipen: Òaj, Òajnes th. a.

2. E thanesqe advèrburæ: avri, kathe, karing, dur, kaar, kaj, kothe th. a. Kadala advèrburæ sikaven

o than kaj thavdel pes i àkcia:

3. E vrjamaqe advèrburæ: akana, i‡, texàra, ràno, avdîves, kurke, pèrsi, amilaj, ivende th. a.

c. Palal i orìgina, malavas: 1. anar i ©hib: avri, but, dur, miÒto, opre, tele th. a. 2. avere ©hib„nar:po (dikh bg. no), atùn© (dikh. rum. atunci) th. a.

KLASAQE BUTÆÆ


5555

1. Lien jekh vèrbo thaj nakhaven les anar sa le trin diatèze!

2. Alosaren le advèrburæ arakhle an-o oprutno tèksto thaj ulaven len, palal e nòcie siklile

kathe!

3. Palal so agordæn kadala duj mangimata, paruv tiro xramosaripnasqo lilorro e

xramosaripnasqe lilorreça tire kolegosqo!



xramosarel la©hes! Sa kadja, dikh k-e doÒa arakhle tuqe tire kolegosar!





8. Sikav tire kolegosqe e doÒa thaj phen lesqe so vov kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh e doÒa kaar

tiro kolègo, kaj tu kerdæn doÒ!



Keren, telal o vastalipen tumare siklærnesqo vaj siklærnæqo, aver klasqe butæ, khethanes,

an-e grùpe, e neve siklile nociença!

E generàlo mangimata vaÒ o ander jekhe xramosaripnasqo sine:

a. E ideenqo plàno

E idèe trebal te arakhen pen an-e trin riga le tekstosqe, sar jekh ideenqo plàno:

I anglutni rig: o astaripen (o giravipen, o andreandipen). Kathe, sikavel pes o kontèksto, o than,

alosaras e personàÂuræ save lien rig ka-i àkcia (e ‡ene, e ‡ivutre, e ©iriklæ, e aktòræ, e khelne thaj aver).

I maÒkarutni rig: o ander e tekstosqo (o thavdipen e akciaqo), kaj prezentisarel sar thavdel i àkcia

thaj sa so si phandlo laar (so sas, sar sas, kon sas kothe, kaça aj sosar kerdæs pes i àkcia thaj aver).

I agorutni rig: o agoripen (o klidæripen). Kathe, ka-o agor e xramosaripnasqo, si te das i klidin, te

sikavas i moràla, o xatæripen, so ame kamas te tradas sar mesàÂo thaj aver.

b. An-jekh xramosaripen trebal te na avel repetìcie le ideenqe vaj le propozicienqe.

c. Kana prezentisarel pes jekh motivàcia, jekh argumentàcia, si te aven sikavde e kerimata, e

argumènturæ “an-e Òopnæ”, kerindoj pes jekh gradàcia lenqi ‡i kaj le maj “zorale”.

5566

¸ANGLÆN KE...?

KKUU¢ KKRREE¢ÙNNOO

So but aÂukerasas e ivendesqe baredîvesa! PaÒœlas o Kre©iuno. Phure vaj terne, savorre

aÂukerasas e dinimata kaar o Phuro le parne balença. Mirri daj inkerelas boxalæripen, thaj ame, e

©haja, aÂutisarasas la te khon‡ærel / anglekerel o kher, te keras uÂipen. Sam duj phenœrræ, i Lìza thaj

me. Me, i Ròza, me sem i maj bari ©haj. Akana, me sem an-o eftato klàsa, thaj voj si an-o Òtarto

klàsa. Anav manqe godî sar resli mirri famìlia vi me te phenas mirre phenæqe: i kùkla, i papùÒa.

Savorro loÒalipen astarel e bokholença, savene kotorlias vi amen. I daj thovel len an-i jekh

uÂi siniaqi skafèdi thaj gelel len an-i livni ‡i kana trebal te aven kingærde. Anglal e Kre©unosqo ræt,

xatæras amen thaj kidas amen te ‡as e kolindença. Si but Òukar, ‡as ka-o kher svakone ‡enesqo te

dîlæbas e ivendesqe kolìnde, te Òunen savorre manuÒa sar biandilo o Raj, o Isùso Xristòso. Palal so

rætœl, ‡as amenqe khere thaj aÂukeras te Òunas aver but Òukar kolìnde kaar e phure vi le terne.

Sasas man oxto berÒa. PaÒlœlas o Kre©ùno thaj xramosardem jekh lil vi ©itrisardem jekhe

kukla e Phuresqe parne balença thaj thovdem la telal e kre©unosqo suvælo rukh. Trujardem paÒal

lese te dikhav, Òaj ke avilæs o Phuro parne balença. Kaar, khan©. Thovdem man an-o sovthan te

aÂukerav les, thaj lias man e lindra. Kamavas jekh Òukar kùkla. Ka-e rætæqo maÒkar, semas ustævdi

kaar e gilavnenqere Òukar vaka. UÒtilem anar o sovthan thaj naÒlem sìgo ka-i felæstrin, na dikhavas

khan©. Phurdinem opr-i paxome valin, k-aÒti te kerav jekh tikni xŸv, te dikhav e kolindenqe gilavnen.

Sas tamlo, na dikhlem but, semas jakhardi kaar lenqerre kolìnde. NaÒlem sìgo k-e kre©unosqo

suvælo rukh. “PraÒukaaaaaar!!!”, “But praÒukar!”, an-i livni dudærelas sa, e dudœrræ straftinenas

an-e but Òukar ranga: lole, zèlena, bodle, lemujale! Suno, na aver! Telal e kre©unosqo bràdo / rukh

dikhelas pes jekh dŸlgo, krecome, but praÒukar ©amlalo bal. Thovdem man sìgo telal o bràdo te

dikhav maj miÒto.”So? Mirri phen?! “Va, sovelas telal e kre©unosqo bràdo! ¸i akana, na dinem man

godî so Òukar si mirri phenœrri. Sar jehk kùkla! PaÒanilem lae, ©umidem la thaj phendem laqe:

5577

L10

- UÒti, Liz!e. Sosar sutæn kathe, telal e Kre©unosqo bràdo?! Hàjde, kames te aves tu mirri

Òukar kùkla ‡i kana avel o Phuro parne balença te anel amenqe dinimata?

- Na avilæs o Phuro parne balença? Na kamav te xastrav les, kamav te astarav les!

- So keren, mirre ©haja!len, sosar na soven? O Phuro parne balença avel dural, Òaj ke avel

maj butpalal anar kodoja ke si les te del but dinimata e ©havorrenqe anar o savorro sundal! Hàjde,

aÒtin te aÂukeren les vi an-e sovthanorre, haj mane an-e angalæ, Liz!e, dikhav ke san but phagærdi,

khini, maj phendæs mirri daj.

- Daj!e, i Lìza si mirri ‡ivdi kùkla, si kadja Òukar ke patænilem la sar jekh ©a©i kùkla!

- Va, san but Òukar so-l duj! Soven e Devleça! - phendæs mirri daj, ©umidindoj amen.

UÒtilæm tòko ka-o mezmèri. NaÒlæm vòrtan ka-e kre©unosqo suvælo rukh.

- Roz!e, Roz!e, avilæs o Phuro parne balença, andæs kùkle amenqe, le dujenqe! Jekh si kale

balença thaj aver si lole balença. Savi lenar fal tuqe maj Òukar?

- Tu san i maj Òukar kùkla, mirri ‡ivdi kùkla!

Asanilæm savorre thaj thovdæm amen ka-i sinia but loÒale k-aÒti te lias anar savorre but la©he

xabemata, kiravde mirre dajaar. Kadja, sar ‡anel pes, tòko voj Òaj te kiravel but la©he sarme, peko

balano mas, mariklæ, gudle mariklæ thaj, si miÒtoxatærdo, e bokolæ la©hes kindærde thaj xarpinde

akhorença.

Astardæs te del iv. Me semas trujardi kaar jekh but bimiazutno loÒalipen. Dikhlem jekh but

Òukar suno! An-i balani khasesqi, o svùnto ©havorro, e bakrærræ kovle mujença, e raÒajenqe dinimata,

e Iosifosqo lokho thalæripen thaj fal man ke Òundem sar i Svùnta Marìa, e Isusosqi daj, paÒrovelas.

Kadava Òukar suno sikavdæs man so ku© si o Kra©uno, ke e ‡ivutre, sar vi e butæ si molæle, si

valòre, si dinimata kaar o Del. O Kre©ùno si jekh svùnto barodîves, savo dudærel e manuÒenqere ile

thaj pherel amen Òandipnaça, loÒaça, la©hipnaça, xatæripnaça.

(kaar i Gabriela Moise)

5588


khon‡aras - anglekeras, keras i preparàcia

kùkla - khelnorri (sikavindoj jekh ©hajorri),

i papùÒa

bokhole - trujale mariklæ

uÂi - ÒuÂi, vuÂi

skafèdi - poxtan

valin - felæstrin, stèklo

tamlo - ræt kali, tunæriko, temlipen

sundal - lùmæ

mezmèri - mezimèri, mesimèri

bimiazutni - bimajdikhli

balani kasesqi - i balani e khaseça kaj

biandilo o Isus

molæle - molku©, si len valòra

Òandipnaça - pa©aça

jakhærdi - drabardi






5. Tume so siklile anar o tèksto?

E PA∑PARUVLAE VAKÆRIPNASQE RIGA (II)

I. I KONÅÅÙÙNKCIA

E konÂùnkcie d-aÒti te aven ulavde palal:

1. fòrma: a. sade (thaj, ama, hen, ke [kä], te th. a. vi b. kidine (kerdine anar o kidipen duje vaj maj

bute lavenqo): tha’ vi, ama hen, k-aÒti te [k-aÒ-e, thaj te, ‡i kana th. a.;

2. orìgina: a. anar i ©hib (vaj purane, anglalbalkalikane konÂùnkcie): pal, kidæ / kadæ te th. a, b.

avere ©hib„nar: ama “tha’ “(< tc. ama, amma), hen "thaj" (< tc. hem), ke (dikh pers. ke vi tc. ki)thaj or (< român. ori) vi c. kerdine (fòrme ka-o datìv le varesave sikavutne sarnavn„nqe (paÒutne vaj

duripnasqe): kadalesqe, kalesqe, kodolesqe, kolesqe.3. palal lenqi fùnkcia, e konÂùnkcie d-aÒti te aven:

a. kidipnasqe (koordonaciaqe) konÂùnkcie:- kopulatìvo (asociaqe / biasociaqe) konÂùnkcie: thaj / hen, tha’ vi / ama hen, ni; - adversatìvo konÂùnkcie: tha’ / ama, pal’;- disÂunktìvo konÂùnkcie: vaj / or; - konkluzìvo konÂùnkcie: pal’ / kadja (Eks.: Pal’, dikh sosqe!).

b. telkidipnasqe konÂùnkcie:

- Òajale konÂùnkcie: sar, palal sar;- agorutne konÂùnkcie: k-aÒti te, k-aÒ-te, kä th. a.

II. I NOMINÀLO FLÈKSIA (ARTÌÌKULO + ADÅEKTÌVO + SUBSTANTÌÌVO)

Maj anglal, sas dikhlo sar paruven pen e substantivosqe, e artikulosqe aj le adÂektivosqe

fòrme k-e savorre siklile kèzuræ, tha’ na sas sikavdo sar thavdel jekh kasavi khethani paradìgma, kana

i sintàgma si kerdi anar po jekh artìkulo, adÂektìvo thaj substantìvo. Anar e sintàgme dine maj tele

(kaj si kerde anar murÒikano aj ‡uvlikano substantìvo - vi ‡ivdisardo vi bi‡ivdisardo, vi ka-o

jekhipen vi ka-o butipen), dikhela pes sar phiraven pen an-i flèksia kasave saste sintàgme, dine,

kathe, sar modèlo.

a. ‡ivdisarde vi bi‡ivdisarde murÒikane navnæ / substantìvuræ

5599

G RAMÀÀTIKA

bi‡ivdisarde murÒikane navnæ ‡ivdisarde murÒikane navnæ

N. o baro rukh e bare rukha o baro ruv e bare ruva

Ak. o baro rukh e bare rukha e bare ruves e bare ruven

Gen. e bare rukhesqo e bare rukhenqo e bare ruvesqo e bare ruvenqo

e bare rukhesqi e bare rukhenqi e bare ruvesqi e bare ruvenqi

e bare rukhesqe e bare rukhenqe e bare ruvesqe e bare ruvenqe

e bare rukhesqe e bare rukhenqe e bare ruvesqe e bare ruvenqe

Dat. e bare rukhesqe e bare rukhenqe e bare ruvesqe e bare ruvenqe

S./ I. e bare rukheça e bare rukhença e bare ruveça e bare ruvença

V. - - bare!a ruve!a, barea!len

bare!a ruv!a ruvea!len

b. ‡ivdisarde vi bi‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ / substantìvuræ

* Variànte an-i tèma -„n-: dor„nqo (dor„nqi, dor„nqe, dor„nqe, dor„nqe), dor„nqe, dor„nça th.a.

