1

ŞŞaammaanniizzmm

Mircea Eliade

Mircea Eliade 1907'de Bükreş'te doğdu. Bükreş Üniversitesi'ndeki felsefe öğreniminin ardından, Kalküta Üniversitesi'nde Hint felsefesi ve Sankrit eğitimi gördü. Himalayalar’da geçirdiği altı aylık bir inziva döneminden sonra, Romanya'ya dönerek felsefe doktorasını tamamladı (1933). 1945-1956 yılları arasında Paris'te Sorbonne'a bağlı İnsan Bilimleri Yüksek Araştırmalar Okulu'nda ders verdi. 1956'da Chicago Üniversitesinde dinler tarihi profesörlüğüne getirildi. 1961'de History of Religions dergisini çıkarmaya başladı. Rumence, İngilizce ve Fransızca elliyi aşkın kitap yayımlayan Eliade, 1986 yılında Chicago'da öldü.

AARRKKAA KKAAPPAAKK Eliade'ın ana sav ı, kutsalın her belirişinin tüm kutsalı dile getirdiğidir. Ona göre en ilkel ve en yalın kutsal görüngüde bile kutsallık üstüne her şey söylenmiştir: Kutsalı kendini bir taşta ya da ağaçta dışa vurması, bir tanrıda dışa vurmasından ne daha az gizemli ne de daha az ilgiye değerdir. Gerçekl iğin kutsallaşma süreci hep aynıdır; yalnızca bu kutsallaşımın insan bilincinde aldığı biçim değişir.

İİÇÇİİNNDDEEKKİİLLEERR Önsöz ................................................................................................................................................. 7 Genel Kavramlar. Devrilme Yöntemleri. Şamanlık ve Mistik Çağrılma ..................................... 21 Sırra Erdirici Hastalık ve Rüyalar ...................................................................................................... 55 Şamanlık Güçlerinin Elde Edilmesi .................................................................................................. 93 Şamanlığa Giriş (Sırra Erme) ............................................................................................................139 Şaman Giysi ve Davulunun Simgesel Anlamları ........................................................................... 175 Orta ve Kuzey Asya’da Şamanlık: I. Göğe Çıkışlar, Yeraltına İnişler ........................................... 213 Orta ve Kuzey Asya’da Şamanlık: II. Sihirli Sağaltımlar-Ruhgüder Şaman ................................. 247 Şamanizm ve Kozmoloji ................................................................................................................... 291 Kuzey ve Güney Amerika’da Şamanizm ....................................................................................... 321 Güneydoğu Asya ve Okyanusya’da Şamanizm .......................................................................... 373 Hint-Avrupalı Kavimlerde Şamancıl İdeoloji ve Teknikler ............................................................ 411 Tibet, Çin ve Uzakdoğu’da Şamancıl Simge ve Teknikler ........................................................... 467 Paralel Mit, Rit ve Simgeler .............................................................................................................. 507 Kuzey Asya Şamanizminin Oluşumu ............................................................................................... 539 SONSÖZ .............................................................................................................................................. 553 DİZİN .................................................................................................................................................... 557

ÖÖNNSSÖÖZZ Kişiyi şamanl ığa çeken çağrı da, herhangi bir dinsel iç çağrısı gibi, bir bunalımla, şaman adayının tinsel dengesinin geçici olarak bozulmasıyla kendini gösterir. Bir dinsel olguyu belirleyen tarihsel koşullar, son derece önemli olmakla birlikte (her insan olgusu son tahlilde tarihsel bir olgudur), söz konusu olguyu bütünüyle açıklayamaz. Bir örnek vermekle yetinelim: Altaylıların şamanı, ritüel olarak, gövdesine belli sayıda basamaklar oyulmuş bir kayın ağacına tırmanır; kayın, Evren Ağacını simgeler, basamaklar da şamanın göğe yolculuğunda geçmek zorunda olduğu çeşitli Gök katmanlarını temsil eder; bu törende içerilen kozmolojik şemanın kökeni büyük olasılıkla Doğu kültürlerindedir.