KLASAQE BUTÆÆ





6600

bi‡ivdisarde murÒikane navnæ ‡ivdisarde murÒikane navnæ

N. i bari dori e bare doræ i bari bibi e bare bibæ

Ak. i bari dori e bare doræ e bare bibæ e bare bibæn*

Gen. e bare doræqo e bare dorænqo* e bare bibæqo e bare bibænqo*

e bare doræqi e bare dorænqi* e bare bibæqi e bare bibænqi*

e bare doræqe e bare dorænqe* e bare bibæqe e bare bibænqe*

e bare doræqe e bare dorænqe* e bare bibæqe e bare bibænqe*

Dat. e bare doræqe e bare dorænqe* e bare bibæqe e bare bibænqe*

S./ I. e bare doræça e bare dorænça* e bare bibæça e bare bibænça*

V. - - bari!e bibi!e baræ!len bibæ!len

1. Xramosar an-e deÒ Òirda / rènduræ sar tu nakhlæn o maj Òukar Kra©iuno, sar aÂukeres o

Kra©ùno, sosar aÂukeres les thaj phen savo sas o maj Òukar dinipen kaar o Phuro parne

balença!

2. Alosaren e konÂùnkcie maladile an-o oprutno tèksto thaj ulaven len palal lenqo tìpo!

3. Nakhav anar savorre siklile kèzuræ e sintàgme o kalo grast, i parni buzni, o baro kher, ibari rovli!


kolegosqo!




7. Akana, zumav te amboldes / te nakhaves, kòrkorro, o tèksto an-i rumunikani vaj

magærikani ©hib!



9. Sikav tire kolegosqe e doÒa thaj phen lesqe so kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh, kaar tiro

kolègo, kaj tu kerdæn doÒ!


O inspèktoro le rromenqo anar o Âudèco Dolj, o raj o Lucian Cherata, kerdæs o rodipen

Palal e rroma anar i Rumùnia, kana sas o komunìsmo vi vov sas terno studènto? Vov - bare

tromaipnaça - bi©haldæs pesqo rodipen, p-o 3 aprìlo 1978, ka-i sèkcia vaÒ i komunistikani

propagànda, savese vov sikavdæs sar te avel la©hardi i situàcia le rromenqi.

6611

¸ANGLÆN KE...?

I kolìnda “Sunesqi ræt”

Sunesqi ræt - Devlesqo vaxt

Savorre soven pa i phuv

Tòko duj ile maj beÒen aj dikhen

E gudle ©havorres sar sovel

An-i jekh gilæqi kùna


O Devel asal lokhes

Lesqo kolin ©horel kamipen,

E sundalosqe del xastraipen

Anel Òandipen an-e lae.


Gilæbindoj aven bakræræ

E lavne gilæben le Devles!

Amenqe phenen kaar i loÒ:

- O Devel si pa i phuv!

(amboldini kaar i Gabriela-Monica Moise)

OO RRRROOMM,, EE AAMMBBRROOLLAA TTHHAAJJ OO RRII¢HHIINNOO

An-jekh dîves, paÒal rætæe, jekh rrom telærdæs an-o veÒ te astarel pesqe jekhe ÒoÒojes,

jekhe ©iriklæ, vareso. Phirindoj anar o veÒ, dikhel anglal pese jekhe ri©hes thaj bari traÒ astardæs

les. Risajlo parpale thaj naÒel. NaÒindoj, dikhel anglal pese jekh bari veÒesqi ambrolin. Thaj

astardœl te uÒtel an-e lese, beÒel thaj beÒel, rætilœlas. Thaj taman kana kamelas te xulœl, o ri©hino

uÒtelas an-i ambrolin bi te dikhel e rromes. O rrom paxosajlo, tha' o ri©hino na-s les butî leça.

Aresindoj e ambrolinæe, o ri©hino liel jekh ambrol thaj thol les an-i dud e ©honutesqi te na avel

nasvalo. O rrom pætal kä les del les o ambrol thaj phenel kovles:

- ¢i xav, kovles phenel, thaj o ri©hino ©i aÒunel les.

Palal, maj liel o ri©h jekh ambrol thaj palem thol les an-i dud e ©honutosqi. Patævindoj o

rrom kä les del les o ambrol palem phenel:

- ¢i xav! O ri©h ©i aÒunel les. I trinto var, xolævdo thaj maj but traÒaar, o rrom del muj sode

d-aÒtil:

- ¢i xav!

Lilo p-e biaÂukæripnase, o ri©h traÒajlo thaj pelæs anar o rukh, merindoj pe thanese. Kana

dikhlæ kadja, o rrom dinæ pes les anar o rukh thaj, naÒindoj, gelo-ar khere.

- Rromni!e, phenel o rrom, thov e grastes e vurdonese te ‡as an-o veÒ te anas jekhe

ri©hines, saves mudardem les.

Gele thaj ande les. Prin‡arindoj les miÒto, i rromni xatærdas ke na laqo rrom mudardæs e

ri©hes thaj lilæ duj-trin duduma, save phandlæ len thaveça thaj ©hutæ len e vudorese. Sar marelas i

barval, äl duduma denas pen jekh avresar thaj i rromni phenel:

- ∑un rrom!a. Avile e amala e ri©hesqe te pu©hen tut sosar mudardæn les.

(palal o Nicole Pandelicæ)

6622

L11

I SARNAVNI (VAJ: O PRON@MBRO)

E tìpuræ le sarnavnænqe (le pronombrurenqe) thaj lenqi flèksia

Rromane ©hibæe, malavas kadala sarnavnæ: 1. i ‡enutni sarnavni (o ‡enutno pronòmbro), 2.

i pu©hutni - phandutni sarnavni (i relatìvo sarnavni), 3. i posesìvo sarnavni (e pesqi sarnavni), 4. irefleksìvo sarnavni (i pes sarnavni), 5. i sikavutni sarnavni, 6. i birispardi sarnavni (i nisavutnisarnavni / i bidefinìto sarnavni), 7. i negatìvo sarnavni. Khathe, siklœvasa le sarnavnæ: 1, 2, 3, 4.

1. I ‡enutni sarnavni (o ‡enutno pronòmbro)

6633


ri©h - ri©hno, ri©hino

xulœl - del pes tele

telærdo - gelo

d„s - dîves

thol - ©hivel

del muj - cipisarel, akharel zorales








6. TraÒal o rom le ri©hinesar?

7. Mudardæs o rom le ri©hines ?

G RAMÀÀTIKA

O kèzo o jekhipen o butipen

pu©hipen I II III III I II III

murÒikani ‡uvlikani

fòrma fòrma

Nom. kon? me tu vov voj ame tume von

Akuz. kas? man tut les la, lan amen tumen len

kasqo? mirro tiro lesqo laqo amaro tumaro lenqo

murro

kasqi? mirri tiri lesqi laqi amari tumari lenqi

Gen. murri

kasqe? mirre tire lesqe laqe amare tumare lenqe

murre

kasqe? mirre tire lesqe laqe amare tumare lenqe

murre

2. I pu©hutni - phandutni sarnavni (i relatìvo sarnavni). Kadala si a. vaÒ e ‡ene: kon?,

b. vaÒ e butæ: so?

I paradìgma lenqi si:

PaÒal kadalene, si te sikavas ke rromane ©hibæe si vi aver pu©hutne - phandutne sarnavnæ,

sar sine: kaj = savo (savi, save, savæ), kazom / kozom, kabor / kobor, sòde, kèci, kiki. Tha’, le

pu©hutne - phandutne sarnavnæ savo (savi, save, savæ) vi kabor / kobor si len flèksia:

6644

Dat. kasqe? manqe tuqe lesqe laqe amenqe tumenqe lenqe

Lok. kase? mane tue lese lae amene tumene lene

Abl. kasar? manar tuar lesar laar amenar tumenar lenar

Soc./Instr kaça mança tuça leça laça amença tumença lença

kon? so?

N. kon? so?

Ak. kas? so?

kasqo? sosqo?

G. kasqi? sosqi?

kasqe? sosqe?

kasqe? sosqe?

D. kasqe? sosqe?

L. kase? sose?

Abl. kasar? sosar?

S./ I. kaça? soça?

V. - -

Aver pu©hutne sarnavnæ*

o paÒutnipen o duripen

kazom kozom

kabor kobor

sòde, kèci, kiki

o kèzo savo? savi? save? savæ?

N. savo? savi? save? savæ?

Ak. savo? savi? save? savæ?

saves? savæ? saven? savæn?

savesqo? savæqo? savenqo? savænqo?

G. savesqi? savæqi? savenqi? savænqi?

savesqe? savæqe? savenqe? savænqe?

savesqe? savæqe? savenqe? savænqe?

D. savesqe? savæqe? savenqe? savænqe?

L. savese? savæe? savene? savæne?

Abl. savesar? savæar? savenar? savænar?

S. / I. saveça? savæça? savença? savænça?

V. - - - -

Ka-o butipen, k-a i ‡uvlikani fòrma, kaar o Ak. ‡i ka-o S/I, si vi le variànte: sav„n?, sav„nqo?,

sav„nqi?, sav„nqi?, sav„nqe?, sav„nqe?, sav„nqe?, sav„ne?, sav„nar?, sav„nça?

Ka-o Ak., ekzistisaren duj fòrme, jekh vaÒ e ‡ene (saves?, savæ?, saven?, savæn / sav„n?) thaj

aver vaÒ e butæ (savo?, savi?, save?, savæ).

3. I posesìvo sarnavni (e pesqi sarnavni)

Kadala sarnavnæ sas dikhle vi kana sas prezentisarde le ‡enutne sarnavnæ thaj sas arakhle / maladile

ka-o genitìvo:

Kana paÒal o pronòmbro / i sarnanvni beÒel vi jekh navni / substantìvo, o pronòmbro resel

navnæqo adÂektìvo thaj phiravel pes sar orso adÂektìvo, sar jekh sikavdo maj tele:

6655

N. amaro ‡amutro tumaro lil lenqi bori lenqo kher

A. amare ‡amutres tumaro lil lenqe boræ lenqo kher

amare ‡amutresqo tumare lilesqo lenqe boræqo lenqe kheresqo

G. amare ‡amutresqi tumare lilesqi lenqe boræqi lenqe kheresqi

amare ‡amutresqe tumare lilesqe lenqe boræqe lenke kheresqe

amare ‡amutresqe tumare lilesqe lenqe boræqe lenqe kheresqe

D. amare ‡amutresqe tumare lilesqe lenqe boræqe lenqe kheresqe

L. amare ‡amutrese tumare lilese lenqe boræe lenqe kherese

N. mirro phral tiro drom lesqi phen laqi ©hib

A. mirre phrales tiro drom lesqe phenæ laqi ©hib

mirre phralesqo tire dromesqo lesqe phenæqo laqe ©hibæqo

G. mirre phralesqi tire dromesqi lesqe phenæqi laqe ©hibæqi

mirre phralesqe tire dromesqe lesqe phenæqe laqe ©hibæqe

mirre phralesqe tire dromesqe lesqe phenæqe laqe ©hibæqe

D. mirre phralesqe tire dromesqe lesqe phenæqe laqe ©hibæqe

L. mirre phralese tire dromese lesqe phenæe laqe ©hibæe

Abl. mirre phralesar tire dromesar lesqe phenæar laqe ©hibæar

S. / I. mirre phraleça tire dromeça lesqe phenæça laqe ©hibæça

V. mire!a[na] phral(e)!a[na] - - -

o ling o jekhto o dujto o trinto ‡eno o jekhto o dujto o trinto

‡eno ‡eno ‡eno ‡eno ‡eno

m. l. ‡. l.

o murÒikano mirro / murro tiro lesqo laqo amaro tumaro lenqo

o ‡uvlikano mirri / munrri tiri lesqi laqi amari tumari lenqi

(vi murÒikano mirre / munrre tire lesqe laqe amare tumare lenqe

vi ‡uvlikano ling) mirre / munrre tire lesqe laqe amare tumare lenqe

4. I refleksìvo sarnavni (i pes sarnavni)

Kadaja sarnavni na prin‡arel fòrme ka-o nominatìvo:

KLASAQE BUTÆÆ


6666

1. Godîsar ke san tu an-i kodoja tekstosqi piktùra thaj xramosar an-e deÒ Òirda/rènduræ,

kadja sar avelas tiri parami©i thaj phen/mothov maj dur!

2. Alosaren po duj anar svàko pronòmbro thaj nakhaven len anar savorre kèzuræ.


kolegosqo!




6. Akana zumav te amboldes / te nakhaves, kòrkoro, jekh kotor e tekstosqo an-i rumunikani




8. Sikav tire kolegosqe e arakhle doÒa thaj phen lesqe so kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh kaar

tiro kolègo kaj tu kerdæn doÒ!


Abl. amare ‡amutresar tumare lilesar lenqe boræar lenqe kheresar

S. / I. amare ‡amutreça tumare lileça lenqe boræça lenqe khereça

V. amare!a[na] ‡amutre!a[na] - - -

o kèzo jekhipen butipen

N. - -

Ak. pes pen

pesqo penqo

G. pesqi penqi

pesqe penqe

pesqe penqe

D. pesqe penqe

L. pese pene

Abl. pesar penar

S. / I. peça pença

V. - -


Keren, telal o vastalipen tumare siklærnesqo vaj siklærnæqo, aver KLASAQE BUTÆ,



Drabaren dikhipnaça o oprutno tèksto, rodindoj vi alosarindoj e navnæ. Palal, paruven e navnæ le

sarnavnænça / le pronombrurença! Thon e sarnavnæ inkliste palal kadava paruvipen an-o tabèlo!


Pheren o tabèlo!


Alosaren anar le substantìvuræ / navnæ, dine maj tele, le pronòmbruræ /sarnavnæ save ‡an khethanes!

6677

mirro ......... tiro ............... lesqo .......... lenqo ..........

mirri .......... tiri ............... lesqi ........... lenqi ...... ...

mirre ......... tire .............. lesqe .......... lenqe ..........

amaro ........ tumaro ......... lenqo ............

amari ......... tumari .......... lenqi ............

amare ........ tumare ......... lenqe ............

i navni i sarnavni o ‡eno o gin o ling

dîves vov o III-to ‡. jekhipen murÒikano ling

ræt voj o III-to ‡. jekhipen ‡uvlikano ling

...

o ‡eno I II III I II III

o kèzo

m. l. ‡. l.

N. ame

Ak. man

tiro

G. lesqi

D. tuqe

L. laar

Abl.

S. / I. lença

V. tu! tume!

Substantìvuræ: amal, amalin, birovlæ, bori, ©irikli, dad, daj, gad, gone, gava, guruv, kali phal, lil,

luludî, paparùda, patrin, phrala, phenæ, rovli, siklœvni, siklœvno, stadî, siklærne, siklærnæ, thagar,

vurdon.


Thon e sarnavnæ an-e propozìcie!

(...) kerelas sastrutne butæ. (...) avilæs ka-i diz avdîves.

(...) dîlabel Òukar. (...) phiras e tikne vurdoneça.

(...) baÒaven ka-o piàno. (...) tradel o trìno.

O Charles Chaplin (b. ka-o 16 aprìlo 1889, m. ka-o 25 dekèmbro 1977) prin‡ardæs ke vov si

rrom 13-e berÒença anglal o meripen? (Dikh I paramì©i mirre ‡ivipnasqi. My autobiography - 1964):

“Mirri mami sasas p-i paÒ rromni”.

6688

¸ANGLÆN KE...?

DDUUJJ ÅÀMMBBEE

(Poèzia kerdi kaar i Gabriela Moise vi i Margareta Jimba)

6699

L12

Sas jekh Òukar ©havorro,

K-e dada sas kòrkorro.

Vov kamelas amalen

Te khelel pes, dùma te del;

Kana avilæs lesqo d„s,

O dad duj Âàmbe dinæs les’.

Kana vov gelæ Òkolæe,

E Âàmbe peline piræe,

An-i piri sasas tefèlo,

- Akana, so keras, phen!e?

- Natisar, so te keras?

- Me na kamav te meras!

Te ‡anes ke me darav,

Patæv ke akana merav!

- Na, me tut na mukhav!

De sig anar punre, sig,

Kathe kòrkorre sam, dikh!

- Va, dikh, vi me dav, dikhes?

Akana si maj lokhes,

O tefèlo fal thulo,

Xatæres? Nana-i pharo!

- Patæ man, amen xastras:

O tefèlo khil kerdilæs!

Aj e Âàmbe saste - veste sas,

Kana o ©havo khere avilæs

E Âàmbe p-i khil sovenas!


Âàmbe - xutævne, maròke

tefèlo - o thulipen opral o thud

xastras - inklæs

khil - o thulipen anar o thud, ùntos

I. O THERIPEN

Te palemdikhas!

a. O sikavipen e theripnasqo / e posesiaqo

I ‡enutni sarnavni + e verbosqe fòrme kaar o vèrbo “isi, si”

Paruvindoj i fòrma si avere verbosqe formença - sar si sas, sasas, avela / ka avel, te avel, avelas,avilæsas - d-aÒti te aven kerde aver theripnasqe fòrme.

b. O sikavipen o biisipen e theripnasqo / e posesiaqo

An-o than e verbosqe formaqo “isi, si”, palal e ‡enutni sarnavnæ ka-o akuzatìvo, thol pes e

verbosqi fòrma na-i (< na si, na hi, na hin).

II. I GINAVNI (O NUMERÀLO)

E ginavnæ sikaven kazom butæ vaj ‡ene si an-o vakæripen. Le maj butvarne / maladile

ginavnæ si le kardinàlo ginavnæ.

I. Le kardinàlo ginavnæ: jekh (1), duj (2), trin (3), Òtar (4), pan‡ (5), Òov (6), efta (7), oxto (8),

enæ (9), deÒ (10), deÒujekh (11), deÒuduj (12), deÒutrin(13), deÒuÒtar (14), deÒupan‡ (15), deÒuÒov

(16), deÒuefta(17), deÒuoxto (18), deÒuenæ (19), biÒ (20), Òel (100) thaj aver.

Palal i fòrma, e kardinàlo ginavnæ d-aÒti te aven:

sade ginavnæ, kerdine anar jekh lav: jekh, Òtar, oxto, deÒ, biÒ, trænda, sarànda, peìnda, Òel thaj aver;

buxle ginavnæ, kerdine anar duj vaj maj but lava: deÒujekh, deÒupan‡, biÒ thaj jekh = biÒujekh,jekh Òel thaj jekh thaj aver.

7700


1. Ginaven i poèzia!





G RAMÀÀTIKA

o ‡eeno o jekhipen o butipen

I Man si man Amen si amen

II Tut si tut Tumen si tumen

III Les si les

La(n) si la(n) Len si len

o ‡eeno o jekhipen o butipen

I Man na-i man Amen na-i amen

II Tut na-i tut Tumen na-i tumen

III Les na-i les

La(n) na-i la(n) Len na-i len

Kadala xramosaren pen kadja:

7711

20 - biÒ

21 - biÒ thaj jekh vaj biÒujekh

20 - biÒ

21 - biÒ thaj jekh vaj biÒujekh

22 - biÒ thaj duj vaj biÒuduj

23 - biÒ thaj trin vaj biÒutrin

24 - biÒ thaj Òtar vaj biÒuÒtar

25 - biÒ thaj pan‡ vaj biÒupan‡

26 - biÒ thaj Òov vaj biÒuÒov

27 - biÒ thaj efta vaj biÒuefta

28 - biÒ thaj oxto vaj biÒuoxto

29 - biÒ thaj enæ vaj biÒuenæ

30 - trinvardeÒ vaj trænda

31 - trinvardeÒ thaj jekh vaj trændujekh

...

40 - ÒtarvardeÒ vaj sarànda

41 - ÒtarvardeÒ thaj jekh vaj saràndujekh

...

50 - pan‡vardeÒ vaj peìnda

51 - pan‡vardeÒ thaj jekh vaj peìndujekh

...

60 - ÒovardeÒ

61 - ÒovardeÒ thaj jekh

...

70 - eftavardeÒ

71 - eftavardeÒ thaj jekh

...

80 - oxtovardeÒ

81 - oxtovardeÒ thaj jekh

...

90 - enævardeÒ

91 - enævardeÒ thaj jekh

100 - jekh Òel (Òel; pan‡varbiÒ)

101 - jekh Òel jekh

...

110 - jekh Òel deÒ

111 - jekh Òel deÒujekh

...

120 - jekh Òel biÒ

121 - jekh Òel biÒ thaj jekh

...

130 - jekh Òel trinvardeÒ

131 - jekh Òel trinvardeÒ thaj jekh

...

140 - jekh Òel ÒtarvardeÒ

141 - jekh Òel ÒtarvardeÒ thaj jekh

...

150 - jekh Òel pan‡vardeÒ

151 - jekh Òel pan‡vardeÒ thaj jekh

...

160 - jekh Òel ÒovardeÒ

161 - jekh Òel sovardeÒ thaj jekh

...

170 - jekh Òel eftavardeÒ

171 - jekh Òel eftavardeÒ thaj jekh

...

180 - jekh Òel oxtovardeÒ

181. jekh Òel oxtovardeÒ thaj jekh

...

190 - jekh Òel enævardeÒ

191 - jekh Òel enævardeÒ thaj jekh

...

200 - duj Òela (var.: dujvarÒel)

20l - duj Òela jekh

210 - duj Òela deÒ

211 - duj Òela deÒujekh

...

220 - duj Òela biÒ

221 - duj Òela biÒ thaj jekh

...

300 - trin Òela

400 - Òtar Òela

500 - pan‡ Òela

600 - Òov Òela

700 - efta Òela

800 - oxto Òela

999 - enæ Òela enævardeÒ thaj enæ

1000 - deÒvarÒel (var.: deÒ Òel: jekh mìja; jekh

xìlæda)

II. Aver ginavnæ

Kaar e kardinàlo ginavnæ, aÒti te aven kerde aver ginavnæ:

a. E ordinàlo ginavnæ

E ordinàlo ginavnæ si le ginavnæ save sikaven i òrdina: i / o jekhto, i / o biÒto, i / o Òtarto, i / o pan‡toth. a. Von formisaren pen kaar e kardinàlo ginavnæ thaj lien ka-o agor o biparuvalo sufìkso - to.

b. E khethane / “kolektìvo” ginavnæ

Kadala sikaven o “khethanipen”: ël / Ÿ / le / ol / e duj (trin, Òtar, pan‡) phrala; e trin baÒne th. a.

Vi kadala ginavnæ, phiraven pen, an-i flèksia, sar le savorre paÒnavnæ, si len ka-o agor -e: (e) trinebaÒnença.

c. E distributìvo / “rigærutne“ ginavnæ sikaven o ulavipen / i distribùcia le ginavn„nqi: jekh po jekh,

duj po duj, trin po trin, Òtar po Òtar th. a.

d. E paÒkernavutne / “repeticiaqe“ ginavnæ sikaven sodevar kerel pes jekh àkcia: jekhvar, dujvar,trinvar, Òelvar th. a.

e. E “biprecìzo” ginavnæ sar sine kadala: duj-trin, Òtar-pan‡, oxto-enæ th. a.

KLASAQE BUTÆÆ





7722

1. Ginaven kaar 20 ka-o numeràlo 50! Xramosaren kadala ginavnæ!

2. Keren po Òov ekzèmpluræ kaj sikaven vi pozitìvo vi negatìvo theripen / posèsia!


kolegosqo!