2

Dinsel olgular �1n �_ifresinin çözülerek der in anlamlar �1n�1n ortaya ç �1kar�1l mas�1 i�_i do �� rudan do �� ruya dinler tarihçisine aittir. Kutsal�1n diyalekti �� i bir dizi ilk örne �� i s�1n�1rs�1zca tekrarlama biçiminde i �_ler; öyle ki, belli bir "tarihsel anda" gerçekle �_en bir hierophanie , yap �1s�1 bak �1m�1ndan bin y �1l daha ya �_l�1 veya daha genç ba �_ka bir hierophanie ile örtü �_ebilir; kutsal �1n kendini görüngüle �_tirmesi sürecinde gözlenen bu e �� ilim -hep ayn �1 paradoksal �gerçeklik kutsalla �_�1m�1 � olay �1n�1n ad infinitum yeni ba �_tan ele al �1nma e �� ilimi- bir bak �1ma din olgusundan bir �_eyler anlamam �1z�1 ve onun "tarihini" yazmam �1z�1 olanakl �1 k�1lar. Ba�_ka deyi �_le, kutsal �1n görüngüle �_imi (hierophanie ) olaylar �1 böyle tekrarland �1���1 içindir ki dinsel olaylar ötekilerden ay �1rt edilebilir ve anla �_�1labilir. �0nsan pekala çoktanr �1c �1 olup dinse l bak �1mdan totemci gibi davranabilirken bir yandan da kendini tektanr �1c �1 sanabilir ya da bunu iddia edebilir. Kutsal �1n diyalekti �� i bütün dönü �_ümlere aç �1kt�1r; hiçbir "biçim" bozulma veya çürümeden ba ���1�_�1k, hiçbir "tarih" kesin ve donmu �_ de �� ildir. Bir toplul uk -bilinçlice ya da bilmeden - birçok dinleri ya �_ayabildi �� i gibi, bir birey de, en "yüce �lerinden en kabalar �1na ve en sapk �1nlar �1na dek pek çok say �1da dinsel ya �_ant �1 tan �1yabilir. � amanizm de tam böyle arkaik esrime tekniklerinden biridir; hem gizemcilik, h em büyü hem de terimin geni �_ anlam �1yla �din �dir.

GGeennee ll KKaa vvrraa mm llaa rr DDeevv�_�_iirriillmm ee YYöönntteemm llee rrii

�^� aa mm aa nnll�1�1kk vvee MMiissttiikk ÇÇaa ���� rr�1�1llmm aa Yüzy�1l�1n ba �_�1ndan beri, budunbilimciler, bütün "ilkel" toplumlarda varl �1���1na tan �1kl�1k edilen sihirsel/ dinsel sayg �1nl�1k sahibi baz �1 s�1ra d �1�_�1 bireyleri adland �1rmak için, �_aman, medicine -man , büyücü ya da sihirbaz gibi terimleri -aralar �1nda pek fark da gözetmeden - kullanma al �1�_kanl �1���1n�1 edindiler. Elbette �_aman da asl �1nda bir sihirbaz ve bir otac �1d �1r; bütün hekimler gibi onun da hastal �1klar�1 sa�� altt �1���1na; ilkel ve ça �� da �_ tüm sihirbazlar gibi "fakirsel" mucizeler gösterdi �� ine inan �1l�1r. Ama O, bunlardan ba �_ka, ruhgüder ( psychopompe )dir de; ayr �1ca rahip, mistik ve ozan da olabilir. Stricto sensu (dar anlamda) �_amanizm tipik olarak Sibirya ve Asya'ya özgü bir dinsel olgudur. Terimi bile, Rusça arac �1l�1���1yla, Tunguz �ca " �_aman" sözcü �� ünden gel ir. ... Asya'n �1n ortalar �1n�1 ve kuzeyini kaplayan bütün bu geni �_ alan içinde toplumun sihirsel / dinsel ya �_am �1 hep �_aman �1n çevresinde döner. Bu elbet te onun, kutsal olanla elle �_en tek ki �_i oldu �� u ve dinsel etkinli �� in bütünüyle onun tekelinde bulundu �� u anlam �1na gelmez. Birçok kabilelerde �_aman �1n yan �1 s�1ra kurban sunucu bir rahip de vard �1r; ayr�1ca her aile reisi evdeki dinsel ya �_am �1n da ba �_�1d �1r. Gene de �_aman en önemli ki �_i özelli�� ini korur, çünkü esrime (vecd, extase ) deneyiminin en yetkin dinsel deneyim say �1ld�1���1 bütün bu bölgelerde, esrimenin ba �_ ustas�1 yaln �1zca �_amand �1r. Bu karma �_�1k olay �1n ilk tan �1m�1 -belki de en az yan �1lma pay �1 ta �_�1yan tan �1m�1- �_öyle olmal �1d �1r: �_amanl �1k = esrime tekni �� i. Herhangi bir bölgede bir " �_amanc �1l kompleksin" varl �1���1, �_u ya da bu halk �1n tüm sihirsel/ dinsel ya �_am �1n�1n zorunlu olarak �_amanl �1k çevresinde billurla �_t�1���1 anlam �1na gelmez. ... Genel olarak �_amanl �1k, birtak �1m ba �_ka sihir ve di n biçimleriyle bir arada bulunur.