8. Sikav tire kolegosqe e doÒa thaj phen lesqe so kerdæs doÒ! Sa kadja, arakh vi tu kaar tiro




a. Keren ‡ute thaj ginaven kaar o jekh (1) ‡i ka-jekh Òel (100)!

b. Xramosaren e ginavnæ 17, 28, 30, 54, 84!

c. Avræl kadala kardinàlo ginavnæ - jekh (1), duj (2), Òtar (4), Òov (6), efta (7), deÒ (10), deÒujekh (11),

deÒutrin(13), deÒuÒtar (14), deÒuenæ (19), biÒ (20), Òel (100) - sikaven vi tume aver kasave ginavnæ!


Te palemdikhas!

Kaar e kardinàlo ginavnæ, aÒti te aven kerde aver ginavnæ:- E ordinàlo ginavnæ, kaj sikaven i òrdina: i / o jekhto, i / o biÒto, i / o Òtarto, i / o pan‡to th. a. Sikaven

vi tume aver kasave ginavnæ!

- E khethane / “kolektìvo” ginavnæ, kaj sikaven o “khethanipen”: e / le duj phrala; e trin baÒne th.a.

3anen tume vi aver kasave ginavnæ?

- E distributìvo / “rigærutne“ ginavnæ, save sikaven o ulavipen / i distribùcia le ginavn„nqi: jekh po

jekh, Òtar po Òtar th. a. 3anen vi tume aver kasave ginavnæ?

- E paÒkernavutne / “repeticiaqe“ ginavnæ sikaven sodevar kerel pes jekh àkcia: jekhvar, dujvar,trinvar th. a. 3anen vi tume aver kasave ginavnæ?

- E “biprecìzo” ginavnæ, sar sine kadala: duj-trin, oxto-enæ th. a. 3anen vi tume aver kasave ginavnæ?

Na nùmaj le Charles Chaplin-es sas les rromano rat, tha’ vi aver aktòruræ sas rroma, sar sas

o Yul Brinner (b. ka-o 07.07.1915 - palal aver rodale vov sas biando ka-o 12.07.1915 - an-o Sahalin,

Vladivostok (Rùsia), m. ka-o 10.10.1985, an-o New York). Ka-o dujto rromano internacionàlo

kongrèso, ka-i Geneva, an-o berÒ 1978), vov sas alosardo sar onorìfiko prezidènto le rromenqo. Vi

an-i Rumùnia si but prin‡arde aktòruræ, sar sas o Δtefan Bænicæ (Bucure∂ti) vaj sar si o Moca Rudi(Tg. Mure∂), o Mihai Ræducu (Tg. Mure∂), o Sorin Sandu Aurel, i Zita Moldovan, i Vera Lingurar,o Mædælin Mandin - savorre kadala, kerindoj butî an-o BukurèÒti.

7733

¸ANGLÆN KE...?

O Yul Brinner O Sorin Sandu Aurel

KKIIDDIIPPEENN

Sasas jekhvar jekh ©orro rrom, savo kerelas butî e d„seça. An-jekh d„s, pelæs lesqe te kerel

butî jekhe kidine vi xan‡vale ga‡ese. Ka-o agor e d„sesqo, o ga‡o na ‡anelas soça te pokinel e

rromes vaÒ i kerdi butî. Kana inklistæs anar o kher, dikhlæs an-i bar ke mulæs lesqe o baÒno. Avilæs

lesqe an-i godî: “So te maj kerav leça, na maj si la©ho o mulo baÒno, kadava avela e rromesqo

pokinipen”. Phendo thaj kerdo.

- Dikh, mo, ∑tefane!a, me dav tuqe kadava baÒno vaÒ tiri butî, tha’ te ‡anes ke trebal te anes

manqe vi tu jekh kilogràmo balano mas, ke fal man but kadava pokinipen.

- Va, va, raj!a Ilie, anava tuqe.

Palal jekh vaxt, o rrom ©hindæs le bales thaj gelæs te del i dutî, inkalavdi kaar o ga‡o.

- La©ho d„s, raj!a Ilie!

- La©ho d„s, mo, ∑tefane!a, andæn manqe o mas?

- Va, va, ©hivdem maj but mas sar jekh kilogràmo. Dikh vi tu!

- Va, dikhav, kadja si!

Palal so xalæs o mas, o ga‡o rakhlæs aver doÒ e rromesqe. Godîsardæs pes te del les an-i kris,

ke o ∑tefan dinæs lesqe maj zàlaga sar jekh kilogràmo mas.

Kana sas o jekhto dikhipen, o ∑tefan na gelæs thaj vi kana sas o dujto na kamlæs te ‡al. O

krisarno bi©haldæs palal lese.

- Sanas akhardo k-i krislin, sosar na avilæn, ∑tefane!a? - pu©hlæs o Ilìe.

- Semas nasvalo, xoxavdæs o ∑tefan le ga‡es, thaj na sas man soça te xurævav man.

- Un‡lærav tuqe mirro kostùmo, anav les tuqe te xuræves tut thaj ‡as maj sìgo.

-MiÒto.

Kana aresle, o ∑tefan sas akhardo andre, anglal o krisarno, savo pu©hlæs le rromes:

7744

L13

- Sosar na avilæn ‡i akana k-i krislin?

- Semas nasvalo, raj!a, thaj na sas sosqe, kadava manuÒ si jekh bila‡avno!

- Sar kadja? - phenel o krisarno.

- Dikh, aÒtisares vi tœ rajimos te zumaves! Pu©h les, sar ekzèmplo, te phenel kasqoro si

kadava kostùmo opral mane!

- Te avel andre o Ilìe! phendæs o krisarno.

- Ilie, phen tu manqe, kasqoro si kodova kostùmo opral o ∑tefan?

- Kodova kostùmo, la©hesxatærdo, si mirro! phendæs o Ilìe.

- I kris agorisardæs pes! ∑tefane!a, san vesto! - alosardæs o krisarno.

(Kidini kaar i Mariana Cozma thaj amboldini kaar i Gabriela Moise)

E BIPARUVALE THAJ PA∑PARUVALE VAKÆRIPNASQE RIGA

An-i rromani ©hib, malavas kadala Òtar biparuvale vakæripnasqe riga: i prepozìcia, i

konÂùnkcia, i interÂèkcia thaj i postpozìcia.

I. I PREPOZÌCIA

E prepozìcie anar i rromani ©hib, d-aÒti te aven:

1. palal orìgina:

- anar i ©hib: ana, anar, ang(l)al, pral, palal (pal ) th. a.

- kerdine anar kompozìcia, anar sade prepozìcie - dikh: ‡i + k-o, (k-i, k-o, k-o) > ‡i k-o (k-i,k-o, k-o) vaj anar i derivàcia kaar advèrburæ (dikh prep. ‘pral < adv. opre, prep. t-al < telal< adv. tele th. a.

2. palal o leksikàlo ander:- e abstraktone xatæripnaça: bi, ana, anar th. a.;

- e konkretone xatæripnaça: maÒkar, ‘pral, talal (t-al) th. a.

7755


©hivdem - thovdem andre

zàlag - zàlaga

inkalavdi - mangli

krisarno - mujalo

un‡lærel - vun‡arel






5. Tume so siklile anar o tèksto!

G RAMÀÀTIKA

3. palal fòrma:- sadee (anar jekh ekspresiaqo jekhipen): bi < tc. osm. (< pers.), ‡i th. a.

Kathe, si vi le sade prepozìcie palal savene aven artikulisarde substantìvuræ: an-o (an-i,an-e, an-e), anar o (anar i, anar e, anar e), angal o (angal i, angal e, angal e), kaar, k-o (k-i,k-e, k-e), pal-o (pal-i, pal-e, pal-e), p-o (p-i, p-e, p-e), ‘pral o (‘pral i, ‘pral e, ‘pral e), t-al o (t-al i,t-al o, t-al o), ’ar o (’ar i, ’ar e, ’ar e) th. a.

-- kidinee (anar po cŸra duj ekspresiaqe jekhimata): ‡i k-o (k-i, k-e, k-e) th. a.

II. I INTERÅÈKCIA

E interÂèkcie aÒti te aven len akharipnasqi intonàcia (save sikaven od„sqe xatærimata):

entuziàsmo, loÒalipen, ©ùda, dukh, xoli, dar/traÒ, binaisaripen th. a. vaj te sikaven spidimata,

zorphenimata. Eks.: alele!, ah!, oh!, a!, aj, aj, aj!, haj!, hej! th. a.; be! (< tc. dial. be (bre) “mo!”, ©he!“©heje!” vaj eko! “dikh!”.

Palal i fòrma, e interÂèkcie d-aÒti te aven: a. sadee (kana si kerdine anar jekh ekspresiaqo

jekhipen): be!, mo!, ©he! (dikh ©heje), a!, oh! (< român., tc. oh), haj! (< tc. haj) th. a. vi b. kidinee

(kerdine anar po cŸra duj ekspresiaqe jekhimata): dikh-a’! th. a.

KLASAQE BUTÆÆ





7766

1. Xramosar palal o kidipen / o xaranipen le manuÒenqo, kana e manuÒa si te xasaren /

naÒaven ivæe so si len vaj na?


kolegosqo!












1. Dikhen ka-e prepozìcie arakhle kathe!

bi (bi godæ/qo, (-qi, -qe, -qe), ana’ (dikh anar + tue > ana’ tue), an-o gono, an-i bar, an-egone, an-e jakha, kaj (le xarne formença ka-o, ka-i, ka-e, ka-e / k-o, k-i, k-e, k-e), k-e mane vaj

ka-o / k-o gaw, ka-i / k-i godî, ka-o / k-o grast, ka-e / k-e jakha, maÒkar (dikh maÒkar tumene,

maÒkar o veÒ, maÒkar i bar, maÒkar e gone), anar: anar o gaw, anar i jakh, anar e gone, anar ejakha

2. Phenen savo tìpo reprezentisaren von?


Keren, klasae, jekh xramosaripen, anar deÒ rènduræ, palal sar te avas: xan‡vale vaj xarane/

kidine!

7777

II DDïïLLII XXAASSTTRRAAJJLLÆÆSS MMAANN

O talènto khethanes e edukaciaça xurævel sanorre thaj alosarde ©handa. O Dandu sas

but‡anglo baÒavno an-o BukurèÒti. Les ©ajlilæs les te siklœl. Lesqere savorre paÒutne ratesqe sasas

baÒavne. Lesqo dad siklilo te baÒavel kaar pesqo pàpus thaj pesqo dad. Kana sas tiknorro, ‡alas

lesqere dadeça k-e abæva, bolimata thaj ©ajlilæs les but i lavùta. Kana dikhlæs kadaja, lesqo dad dinæs

les ka-i Òkòla thaj astardæs e lavutæqo studiòvo, thaj lokhes, siklindoj svàko d„s, nakhlæs prdal p-e

dades thaj areslæs o maj la©ho baÒavno anar o BukurèÒti. K-e 8-9 berÒa rodelas Òukar love. Kana

agoriskerdæs e muzikaqo licèvo sas o Òerutno e baÒavnenqo ka-i artistikani formàcia anar o Òerutno

fòros. BaÒavelas vaÒ e ilesqo loÒalipen thaj vaÒ sarkon gilæbelas, kerelas la anar e ilesqi xor, i mùzika

sas sajekh, zorali thaj ‡ivdi.

PaÒal o Òerutno fòros sas jekh perutno gav. Kathe beÒelas jekh ©havorro pesqere dajaça, save

‡ivenas an-o jekh pharo ©orripen. Tha’ o ©havorro phirelas ka-i muzikàlo Òkòla thaj lesqo kamipen

sas te resel jekh baro artìsto. Kidenas kaÒta anar o veÒ thaj gelenas len jekhe barvale rajese anar

o gav te del len te xan. Jekhe d„sese, i daj nasvalisas thaj o ©havorro trebalas te griÂisarel la. Lias

les i bokh. NaÒlæs sìgo an-o veÒ te kidel kaÒtorre, k-aÒti te gelel len k-o barvalo raj, te del les vareso

te xal. Sas phagerdo thaj bokhalo sar sas, sas lesqe phares thaj astardæs les i ræt kidindoj kaÒta.

Dikhindoj pes kòrkorro, traÒanilo thaj astardæs te gilabel. Gilabelas but Òukar, sas les jekh but Òukar

vak thaj ‡anelas te baÒavel vi k-i lavùta. Siklilæs but miÒto k-i skòla thaj ‡anelas but gilæ.