4

Tanr�1ça yoklu �� u (ikisi de Hint -Akdeniz alan �1n�1n tipik özellikleridir), "o �� ullara" ya da "ulaklara" (Açvinler, Dioskurlar) yüklenen i �_lev, ate �_in yüceltilmesi, ikisinde de ayn �1d �1r. Toplumbilimsel ve ekonomik aç �1lardan ise, Hint Avrupal �1larla Türk-Tatarlar �1n ön -tarihi aras �1ndaki yak �1nl�1k daha da net olarak belirir: Her iki toplum da ataerkil bir yap �1 gösterir, aile reisi büyük bir güç ve sayg �1nl�1k ta �_�1r ve ekonomileri de kabaca avc �1l�1k ve çobanl �1k ekonomisidir. ... Eski Hint -Avrupal �1larla eski Türk-Tatarlar (daha do �� ru bir deyi �_le, Ön -Türkler) aras�1ndaki ekonomik, toplumsal ve dinsel simetri bir gerçek oldu �� una göre, tarihin tan �1d �1���1 çe �_itli Hint-Avrupa halklar �1 aras�1nda Türk -Tatar �_amani zmine benzer " �_amanc �1l" kal�1nt �1lar�1n hala ne ölçüde ya �_ad �1klar�1n�1 ara �_t�1rmak gerekiyor. Dünyan �1n hangi buca ���1n da ve tarihin hangi ça ���1nda olursa olsun, tamamen "ar �1" ve "topra ���1n�1n ürünü" bir dinsel olgu bulma �_ans�1m�1z yoktur. ... insanl �1���1n ta �_ ça ���1 önc esine ait sihirsel/ dinsel inançlar �1ndan hiç de �� ilse bir k�1sm�1n�1n daha sonraki dinsel tasar �1mlarda ve mitolojilerde korunmu �_ oldu �� u ise kesin gibidir. Ama gene çok olas �1d �1r ki, ta �_ öncesi ça �� lardan gelen bu manevi miras, tarih öncesi ve ön tarih devirlerin de insan topluluklar �1 aras�1ndaki kültürel temaslar sonucu sürekli olarak de �� i�_imlere u �� ram �1�_t�1r. Böylece, dinler tarihinin hiçbir bölümünde, "yerinde bitmi �_" katk �1s�1z olaylarla kar �_�1la�_may �1z, zira "tarih" her yerden geçmi �_; geçerken de dinsel tasar �1mlar �1, mitolojik yarat �1lar�1, törenleri ve esrime tekniklerini de �� i�_tirmi �_, kayna �_t�1rm�1�_, zenginle �_tirmi �_, yoksulla �_t�1rm�1�_t�1r. ... Ama hiçbir din bütünüyle "yeni" de �� ildir, hiçbir dinsel mesaj geçmi �_i tamam �1yla geçersiz k �1lamaz. � amanizmin en ileri bütünle �_me der ecesine vard �1���1 Arktik, Sibirya ve Orta Asya bölgelerindeki dinlere gelince, bunlar �1n tipik özelli �� inin (özelliklerinin) bir yandan varl �1���1 �_öyle böyle hissedilen bir Gök -Tanr�1, öte yandan da av törenleri ve atalara tapma gibi tamamen ayr �1 bir dinsel do �� rultu gösteren ö �� eler oldu �� unu gördük. Sibirya'da ve kuzeydo �� u Asya'da �_amanlar �1n ba �_l�1ca dev �_irilme yollar �1, 1) � amanl �1k "mesle �� inin" kal �1tsal aktar �1m�1 (babadan o �� ula geçmesi) ve, 2) kendili �� inden gelen bir "iç ça �� r�1s�1" ya da �seçilme �dir. Seçilme yönte mi ne olursa olsun, bir �_aman ancak iki yönlü bir "e �� itim" ald �1ktan sonra �_aman olarak tan �1n�1r : 1) Esrime düzeyinde (rüyalar, kendinden geçme, vb.) ve 2) Gelenekler düzeyinde (�_amanl �1k teknikleri, ruhlar �1n adlar �1 ve i �_levleri, klan �1n mitolojisi ve soya �� ac �1, gizli dil, vb.). Ruhlar ve eski usta �_amanlar taraf �1ndan üstlenilen bu çifte e �� itim, bir "yola giri �_" veya "s�1rra-er(dir)me" (initiation ) süreci niteli �� indedir. Bazen bu s �1rra-erme halka aç �1k olarak gerçekle �_ir ve o zaman kendi ba �_�1na bir tören (ritüel) olu �_turur. ... Hiçbir durumda, anar �_ik sanr�1 veya yan �1lsamalar ya da tamamen ki �_isel uydurma masallar söz konusu de �� ildir. Ruh hastas �1 (psikopat) olsun olmas �1n, gelece �� in �_aman �1 baz �1 �s�1rra-erme � s�1navlar �1ndan geçmek ve bazen çok karma �_�1k olabilen bir "e �� itim" almak zorundad �1r. ... As�1l önemli rolü oynayan, bu güçleri elde etmekteki ç �1k�1�_ noktas �1 (kal �1t�1m, ruhlarca ba ���1�_lanma, istemli arama) de �� il, s�1rra-erme yoluyla aktar �1lan teknik ile bu tekni �� in alt �1nda yatan kuramd �1r. � aman olacak ki �_inin seçiminde y�1ld�1r�1m�1n rolü öneml idir, çünkü �_amanl �1k güçlerinin kayna ���1n�1n gökte oldu �� unu bize gösterir. Miras kalan asl �1nda �_amanl �1k de �� il, �_aman �1n ölümünden sonra o �� lunun ya da aileden birinin �_amanl �1k gücünü ayn �1 kaynaktan elde etme yetene �� i veya e �� ilimidir. ... Kuzey Amerika

5

kabilelerinde hemen her yerde daha yayg �1n olarak kullan �1lan, "ruhlar �1" kendili �� inden gelen bir deneyim (rüya, vb.) yoluyla veya istemle pe �_inden ko �_arak elde etme yönteminden farkl �1 olarak, bu "ruhlar �1n" babadan o �� ula aktar �1lmas�1 her zaman �_amanl �1k miras�1n�1n temel i olarak kal �1r. Eskimolarda ise �_amanl �1k oldukça nadir olarak kal �1tsald �1r. Otac �1l�1k, burada an �1lmas�1nda yarar olmayan birçok topluluklarda kal �1tsal de �� ildir. Bu demektir ki, dünyan �1n hemen her yerinde, sihirsel / dinsel güçlerin hem kendili �� inden (hastal �1k, rüya, bir "güç" kayna ���1yla tesadüfen kar �_�1la�_ma, vb. arac �1l�1���1yla) hem de istemle (aray �1�_ yoluyla) elde edilebilece �� i kabul edilmektedir. Bir �_amanla bir saral �1 aras�1ndaki tek fark, saraI �1n�1n kendinden -geçmeyi kendi iste �� iyle ger çekle �_tiremeyi �_iydi. � amanl �1kla hastal �1���1n ayn �1l�1���1 sav�1, Arktik �_amanl �1���1ndan ba �_ka �_amanl �1k biçimleri hakk �1nda da ileri sürülmü�_tür. Samoa'da saral �1lar bilici olur. Sumatra'da ya �_ayan Bataklar ve Endonezyal �1 ba �_ka yerliler sihirbazl�1k görevi için hast al �1kl�1 ve zay �1f tipleri ye �� leyip seçerler. ... Ugandal �1 Lotukolarda sakatlar ve ak �1l hastalar �1 normal olarak sihirbazl �1��a adayd �1rlar (fakat bu görevlerinde resmiyet kazanabilmek için uzun bir "yeti �_me" (s�1rra erme) süreci geçirmeleri gerekir). � ili'de ya �_ayan Arauca'larda �_aman adaylar �1 "hep kalpleri zay �1f, mideleri bozuk, s �1k s�1k ba �_lar�1 dönüp gözleri kararan marazl �1 veya a �_�1n duyarl �1 tiplerdir. Böyle hastal �1klar�1n hemen her zaman otac �1l�1k "mesle �� iyle" ili�_kili olarak meydana ç �1kmas�1nda da �_a �_�1lacak bir �_ey yoktur. Hasta gibi dindar adam da, insan varolu �_unun temel verilerini, yani yaln �1zl�1���1n�1, hayat �1n�1n pamuk ipli �� ine ba �� l�1 olu �_unu, d �1�_ çevrenin dü �_manl �1���1n�1 kendisine aç �1nlayan farkl �1 bir ya �_am düzeyine f �1rlat �1lm�1�_t�1r. Fakat ilkel sihirbaz, otac �1 ya da �_aman sadece bir hasta de �� ildir: O her �_eyden önce iyile �_meyi ba �_arm �1�_, kendi kendini iyile �_tirmi �_ bir hastad �1r. Yakutlara göre, kusursuz �_aman �ciddi � olmal �1, söz ve davran �1�_lar�1 yerine oturmal �1, çevresindekileri inand �1