An-i kodoja ræt o Dandu amboldelas pes kaar jekh bajramosar naisardo sar a©arese kaar

lesqo baxtagor. Nakhlæs paÒal o veÒ thaj Òundæs sar gilæbel varekon, thaj a©hilæs p-o than te dikhel

kon dîlævel kadjal Òukar.

- La©hi ræt! So keres kathe, mo ©havorre!a, k-o kadava ©aso? - phendæs o Dandu.

7788

L14

- La©hi ræt, kako Dandu, dikh kidav kaÒta vaÒ jekh raj k-aÒti te del man vareso te xav, ke mirri

dajorri si nasvali.

- Fal manqe nasul vaÒ tiri dajorri, tha’ kaar prin‡ares man tu, thaj sar bu©hos?

- Tut prin‡arel tut savorro gav. ¸anav ke phirdæn k-i Òkola thaj kodolesqe reslæn jekh baÒavno

butprin‡ardo. Sem but losalo te prezentisarav man, me beÒav an-o perutnipen thaj bu©hav Marin.

Kamavas te resav kadja butprin‡ardo sar tu.

- Te aves baxtalo, tha’ kaar ‡anes tu te gilæbes kadja Òukar?

- Me sem an-i 7-to klàsa ka-e muzikàlo Òkòla thaj ‡anav but gilæ vi te baÒavav vi k-i lavùta.

- ¢ajlœl man tuar, Âutisarav tut me. Trebal te agordes i muzikàlo Òkòla thaj na maj trebal te

kides kaÒta, akanaar, baÒavesa mança an-o mirro taràfo, rodesa love thaj Òaj te inkeres vi tire

dajorræ.

- Naisarav tuqe! Na avel manqe te patæv so Òajutnipen des man! ¸av te phenav vi mirre

dajorræqe, k-aÒti te loÒarav vi la! A©h Devleça, kàko Dandu!

- ¸a Devleça, ©have!a!

NaÒlæs so maj sig te phenel vi e dajaqe. Kana Òundæs lesqi daj, sas but barikani lesar.

Akanaar gelenas la maj miÒto. O Marin rodelas love maj lokhes thaj Òajarenas penqe jekh ‡ivipen

kadja sar perel pes. O ©havorro astardæs bari ambìcia thaj siklœlas vi maj but sar anglal, realizisardæs

ke “te si tut lil, si tut rig”. Palal zàlaga vaxt, o Marin ‡anelas but miÒto so si te kerel. Avilæs khere

kaar i Òkòla thaj phendæs pe dajaqe:

- Akana ‡anav maj but sar orkana so kamav te kerav, trebal te kerav o Konservatòro, k-aÒti te

resav vi me varekon, kadja sar o Dandu!

- Sem but loÒali thaj barikani, Marian! O Del te avel tuça, te azbas savorre tire resa!

I daj dinæs angalæ pe ©haves, ©umidindoj les thaj sas but loÒale thaj naisarde.

(Kaar i Gabriela Moise)

7799


sel - minoritèto, næmo, endaj, naròdos

paÒutne ratesqe - næmuræ

pharo ©orripen - baro ©orripen

baxtagor - la©ho resipen

azbas - reses

resa - obijektìvuræ







I SINTÀKSA

O SUBIJÈKTO

1. O prin‡aripen e subijektosqo

O subijèkto sikavel kon vaj so kerel jekh àkcia.

An-e propozìcie dine maj tele, arakhas e subijèkturæ: Me, O baÒno, Ame, i balval. E popozìcie E pu©himata

Me xramosarav. Kon? Kon xramosarel?

O baÒno baÒel. Kon? Kon baÒel?

Ame xas. Kon? Kon xal?

Phurdel i balval. So? So phurdel?

An-e ekzèmpluræ, e lava Me, O baÒavno, Ame thaj i balval sikaven kon vaj so kerel jekh

àkcia. Von si subijèkturæ.

2. E vakæripnasqe riga anar savene sikavel pes o subijèkto?

Maj tele dikhas anar save vakæripnasqe riga si nakhavdo o subijèkto:

a. E subijèkturæ sikavde maj opre - Me, O baÒno, Ame, i balval - si nakhavde anar kadala

vakæripnasqe riga:

sarnavnæ (pronòmbruræ): Me thaj Ame. navnæ (substantìvuræ): O baÒno thaj i balval.

b. Si vi aver vakæripnasqe riga anar savene nakhavel pes o subijèkto:

jekh navni, kaj avel anar jekh adÂèktìvo: O phuro ‡anel but!

i ginavni: “∑tar resle i‡”. Vaj: “Sa-l trin andine luludæ.” “O dujto na reslo kathe.”

3. O gramatikano subijèkto thaj o logikano subijèkto

O gramatikano subijèkto si kana o subijèkto liel i àkcia kerdini kaar jekh logikano subijèkto,

savo si, ©a©ipnase, jekh agentosqo komplemènto. An-o ekzèmplo “O udar si putardo le

phralesar.”, O udar si o gramatikano subijèkto, thaj le phralesar si jekh agentosqo komplemènto,

kadja, jekh logikano subijèkto.O logikano subijèkto na beÒel ka-o Nominatìvo, tha’ ka-o Ablatìvo (kasar?, s3sar?.O gramatikano subijèkto d-aÒti te avel:

a. sikavdo (kana vov si an-i propozìcia thaj si les jekh vakæripnasqi rig, sar morfologikano

korespondènto): ” Me ‡av khere.”

b. bisikavdo (kana vov na inklœl an-i propozìcia sar jekh vakæripnasqi rig): 3av khere. Kathe si jekh

andrutno subijèkto, kana xatærel pes ke, e verbosqo agoripen -av nùmaj ka-o jekhto ‡eno d-aÒti te

arakhel pes ka-o vèrbo.

8800

G RAMÀÀTIKA

KLASAQE BUTÆÆ






Roden an-o tèksto e subijèkturæ thaj xramosaren anar vakæripnasqe riga sikaven pen kadala

subijèkturæ!

O baÒavno o Damian registriskerdæs 17 muzikàlo albùmuræ thaj lias jekh prèmio Grammyan-o berÒ 2006. Vov anel khethanes i tradicionàlo rromani mùzika e muzikaça jazz vaj rock.

O ansàmblo Damian... Brothers kidæs khethanes 18 rromane muzikànturæ, save dîlæven vi baÒaven e

‡ivipnasqe eksperiènce anar o ‡ivipen le rromenqo.

8811

1. Godîsar tut ke san tu an-o kodova tèksto, an-o than e ©havorresqo, thaj xramosar an-e

deÒ Òirda/rènduræ, kadja sar avelas tiri parami©i thaj phen/mothov la maj dur!


kolegosqo!











¸ANGLÆN KE...?

MMEE SSEEMM RRRROOMM!!

8822

L15

Me sem rrom, si ma’ ilo,Ni© ©orro, ni©i barvalo,Sar tu’, vi ma’ si kher, vurdon, Haj loÒalo me ‡av p-o drom.

Mirro kak aÒti te butîkerel,E kakavæ, ©irla, e vastença kerel,Mukhel man les te dikhav,Vi me lesar te siklœvav.

(palal o Marius Cældæraru)

Kana kakavæ me kerav,Sig’ ‡av lença an-o gav,Love manuÒenar te læv,Thaj mo kher te inkerav.

Vi mo muj si randærdo,Murro ©ham si sanorro,Na ©orav me ni©jekhvar,Me sem rom, na xoxavav!.


butîkerel - kerel butî

©irla - dumùltano

randærdo - randime, murravdo

si ma’ - si man

O PREDIKÀTO

An-e anglutne propozìcie, sikavde, ka-o subijèkto, sar ekzèmpluræ, arakhlæm vi subijèkturæ,

tha’ vi predikàturæ: E popozìcie O pu©hipen: “So kerel o subijèkto?” Me xramosarav. (xramosarav)

O baÒno baÒel. (baÒel)

Ame xas. (xas)

Phurdel i balval. (phurdel)

Kadala propoziciaqe riga (xramosarav, baÒel, xas thaj phurdel) si predikàturæ thaj von

sikaven so kerel o subijèkto.

O VERBÀLO THAJ O NOMINÀLO PREDIKÀTO

a. O verbàlo predikàto d-aÒti te avel nakhavdo, sar vakæripnasqe riga, anar:

- predikatìvo vèrburæ: baÒel, xal, xramosarel, kerel, marel, phurdel, ‡al th. a.

- e verbosqe kidimata (penqe bazutne vèrburæ si ka-l ‡enutne mòduræ): del pes godî, del dùma,kerel pherasa, kerel butî / butîkerel th. a.

- predikatìvo interÂèkcie (save miazon ka-l akharipnasqe vaj sikavipnasqe àkcie, ka-l

onomatopèe): Ìta, kaça vakærel!, Haj kothe vi tu!, Vov... kri- kri- kri! th. a.

b. O nominàlo predikàto si kerdo:

- anar jekh vaj maj but predikatìvo anava (navni, adÂektìvo, sarnavni, ginavni, vèrbo ka-o

supìno, advèrbo vaj interÂèkcia) vi

- anar o vèrbo si. E pu©himata si: “Kon (so) si o subijèkto?”, “sar si o subijèkto?”; “so phenel pes palal o

subijèkto?”).

Ekzèmpluræ: “O kher si parno.”, “O sap si zoralo vi viÒalo.”, “ I godî si mirro barvalipen!”

SAR PHANDEN PEN O SUBIJÈKTO THAJ O PREDIKÀTO?

Dikhlæs pes, anar amare ekzèmpluræ, ke, vi k-o subijèkto vi k-o predikàto, o gin thaj o ‡enosine sa vræma sajekh.

8833








6. San tu rom? ¢ajlœl tut ke tu san rrom?

7. Tiro kak so kerel butî?

8. Savo si o mesàÂo e poeziaqo?

G RAMÀÀTIKA

N-aÒti te phenas:

Me dikheen, tha: Me dikhavv. Kadja, respektisaren pen o ‡eno vi o gin le sarnavnæqe thaj le verbosqe. “Me” reprezentisarel

o jekhto ‡eno le sarnavnæqo, ka-o jekhipen, thaj e verbosqo agoripen-av si nùmaj ka-o jekhto ‡eno,

ka-o akanutno vaxt le verbosqo, k-o jekhipen.

O baÒavno baÒavas, tha’: O baÒavno baÒaveel.Kathe, i navni “o baÒavno” = i sarnavni “vov” (o trinto ‡eno, ka-o jekhipen). Kadja,

respektisaren pen o ‡eno vi o gin le navnæqo thaj le ‡eneça aj le gineça le verbosqe. Ka-e s-ol duj (vi

ka-i navni, vi ka-o vèrbo) si o trinto ‡eno thaj o gin jekhipen. O agoripen --eel si nùmaj ka-o trinto

‡eno, ka-o akanutno vaxt le verbosqo, k-o jekhipen.

Agoral, aÒti phenas so o subijèkto thaj o predikàto phanden pen, respektisarindoj pen o ginthaj o ‡eno thaj varvar vi o ling.

Ekzèmpluræ: O grast cirdel o vurdon. I papin vi i ra©ni inkliste anar i len. Me vi i daj areslæm

baxtæça. I rakli vi tume aven kathe! O bal si kalo. Voj si i bibi! O kak vi i bibi si terne.

KLASAQE BUTÆÆ






Arakhen e predikàturæ anar e propozìcie dine maj tele!

I Àna avel ka-i Òkola.

I balval marel zorales.

8844

1. Sar tu dikhes tut sar rrom? Xramosar palal sar si te phiraves tut maÒkar e manuÒa! Palal

tue, save si le maj ku© valòre an-o tiro ‡ivipen?


kolegosqo!











E luludæ si lole.

E panæ si melale.

E ©have khelen pen.


Keren propozìcie e lavença piri, murÒa, arre, thagar, tover, kher, pani!


Thoven predikàturæ an-e ©u©e thana anar e propozìcie dine maj tele!

E ©have ...............zorales.

O ruv ...................anar veÒ.

I Âàmba...............zèleno.

O angloivend......kathe.

I dîlævni...............jekh purani dîli.

E ©iriklæ ............opral o veÒ.

O ‡ukel................la muca.

Tume ...................anar o fòros.

O masàri..............mas.


Paruven e thana le lavenqo vi arakhen e la©he predikàturæ!