kl

6

ayr �1l�1p tekille �_ir; bunun nedeni de kutsall �1kla daha dolays �1z ili�_kide olmas �1, kutsall �1���1n d �1�_avurumlar �1n�1 daha etkili biçimde denetleyebilmesidir. Bu norm -d �1�_�1 ve beklenmedik bir deneyim yoluyla tekille �_me kavram �1n�1 aç �1kl�1��a kavu �_turmak önem ta �_�1r, çünkü, yak �1ndan bak �1l

7

� aman �1n göreve ça �� r�1lmas�1 olay �1nda atalar �1n ruhlar �1na dü �_en rol, ge rçekte, san �1labilece �� inden daha az önem ta �_�1r. Söz konusu atalar, Kartal biçimi alt �1nda güne �_i simgeleyen Yüce Varl �1k taraf �1ndan do �� rudan do �� ruya yarat �1lm�1�_ olan mitsel "ilk �_aman �1n" torunlar �1ndan ba �_ka bir �_ey de �� ildir. � aman �1n �_amanl �1���1n�1 kesinle�_tirip resmile �_tiren sadece i �_te bu s �1rra-erdirici ölüp dirilmedir. Bütün Güney Amerika'da �_aman �1 deneyimli· �_amanlar �1n ruhlar �1yla kar �_�1la�_�1p onlardan e �� itim almak için, ölmek zorundad �1r, çünkü ölüler her �_eyi bilir (burada her tür falc �1l�1���1 ölülerle al �1�_veri �_ yoluyla aç �1klayan evrensel bir inan �1�_ söz konusudur). � amanlar �1n ayr �1ca ba �_kalar �1n�1n ve halk �1n bilmedi �� i, sadece kendilerinin kurban sunduklar �1, kendilerine özel tanr �1lar�1 da vard �1r. Samimi ve yard �1mc �1 ruhlar �1n ço �� unun hayvan biçimleri ta �_�1d �1���1n�1 belirtme kle yetinelim. Örne �� in Sibiryal�1 ve Altayl �1 halklarda ay �1, kurt, geyik, tav �_an, her çe �_it ku �_ (özellikle kaz; kartal, karga, bayku �_) ve iri solucanlar �_eklinde görünebildikleri gibi; hayalet, hortlak, orman ruhlar �1, toprak ve ocak ruhlar �1, vb. olarak da or taya ç �1kabilirler. ... Vasyugan �_aman �1n�1n yard �1mc �1 ruhlar �1, say�1lar�1 de �� i�_ken olmakla birlikte, genel olarak yedi tanedir. ... Ba �_ka bölgelerde ise, Vasyugan �_aman �1n�1n çevresindeki bu ruhlar alay �1n�1n yerini tek bir ruh tutar: Kuzey Ostyaklar �1nda bir ay �1. Her �_aman �1n, gizli tuttu �� u bir ye -k�1la 's�1 ( �hayvan ana �, bir tür mitsel hayvan figürü) vard �1r. Zay�1f �_amanlar �1n ye -k�1la �s�1 bir köpektir; daha güçlü olanlar �1nki bo �� a, tay, kartal, s �1���1n veya boz ay �1 olabilir. Ye -k�1la �lar�1 ay �1, kurt, köpek olanlar en yoksul �_amanlar say �1l�1r. Amagat (emeget ) ise tamamen ba �_ka bir varl �1kt�1r. Genel olarak, ölmü �_ bir �_aman �1n ruhu veya önemsiz gök ruhlar �1ndan biridir. Hayvanlar �1n dili, asl �1nda "ruhlar �1n dilinin" bir de �� i�_ik biçiminden ibarettir, ki bu da ... �_amanlar �1n gizli dil idir. Bütün dünya mit ve söylencelerinin birço �� unda kahraman öbür dünyaya bir hayvan taraf �1ndan götürülür. ... Nihayet, en eski avc �1 topluluklar �1n dinlerinin temel ö �� esini olu �_turan, insanla hayvan aras�1ndaki mistik dayan �1�_ma kavram �1n�1 da hesaba katmak ge rekir. Koruyucu hayvan yaln �1z �_aman �1n biçim de �� i�_tirmesini sa �� lamakla kalmaz, ayn �1 zamanda onun �kopyas �1 � veya alter ego �sudur da. Bu sonuncu kavram, �_aman �1n �ruhlar �1ndan � biridir: "hayvan biçimli ruhu �... ya da daha do �� ru bir deyi �_le "can -ruhu" veya "ya �_am ruhu". � amanlar birbirleriyle hayvan biçimi alt �1nda kap �1�_�1rlar ve bir �_aman �1n alter ego 'su dövü �_te ölürse kendisinin ölümü de fazla gecikmez. Bu gizli dil asl�1nda ço �� u kez "hayvanlar �1n dili �dir ya da hayvan seslerinin taklitlerinden kaynaklan �1r. Güney Amerika �da ç �1rak �_aman, s �1rra-erme döneminde hayvan seslerini taklit etmeyi ö �� renmek zorundad �1r. Kuzey Amerika �da da durum ayn �1d �1r. Pomolar ile Menominilerde ve ba �_ka kabilelerde �_amanlar ku �_lar�1n ötü �_lerini taklit ederler.