O kham..................gudlo

I phabaj ...............o thav

O thagar................sig

O thud..................p-o Devel.

O phuro.................te aves khere.

Ame ..................k-e la©he manuÒa.

I daj .....................palal ©havese

I kat......................loli.

Ano fòros, o vaxt.............an-i filatin.

I baxt..........................lon aj manro.


Thoven e predikàturæ ka-o trebutno gin!

Ame (kinel) lole.

O rikono (na dandares).

I phabaj (peres) anar i phabajlin.

Vov (drabaras) la©hes.

Me (vakæres) rromanes.

Von (zumaves) te avel.

8855


Arakhen e predikàturæ vi le subijèkturæ save ‡an khethanes!


Keren propozìcie e subijekturença vi le predikaturença!

bibi, vurdon, khangeri, raÒaj, rakle, marro

si, dîlævel, siklœvel, ©hinel, akharel, cirdel

O dialògo si jekh vakæripen maÒkar duj manuÒa, jekh vakæripen dujene. E phenimata

sarkone ‡enesqe si ulavde anar e “thavorre”, kadale semnoça “ - “.

Ka-o dialògo, ka-i kadaja komunikàcia, lien kotor duj ‡ene:

- jekh vakærno - jekh Òunno (Òunalo, Òunitro vaj Òunitòri).

E ròluræ lenqe paruven pen, alternatone ©handese (Kana jekh vakærel, o aver Òunel, nijekhvar na si

te vakæren an-i sajekh vræma). Phenas ke, kadjal, von si somvakærne vaj maÒkarvakærne.

8866

O dad aÒarel e ©havorresqe love.

O murÒ del le siklœvnen.

I siklærni anel luludæ.

¸ANGLÆN KE...?

EE LLEELLEEKKAAQQOO ¢¢HHAAVVOO

PaÒindoj pes o durærdomilaj, jekh lelèka u©e punrença linæ pesqe ©haveça thaj telærde karing

e tate thema. K-aÒti te resen kothe, sasas te nakhen thema thaj deræva. Lilæ pesqe ©haves, ‡anglindoj

ke vov aÒti te xuræl, tha’ n-as les but zor.

Palal maj but dîvesa xurævipnasqe, o ©havo, khino, ©i maj d-aÒtisajlo te xuræl thaj, daravdo,

akhardæs palal pesqi daj. I lelèka, dikhindoj ke laqo ©havo ©i maj aÒtisarel te xuræl, sig liel les thaj

astardæs les p-e zenæ.

LoÒali, ke xastradæs pesqe ©haves tasavipnasar, phenel lesqe:

- Dikhes, te na semas me paÒal tue, peresas an-o pani thaj tasavesas! Na-i kadja ke, kana

me phuri avava, vi tu ka dikhes manar?

Laqo ©havo godîsarel pes xancŸ thaj phenel:

- Daj!e, kana tu phuri avesa, si te avel man vi man mirre ©have!

¢hava!len, kadaja parami©i si la©hi nùmaj anar e ‡ivutre, saven, kana barœn, si len grìÂa

nùmaj kaar e ©have, tha’, amene, k-e manuÒa, le ternen si len grìÂa vi le phurenar, vi e ©havenar.


8877

L16


aÒtisarel - Òaj akhardæs - dias muj zorales

O ATRIBÙTO

An-jekh buxli propozìcia, arakhen pen na nùmaj subijèkto thaj predikàto, tha’ vi jekh aver

propoziciaqi rig vaj maj but propoziciaqe riga. Kadjal, paÒal o subijèkto vi o predikàto, Òaj te inklœn

o atribùto vi / vaj o komplemènto. An-e ekzèmpluræ dine maj tele, arakhas “aver propoziciaqe riga”:

O rromano baÒavno baÒavel. Phurdel i Òudri balval.

Kadala “aver propoziciaqe riga” - rromano thaj Òudri - beÒen sa vræma paÒal jekh substantìvo:

“rromano baÒavno” thaj “Òudri balval.” Kathe, kadala propoziciaqe riga - rromano thaj Òudri - si

atribùturæ.

Avere lavença, o atribùto si jekh sekundàro / biÒerutni propoziciaqi rig, kaj beÒel paÒal o

substantìvo (po but anglal lese).

O atribùto Òaj te avel sikavdo:

- anar jekh adÂektìvo, sar an-o ekzèmplo: O godælo rrom maj anglal aÒunel.

- anar jekh adÂektìvo avilo anar jekh substantìvo (navni), sar an-e ekzèmpluræ: E thagaresqirakli na avili. E murÒesqi phov thulili.

- anar jekh ginavni (numeràlo), kaj phiravel pes sar jekh adÂektìvo, sar an-e ekzèmpluræ: Pan‡manuÒa reslesas. Duj manuÒa avile.

- anar jekh sarnavni, sar an-o ekzèmplo: Amaro them si baro.

E pu©himata ka-o atribùto sine: savo?, savi?, save?, kasqo?, kasqi?, kasqe?, sode?, kazom? / kozom?,

kabor? / kobor?, kèci?

Ekzèmpluræ, sar thon pen e pu©himata ka-l atribùturæ:

O rromano baÒavno baÒavel.

Savo baÒavno baÒavel?

O rromano. (O rromano baÒavno baÒavel.)

E murÒesqi phov thulili.

Kasqi phov thulili?

E murÒesqi. (E murÒesqi phov thulili.)

Duj manuÒa avile.

Sode (kazom, kabor, kèci?) manuÒa avile?

Duj. (Duj manuÒa avile.)

8888








6. Sas Òukar so kerdæs i lelèka pesqe ©haveça?

7. Tha’ so phendæs e lelekaqo ©havo laqe sas la©hes?

8. Kana barœna vi tume, tume arakhena nùmaj tumare ©havenar?

G RAMÀÀTIKA

KLASAQE BUTÆÆ






1. Roden e atribùturæ an-o kadava tèksto!

PaÒal amaro gav si jekh Òukar, zèleno vi u©o veÒ. An-e rukhenqo veÒ arakhel pes jekh parno vi nevo

kher. Jekh uÂo, sigutno pani nakhel anglal o kher, telal jekh kaÒtutni aj purani phurt.

2. Save pu©himata aÒti te thovas ka-e arakhle atribùturæ?

3. Sikaven anar save vakæripnasqe riga si sikavde / nakhavde e atribùturæ arakhle maj opre!

Rumunikane Thmese, e rudàræ vaj e bajàÒæ sas liparde / risparde jekhto var ka-o 20

septèmbro e berÒesqo 1620, an-o Xramosaripen le Rajesqo le Rumunikane Themesqo, le GavrilæMovilæ-sqo, karing i Khangeri Cozia (Hrisovul domnului ™ærii Române∂ti Gavrilæ Movilæ cætreMænæstirea Cozia).

8899

1. Alosar anar o tèksto e maladile atribùturæ! Anar / kaar sose sine von sikavde?

2. Palal o oprutno prezentisaripen kaar o “Atrìbuto” buxlæren vi tume le dine ekzèmpluræ le

averença!


kolegosqo!









kolègo, kaj tu kerdæn doÒ!


¸ANGLÆN KE...?

EE MMAAMMÆQQOO DDïVVEESS

Marìa beÒelas laq-re mamæça. I mami godîsarelas te avel la sa so trebal e ©hajoraqe.

Dukhalas laqe but. Vi i Marìa dukhalas but e mamæqe. I Marìa sas uÒtævdi dudaar kaj sas avri, savi

pherdæsas i livni. Kaar i dîvesutni rig, o kham vazdelas pes opre, po Òero sikavindoj jekh Òukar

milajesqo d„s. Sasas jekh speciàlo d„s: e mamæqo d„s. I Marìa sas la jekh amalni, savi beÒelas an-

e perutne: i Klàra.

- Klar!e, avdîves si o d„s mirre mamæqo. Kamavas te kerav laqe jekh Òukar luludænqo vast:

margaretença, ma©enqe luludæ, e kukosqe tiraxa, bodlorre luludæ, e kermusesqi pori thaj lovorre. ¸as

mança p-i vazi te kidas luludæ?

- Va, tha' te sigæras amen! Si amen but te ‡as. ¸i kana te resen p-i vazi, e chajorræn sasas len

te nakhaven o savorro gav. Sas karing o maÒkar e d„sesqo, kana astarde pen te ‡an. O gav falas ©u©o.

Falas pes ke savorre manuÒa garavdesas pen kaar e khamesqo thaj e dromesqo thabaripen. Jekhaar,

paÒal jekh baræqo udar, inklisto jekh baro traÒavno ‡ukel. A©hile p-o than.

- A©hav tut! Si manqe traÒ e bare ‡uklenar, phendæs lokhes i Klàra.

- Te keras amen ke na traÒas ! ∑aj te mekhel amen te nakhas palpale - phendæs i Marìa.

E ©hajoræ palpale dine. Tòko ke o ‡ukel sas phagerdo kaar e milajesqo thabaripen thaj

zinzardæs pes telal jekh akhorlin, u©halinæe. I Marìa thaj i Klàra nakhle maj dur, lokhærde.

PaÒarenas pen e vazæar. An-o drom inklistæs lenqe jekh lenœrri paÒe Òuki. Opral lae, zinzarelas

pes jekh tang phurtœrri. I Marìa sigærdas pes te nakhel i phurt anglal i Klàra. Tòko i ©hajorri n-

aÒtisardæs te inkerel pes thaj peli opral i phurtœrri.

- AÂutisar man te inklæv, Klar!e. Dikh, dem man dab!

9900

L17

- Hàjde, inker tut manar... Trebalas te ‡as palpale khere. Trebalas te thovas tuqe pan„ça i

dab!

- Na, na, nakhela manqe. Trebal te resas te kidas luludæ vaÒ mirri mami!

E ©hajorræ resle p-i vazi. I zèleno thaj dinglºtni ©ar, paÒe ke garavdæs len sa. I lokhi balval

falas ke del kùna e but Òukar luludæ thaj e khamesqe bala khelenas pen lença thaj khuvenas e

paparudença an-e but ‡ivde ranga, biagorisarde loÒalimata, jekh sasto bajràmo vaÒ e ©hajorræ! Maj

but guruvnæ ©arærenas i thuli ©ar. E kampanaqo zoralo Òunipen, umblavdo kaar i guruvnænqo men,

cŸrdæs lenqo dikhipen. O Òunipen falas ke paÒarel pes sa maj but. I Marìa traÒanili. Kana vazdæs e

jakha anar i ©ar, dikhlæs pes jakha an-e jakha jekhe xastrajle guruvorreça.

- So traÒanilem!

I Klàra asanili thaj sikavdæs laqe e luludæ.

- Patæs ke resel sòde luludæ kidinæm? Akana rætœla. Trebal te ‡as karing o kher. E ©hajorræ

‡anas phagerde, tha' e angalença pherde luludænça, karing o kher. I mami, dukhavdi griÂenar,

beÒelas an-o udar. Pu©helas e manuÒen, save nakhenas, te na dikhle varesar e ©hajorræn. Kana

dikhlæs len avindoj, phurdinæs lokhærdi.

- But berÒa angle, mami!e. Le manar mirro kamipen thaj le maj Òukar luludæ, phendæs i

Marìa, kana dinæs laqe e luludænqo vast, ©umidindoj la.

- Tiro kamipen si o maj ku© dinipen, Mari!e.

Thaj lias la angalæe, ©umidinoj la. Na sas la kaar te ‡anel i Marìa so grìÂe kerdæsas pesqe i mami

vaÒ lae!

(Paramì©i kaar i Gabriela Moise).

9911


laq-re - laqere

livni - sòba, kherkotor

dudaar - kaar dud

perutne - paÒal lene

dromesqo thabaripen - baro tatipen

a©h! - beÒ!

tòko - nùma(j)

phagerdo - khino, ©hindo khinipnasar

paÒarenas - paÒe paÒal

phurtorri - tikni phurt / phurd

dinglºtni - Òandærali

del kùna - dolalinavel / phundal

rætœla - avel, perel i ræt

dukhavdi griÂenar - pherdi griÂenar

dinipen - denipen

angalæe - an-i angalæ






5. Tume so siklile anar o teksto?

I. O KOMPLEMÈNTO

PaÒal o subijèkto, o predikàto thaj o atribùto, aÒti te inklœl an-jekh buxli propozìcia vi okomplemènto. O komplemènto si jekh sekundàro / biÒerutni propoziciaqi rig kaj beÒel paÒal jekh

vèrbo (kernavni). E pu©himata ka-ël komplemènturæ si: so?, kas?, kaj?, kana?, sar?, sosar?, sose?,kasqe?, sosqe? kaça?, soça? th. a.

Ekzèmpluræ:

Me dikhav o pani. Tume xan kiral.

Kadala duj opralutne lava - o pani thaj kiral - sine komplemèntutræ.Kathe, kadala komplemènturæ si sikavde anar jekh substantìvo (navni): o pani thaj kiral. O pu©hipen si so?

- So me dikhav?

- O pani.Vaj:

- So tume xan?

- Kiral.E komplemènturæ Òaj te aven sikavde / nakhavde, kadjal:

- anar jekh substantìvo (navni): Me kindem o lil. Me ©hindem manro. Me akhardem le dades. - anar jekh sarnavni : Tu sikavdæn les? Akhar vi len! Akhar vi le amarenar!- anar jekh vèrbo ka-o supìno: Si man keripnasqi!- anar sintàgme kerde le prepoziciença anar, ana, kaj: anar o, an-i, ka-o th. a.

Eks.: Reslo vi vov ka-o rukh.- anar modosqe, thanutne aj vaxtesqe advèrburæ: khethanes, rromanes, akana, texàra, ràno, i‡,

i‡over, ivende, milaje.

E komplemènturæ Òaj te aven:

I. bitrujalutne komplemènturæ:a. o dirèkto komplemènto (Me ©hinav kiral.);b. o bidirèkto komplemènto (De le bokhalesqe te xal!, De pani ka-l grasta!);c. e agentosqo komplemènto (O udar si putardo la balvalæar.);

II. trujalutne komplemènturæ: a. e thanesqo trujalutno komplemènto (Vov gelo ‡i kothe.);b. e vrjamaqo trujalutno komplemènto (Kurke, me ‡av khangeræe.);c. e ©handesqo trujalutno komplemènto (Tume vakæren avre ©handese!; Haj te keras

khethanes!);d. e kauzaqo trujalutno komplemènto (Von mule bokhaar / anar i bokh.);e. e resaqo trujalutno komplemènto (O kak telærdæs pal-o lon.);f. e instrumentosqo trujalutno komplemènto (Voj ©hindæs purum la ©huræça.);g. e sociatìvo trujalutno komplemènto (Avile vi von pe dajaça.) th. a.

9922

G RAMÀÀTIKA

II. I SADI PROPOZììCIA

Kana an-jekh propozìcia si nùmaj o subijèkto thaj o predikàto kadaja si jekh sadi propozìcia.

Ekz.: Me dikhav.

III. I BUXLI PROPOZììCIA

An-e propozìcie, paÒal o subijèkto thaj o predikàto, arakhas vi aver propoziciaqe riga: Me gilabav i dîli.Amaro baÒno baÒel.

Ame xas mas.E aver propoziciaqe riga, kathe, sine kadala: i dîli, Amaro, mas. Jekh kasavi propozìcia kerdini anar subijèkto, predikàto vi anar aver propoziciaqi rig vaj

anar aver propoziciaqe riga si jekh buxli propozìcia. An-e ekzèmpluræ sikavde maj opre, sar “propoziciaqe riga” inkliste duj komplemènturæ - i

dîli thaj mas - vi jekh atribùto - amaro. Von sine “biÒerutne” vaj “sekundàro” propoziciaqe riga. Si te

phenas ke na-i mùsaj trebutnes te aven an-jekh buxli propozìcia savorre “sekundàro” propoziciaqe

riga, vi o atribùto, vi o komplemènto. D-aÒti te avel la jekh atribùto thaj te na avel la jekh vaj mai but

komplemènturæ, vaj te avel la jekh komplemènto, tha’ te na avel la jekh vaj maj but atribùturæ.

Ekzèmpluræ, sar aÒti te avel barærdi jekh buxli propozìcia :

O baÒavno baÒavel.

O rromano baÒavno baÒavel.

Amaro rromano baÒavno baÒavel.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel jekh dîli.Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel jekh Òukar dîli.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel jekh Òukar aj purani dîli.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel jekh Òukar aj purani rromani dîli.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel devlikanes jekh Òukar aj purani rromani dîli.

Vaj:

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar.Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales.Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales, an-jekh klùbo.Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales, an-jekh la©ho klùbo.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales, an-jekh la©ho forosqo klùbo.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales, an-jekh la©ho forosqo klùbo butevrjamaar. Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales, an-jekh la©ho forosqo klùbo, na

bute vrjamaar.

Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales, an-jekh la©ho forosqo klùbo, na

bute vrjamaar, khan©esqe.Amaro la©ho rromano baÒavno baÒavel Òukar vi zorales, an-jekh la©ho forosqo klùbo, na

bute vrjamaar, khan©esqe, bipokindo.

9933

KLASAQE BUTÆÆ






Dikhindoj e barvale ekzèmpluræ kaar o ulavipen “I buxli propozìcia”, sikaven save sine e

aver propoziciaqe riga vi anar so si von sikavde / nakhavde!

O Dîves e Rromane Lilesqo an-i Rumùnia sikavel o printisaripen / o inklœvipen, an-o berÒ

1878, le jekhtone duje©hib„nqo rromane folklorosqo kidipenqo, xramosardo kaar o BarbuConstantinescu, thaj, palal i Rivolùcia - o printisaripen, ka-o 28 aprìlo 1992, le jekhtone rromane

dikcionarosqo inklisto Rumuniae, kaj sas kerdo kaar o Gheorghe Saræu.

9944

1. Anar o tèksto dino maj opre, alosar e komplemènturæ thaj ulaven len palal lenqo ©hand /

tìpo!

2. Xramosar anar save vakæripnasqe riga si sikavde / nakhavde le arkhle komplemènturæ!


kolegosqo!











¸ANGLÆN KE...?

MMIIRRRROO OO MMAAJJ LLAA¢¢HHOO AAMMAALL

Svàko texarin me ‡av k-i Òkòla. Sem jekh nevo ©havo an-o gav. Me na prin‡arav but ‡ene,

nùmaj nekobor. P-o drom, karing Òkolæe, me ‡av kòrkorro thaj kòrkorro avav khere. Na si man but

amala. ©ajœl man but te khelav fòtbalo, tha’ na-i man kaça te khelav manqe. Palal mirro kher si jekh

than, kaj e ©have ‡al te khelen penqe.

An-e jekh dîves, me telaræv ka-o than te na maj beÒav kòrkorro savorro dîves. K-e

khelipnasqo than, dikhav vi mirre Òkolæqe amalen. Na vakærel mança khonik thaj, kadjal, manglem

te telærav kothar. Taman kana me gelemas khere, aÒunav manqe mirro anav akhardo.

- Màrio, Màrio, kaj ‡as? Me dikhav palal mane thaj dikhav le Florinos, mirre klasaqe

kolegos. Atun©i, angledav lesqe:

- Me ‡av khere.

- Na kames te kheles amença fòtbalo? Maj trebul amen jekh ‡eno.

- Va, khelav.

O dujto dîves, ka-i Òkòla, o Florin pu©hlæs man:

- ¢ajœl tut te kheles fòtbalo amença?

- Va, sar te na!

Kana agorisardæm e Òkolaqe ©àsuræ, me gelem khere khethanes le Florinoça.

- Dikhasa amen ka-e khelipnasqo than! - phendæs manqe o Florin.

- Va, phendem vi me.

Palal so me xalem, siklilem, gelem ka-e khelipnasqo than. Kana areslem kothe, mirre

kolèguræ khelenas fòtbalo. Xolæme, me palem manglem te ‡av-ar manqe khere. O Florin avel palal

mane:

- Màrio, kaj ‡as?

- Me ‡av khere.

9955

L18

- Sosqe?

- Sem xolæme pa tue, ke tu akana... tume savorre ...ke tu na maj kames te kheles tut mança,

ke me sem rom...

- Màrio, na si kadæ! Vi mirri dej si rromni! Kathe, si te reses o jekhto, kon avel maj palal

trebul te beÒel ‡i kana maj aven aver ©have, thaj maj palal keras aver ekìpe!

Anar kodova dîves, o Florin si mirro o maj la©ho amal, vi kana vov si paÒ ga‡o.

(palal o Cældæraru Marius)

I FRÀZA

I fràza si jekh sintaktikano biumblavdo jekhipen, kaj si maj buxli sar i propozìcia aj si kerdini

anar o kidipen duje vaj maj bute propozicienqo, save arakhen pen maÒkar lene an-e kidipnasqerapòrturæ, telutne rapòrturæ vaj kidipnasqe vi telutne rapòrturæ. Po xancŸ lenar jekh si Òerutni

propozìcia.

Palal o ròlo kheldo an-i fràza (Òerutno vaj sekundàro), e propozìcie d-aÒti aven:

1. Òerutne propozìcie, kodola save na umblan le averenar;

2. sekundàro (telutne) propozìcie, kodola save n-aÒti inklœn kòrkorro. Von pheren, sastæren i

regènto propozìcia, kajar umblal (jekh Òerutni vaj, sa kadja, sekundàro propozìcia): 3a avri 1/ te

dikhes 2/ sosar e ‡ukela baÒen3.

Si te sikavas ke jekh regènto propozìcia an-jekh fràza d-aÒti te avel jekh:

a. Òerutni propozìcia (kana na umblal avere propoziciaar thaj si la andre o regènto lav).

Dikh: O pero,1/ kaj keren butî but rromá,2/ si kothé.1/, kaj i P: 1 - avindoj la o regènto lav péro - si,

mujal i telutni propozìcia P: 2, jekh regènto.);

b. telutni propozìcia (kana voj umblal avere regentone lavesar arakhlo an-jekh aver

propozìcia, tha’ voi si regènto an-i relàcia avere propoziciaça).

9966


nekobor - varesode, varesave

amala - kolèguræ

angledav - amboldav








6. Kon si tiro o maj la©ho amal?

7. So ‡anes lesar?

G RAMÀÀTIKA

Dikh o eks.: I traÒ 1/ ke na resela kothé 2/ mudardæs les. 1/. Kathe, i propozìcia P: 1 - kaj

anderærel o regènto lav "I traÒ" - si, karing i P: 2, regènto, thaj i P: 2 si laqe jekh telutni propozìcia.

E telutne propozìcie, avindoj len korespondència ka-o nivo le propozicienqe rigenqo, bu©hon

- jekhe korelativone ©handese - telutne subijektìvo propozìcie, telutne atributìvo propozìcie, telutne

kompletìvo propozìcie, telutne trujalutne propozìcie.

Ka-o frazikano lèvelo, jekh telutni propozìcia si la i sintaktikani fùnkcia la propoziciaqe

rigaqi savæça arakhel pes an-i korespondència ka-o lèvelo / nivo la propoziciaqo. Kadja, arakhas

kadala telutne propozìcie:

I. bitrujalutne propozìcie (1. i telutni subijektìvo propozìcia, 2. i telutni predikatìvopropozìcia, 3. i telutni atributìvo propozìcia, 4. i telutni vòrta kompletìvo propozìcia, 5. i telutni

bivòrta / bidirèkto kompletìvo propozìcia, 6. i telutni agentosqi kompletìvo propozìcia) thaj

II. trujalutne propozìcie (1. i telutni trujalutni thanesqi propozìcia, 2. i telutni trujalutni evrjamaqi / vaxtesqi propozìcia, 3. i telutni trujalutni ©handesqi / modosqi propozìcia, 4. i telutni

trujalutni kauzaqi propozìcia, 5. i telutni trujalutni resaqi / agorutni propozìcia, 6. i telutni trujalutni

kondiciaqi propozìcia, 7. i telutni trujalutni mukhlipnasqi / koncesiaqi propozìcia, 8. i telutni

trujalutni konsekutìvo propozìcia, 9. i telutni trujalutni instrumentosqi propozìcia, 10. i telutni

trujalutni sociatìvo propozìcia, 11. i telutni trujalutni opoziciaqi propozìcia, 12. i telutni trujalutni

kidipnasqi propozìcia, 13. i telutni trujalutni relaciaqi propozìcia thaj 14. i telutni trujalutni avrælutni/ekscepciaqi propozìcia. Maj but palal lene, an-o avutno Òkolutno berÒ!

KLASAQE BUTÆÆ


9977

1. Godîsar ke tu san kodova ©havo anar o tèksto thaj xramosar, an-e deÒ Òirda/rènduræ, tiri

miazutni paramì©i!


kolegosqo!










8. Sikaven vi tumare siklærnæke vaj siklærnesqe sar tume kerde butî khethanes!





Anar o dino tèksto, alosaren fràze thaj ©hinen len an-e propozìcie! Phenen lenqo tìpo! Keren vi

tume kasave fràze!

* E maj anglutne 17 lava vi sintàgme, xramosarde rromane ©hibæe, inkliste an-i Bari Britània thaj

sas xramosarde kaar o Andrew Borde, ka-o berÒ 1547.

* Palal lese, vi o Bonaventura Vulcanius, ka-o berÒ 1597, publikisardæs jekhe pesqe lilese, kaj

inklisti latinikane ©hibæe, maj but deÒa rromane lavenqe, bi te ‡anel ke si rromane lava!

* an-o maj 1564, o Giovani Andreea Gromo - o kapitàno le arakhnenqo le Rajesqe le Themesqo la

Transilvaniaqo, o Sigismund Zapolya - vakærel palal i indikani orìgina le rromenqi.

9988

¸ANGLÆN KE...?

9999

A

a©hav tut - opre∂te-te!, stai!

akhardæs - a strigat

amboldav man - m‹ Úntorc

angalæe - Ún bra†e

anglidel - r‹spunde

aÒtisarel - a putea

azbal - a atinge

B

bar, avlin - curte

baÒavne, gilavne - l‹utari

balani kasesqi - iesle

baxtærdæs man - m-a binecuvântat

baxtagor - succes

bi‡alardo - nemi∂cat

bidinglipen - neodihn‹

barano - perete

balamno - negustor

bodlipen - albastrul cerului

bokole - turte

borizen - vorbesc

butpalaldes - tu Úntârzii

C

cŸrdelas - tr‹gea

¢

©a©es, ©a©ipen, ©a©imos - adev‹r, dreptate

©ajlœl, pla©al - a place

©amlin - castan

©aravel - a pa∂te

©ham - obraz

©hivel - a b‹ga

©hutel - a pune

©i - nu

©ilavaça - cu bun‹tate

©ilavipen - mil‹

©irla - dumultano

©irlatutne - str‹mo∂i

©ulæ - pic‹turi

¢h

©hivdem - am b‹gat

©honut - lun‹

D

daral, traÒal - a se teme

das, ga‡o - gajeu, pre∂edinte, ∂ef, boier

del an-i livni - intr‹ Ún camer‹

del muj -†ip‹

des les vast - (el) Úl ajut‹

del kùna - leag‹n‹

dinglºtni - odihnitoare

dinipen - cadou

d„s, dîves - zi

drabarno - doctor

drabarel, ginavel - num‹r‹, socote∂te

dromesqo thabaripen - fierbin†eala drumului

dudaar - de lumin‹

dukhavdi griÂenar - Úngrijorat‹

durærdomilaj - toamn‹

E

èla - haide!

G

g„s, dîves - zi

X

xastras - sc‹p‹m

xaÒajese - la vân‹toare

xolæriko - sup‹rat

xurdorro - copil

Rromano - rumunikano dikcionàro(e lava vi e fòrme maladile an-o Òkolutno lil)

110000

I

inkalel, ankalavel - scoate

J

jakhærdi - fermecat‹

K

kamel, akceptisarel - a vrea, a dori, a accepta

kŸkaværi - c‹ld‹rar

konika - cineva

krisarno - judec‹tor

kùkla - p‹pu∂‹

Kh

kher-kotora - od‹i

khil -unt

khonik - ni©i jekh manuÒ

khon‡aras - preg‹tim

L

lilo angl-i jakh - examinat

lindra - somn

luftosqo - al aerului

M

ma©hæripnase - la pescuit

mamì - bunic‹

manærenas pen - se reflectau

mèntoro - mentor

mesmèri - amiaz‹

miazemas - sem‹nam

molæle - valoroase

mothovav - povestesc

mujalo - judec‹tor

N

næzœl, patæl - a crede

nakhas maj dur - trecem mai departe

nasvalo -bolnav

naÒel - a fugi

nekobor - varesode

O

odobor, kodobor - atât

oves - devii

P

palikerav, nais - mul†umesc

paÒarenas - se apropiau

paÒutne ratesqe - neamuri

perutne - vecini

perÒ, mexli - pat‹

pire, lesqe - ale lui

putaras - descoperim

Ph

pharo ©orripen - s‹r‹cie lucie

phagerdo - obosit

phenel - rekomendisarel

phurtorri - pode†

R

rangærel - makhel

ranika - kræn‡e (rovlœrræ patrin„nça) “crengi,

ramuri”

ratœla - se va Únsera

resa - obiective

rujarenas - Únconjurau

S

sa - savorre

sinia - meseli

skafedi - fa†‹ de mas‹

sode, kozom - câte,câ†i

spidelas - Úmpingea

sundal - lume

∑

Òandipnaça - cu pace

Òerutno - ∂ef

Òingva‡alo - cerb

110011

T

tamlo - Úntunecat

tangalo - poli†ist

tefèlo - smântân‹

telæravas - (eu) plecam

tromipnaça - cu Úndr‹zneal‹

Th

thos, ©hives - (tu) pui

U

uÂi - curat‹

umblavde - atârnate

u‡lærav - (eu) Úmprumut

V

vak - glas

valin - geam, sticl‹

vastdav - ajut

vaxt, vræma - vreme, timp

vi©inimata - strig‹turi

Z

zenæ, dumo - spate

zalag - pu†in

ÂŸlto, gàlbeno - galben

Å

Âàmbe - broa∂te

¸

‡angavde man - m-au trezit

‡eno - persoan‹

‡iv, ‡ivipen - via†‹

‡uvli - femeie

110022

Aadev‹r, dreptate - ©a©ipen, ©a©imos ajut - vastdaval aerului - luftosqoale lui - pire, lesqe amiaz‹ - mesmèriam pus - ©hivdematât - odobor, kodoboratinge - azbal

Bbolnav - nasvalo broa∂te - Âàmbebunic‹ - mamì

Ccadou - dinipencastan - ©amlinc‹ld‹rar - kŸkaværicâte, câ†i - sode, kozomcerb - Òingva‡alocer albastru - bodlipencineva - konikacolegi - dosta, kolèguræcoloreaz‹ - rangærel, makhelcopil - xurdorocreang‹ - ranikacrede - næzœl, patælcu bun‹tate - ©ilavaçacurat‹ - uÂicurte - bar, avlin

Dde lumin‹ - dudaar(tu) devii, ajungi - ovesdescoperim - putarasdoctor - drabarno, dòktoro

Eexaminat - lilo angl-i jakh

Ffa†a de mas‹ - skafedifermecat‹ - jakhardifierbin†eala drumului - dromesqo thabaripenfuge - naÒel

Ggalben - ÂŸlto, gàlbenogeam - valinglas - vak

Hhaide - èla!

Iiesle - balani khasesqi(el) intr‹ Ún camer‹ - del an-i livni

Î(el) Úmpingea - spidelas(eu) Úmprumut - u‡læravÚn bra†e - angalæeÚnconjurau - rujarenascu Úndr‹zneal‹ - tromipnaçaÚngrijorat‹ - dukhavdi griÂenar(tu) Úntârzii - butpalaldesÚntins - anzardo Úntunecat - tamlo

Jjudec‹tor - krisarno, mujalo

Lla pescuit - ma©hæripnasela vân‹toare -xaÒajesel‹utari - baÒavde, gilavne(el) leag‹n‹ - del kùnalume - sundallun‹ - ©honut

Rumunikano - rromano dikcionàro(e lava vi e fòrme maladile an-o Òkolutno lil)

110033

Mm-a binecuvântat - baxtærdæs manmas‹ - sinia, meselim‹ Úntorc - amboldav manm-au trezit - ‡angavde manmil‹ - ©ilavipenmul†umesc - palikerav, nais

Nneamuri - paÒutne ratesqenegustor - balamnonemi∂cat - bi‡alærdoneodihn‹ - bidinglipennimeni - khonik, ni©i jekh manuÒnu - ©i, nanum‹r‹, socote∂te - drabarel, ginavel

Oobiective - resaobosit - phagerdoobraz, falc‹ - ©ham, ©amolaxod‹i - kher-kotoraodihnitoare - dinglºtni

Ppata - perÒ, mexli(el) pa∂te - ©aravelp‹pu∂‹ - kùklaperete - barangpersoan‹ - ‡enopic‹turi - ©ulæ(a) pl‹cea - ©ajlol, pla©ealplecat - telærdo, gelo,(eu) plecam - telæravaspode† - phurtœrripoli†ist - tangalopovestesc -mothovavpreg‹tim - khon‡araspu†in - zàlag(a)

Rr‹spunde - anglidel

Ss‹r‹cie lucie - pharo ©orripensc‹p‹m - xastrasse apropiau - paÒarenas(noi) sem‹n‹m - miazasasse reflectau - manærenas pen(el) se teme - daral, traÒalse va Únsera - rætœlasmântâna - tefèlosomn - lindraso†ie, femeie - ‡uvli, rromnispate - zëja, zenæ spune - mothovel, phenelstrig‹, †ip‹ - akharel, del mujstai - a©hav tut!str‹mo∂i - ©irlatutne pradadastrig‹turi - vi©inimatasuccess - baxtagorsup‹rat - xolæriko

Δ∂ef - Òerutno

Ttoamn‹ - durærdomilajto†i, toate - sa, savorretr‹gea - cŸrdelastrecem mai departe - nakhas maj durturte - bokolæ

Uunivers - sundalunt - khil

Vvaloroase - molælevecini - perutnevei fi mare - avesa barovia†‹ - ‡iv, ‡ivipen(ei) vorbesc - (s)borizenvreme, timp - vaxt, vræma

Zzi liber‹ - vesto d„s, slòbodo dîves

O ANDER

O RROMANO HÌMNO. GELEMM, GELEMM ..................................................................................... 4

O J@NO, O GODÆVER .................................................................................................................... 7

MIRRO BARO ∑KOLAQO JEKHTUTNO DÊS ........................................................................... 12

E XUXURRA .................................................................................................................................. 18

O XAN3VALIPEN ......................................................................................................................... 26

O ¢ENU∑@TKA ............................................................................................................................. 32

O NEVO RROM ............................................................................................................................. 38

O RROM THAJ O ¢HAVO SIKAVDO ......................................................................................... 46

E IVENDESQE BAREDïVESA ..................................................................................................... 52

KU¢ KRE¢ÙNO ............................................................................................................................ 57

O RROM, E AMBROLA THAJ O RI¢HINO ................................................................................ 62

DUJ ÅÀMBE ................................................................................................................................... 69

KIDIPEN ......................................................................................................................................... 74

I DïLI XASTRAJLÆS MAN ........................................................................................................... 78

ME SEM RROM! ............................................................................................................................ 82

E LELEKAQO ¢HAVO ................................................................................................................. 87

E MAMÆQO DïVES ...................................................................................................................... 90

MIRRO O MAJ LA¢HO AMAL .................................................................................................... 95

RROMANO - RUMUNIKANO DIKCIONÀRO ........................................................................... 98

RUMUNIKANO - RROMANO DIKCIONÀRO ......................................................................... 102

110044

Ministerul Educa]iei,Cercet`rii [i Tineretului





UNICEF ROMÅNIAB-dul Prim`verii 48A 011975 Bucure[ti, România

Tel.: +40 21 201 7872-76Fax: +40 21 317 5255Website: www.unicef.org/romaniaE-mail: [email protected]

Lucrare realizat` [i tip`rit` \n 10.000 de exemplare cu sprijinul Reprezentan]ei UNICEF \n România, cu fondurioferite de Comitetul Na]ional German pentru UNICEF.

ISBN: 978-973-1733-07-4Editura: VANEMONDE

Limba [i literatura rromani cl. VII.pdf · 2020. 4. 5. · Mariana Cozma, prof. lb. rromani ∂i...

Documents

Transcript of Limba [i literatura rromani cl. VII.pdf · 2020. 4. 5. · Mariana Cozma, prof. lb. rromani ∂i...