8

Guyana yerlilerinde "sessizli k birdenbire garip ama gerçekten ürkütücü ç �1��l�1klar�1n kopmas �1yla bozulur; bö �� ürtüler, ulumalar kulübeyi doldurur, duvarlar �1n�1 titretir. Bu gürültü ritimli bir bö �� ürme gibi yükselir, yava �_ yava �_ uzaktan gelen bo �� uk bir homurtuya döner, sonra yeniden �_iddetl enir". Bu ba ���1r�1�_-ça ���1r�1�_larla haber verilen, hayvan davran �1�_lar�1yla da ilan edildi �� i üzere ruhlar �1n törendeki varl �1���1d �1r. Hayvanlar �1n, en ba �_ta da ku �_lar�1n, dilini ö �� renmek dünyan �1n her yerinde Do �� an �1n gizlerini bilmek ve dolay �1s�1yla gele ten haber verm e yetene �� ine sahip olmak demektir. Seansta bir hayvan �1n vücuduna bürünmek de, ölüler konusunda gördü �� ümüz gibi, �çarp �1lmak � yani o hayvan taraf �1ndan ele geçirilmekten çok, �_aman �1n sihir yoluyla o hayvana dönü �_mesidir. Birçok gelenekte, hayvanlarla dostlu k ve onlar �1n diline a �_inal �1k cennet kavram �1na ba �� l�1 göstergelerdir. Ba �_lang �1çta, yani mitsel ça �� larda, insan hayvanlarla bar �1�_ içinde ya �_�1yor ve dillerini anl �1yordu. Ancak Kitab �1 Mukaddes gelene �� indeki �dü �_ü�_ � (ilk günah) olay �1yla kar�_�1la�_t�1r�1labilecek büy ük bir �ilk felaket � sonucu bulundu �� u duruma dü �_mü �_tür : ölümlü, iki cinsiyetli, beslenmek için çal �1�_maya zorunlu ve hayvanlarla anla �_mazl �1k içinde bir yarat �1k... Hayvanlarla dostluk, onlar �1n dilini bilmek, hayvana dönü �_mek, �_aman �1n ça �� lar�1n ba �_lang �1c �1nda yitip gitmi �_ olan "cennetlik" duruma yeniden kavu �_tu �� unun belirtileridir. Bir adam bir koruyucu ruh edindi mi art �1k ona kur �_un ve ok i �_lemez; kur �_un veya ok isabet ederse yaras �1 kanamaz, kan �1 karn �1na akar; sonra onu tükürür ve eskisi gibi sa �� l�1kl�1 olur. � amanlar �1n e �� itimi s�1k s�1k rüyada gerçekle �_ir. Tam yetkin kutsal ya �_ama kavu �_mak, tanr �1lar, ruhlar ve ata ruhlar �1 ile dolays �1z ili�_kiler kurmak ancak rüyada olur. ... � amanl �1k kal �1tsal olmakla birlikte, gerekli nitelikleri kazan �1p onaylanmak ancak rüyada ruhlar �1 gördükten sonra olur. Bu ruhlar da zaten ku �_aktan ku �_a �� a kal �1tsal olarak geçerler. Görüldü �� ü gibi, herhangi bir manevi, fiziksel veya hayvansal varl �1k, gerek �_aman için, gerek s�1radan bir birey için sihirli güç kayna ���1 ya da koruyucu ruh olabiliyo r. Bu nokta, �_amanc �1l güçlerin kökeni bak �1m�1ndan bize oldukça önemli görünüyor : Hiçbir durumda �_amanc �1l güçlerin özel niteli �� i ne onlar �1n kaynaklar �1na (ki bunlar ço �� u kez tüm sihirsel / dinsel güçler için ayn �1d �1r) ne de bu güçlerin belli baz �1 hayvanlarda somutla �_m �1�_ olmas �1na ba �� l�1d �1r ... Her k�1z�1l derili, belli bir istem ve yo �� unla �_ma çabas �1 göstermeye haz �1rsa kendi koruyucu ruhunu edinebiliyor. Ba �_ka yerlerde kabile üyeleri s �1ras�1na geçi �_ (topluma kat �1lma) anlam �1nda s �1rra-erme de bir koruyucu ruh edinilme siyle kesinle�_iyor. Bu aç �1dan bak �1l�1nca, �_amanc �1l güçlerin pe �_inden ko �_ma, çok daha genel bir olgu olan sihirsel / dinsel güç aray �1�_�1n�1n içinde yer al �1yor. � aman �1 klan �1n herhangi bir üyesinden ay �1ran �_ey bir güce ya da koruyucu ruha sahip olmas �1 de �� il, esrime deneyimidir. Her yerde oldu �� u gibi, Kuzey Amerika'da da bu koruyucu ve yard �1mc �1 ruhlar �1n edinilmesi ya kendili �� inden ya da isteme ba �� l�1 olur. Kuzey Amerikal �1 �_amanlarla Sibiryal �1 �_amanlar aras �1nda bu aç �1dan bir ayr �1m yap �1lmak istenmi �_tir; buna göre, Kuzey Amerikal �1larda her zaman istemli bir aray �1�_ söz konusu iken, Asya'da �_amanl �1��a ça �� r�1 bir bak �1ma ruhlar taraf �1ndan adaya ister istemez yüklenmektedir. ... Kendili �� inden esrime deneyiminde vücudun parçalan �1p organlar �1n

9

yenilenmesi inan �1�_�1n�1n söndü �� ü v eya seyrekle �_ti�� i yerlerde, �_aman �1n kendi vücudunu (Assinoboin �lerde oldu �� u gibi) hayvan ruhlara ya da (Tibet �te oldu �� u gibi) �_eytanc �1l ruhlara yem olarak sunmas �1, bunun yerini al �1r. �Ki�_i genel olarak istemeye istemeye �_aman oluyor; ancak bunu yapmazsa s onunun ölüm olaca ���1 öteki �_amanlar taraf �1ndan vurguland �1ktan sonra, �_amanl �1k güçlerini kabul etmeye ve ruhlar �1n buyruklar �1na uymaya raz �1 oluyor. � Sibirya, Orta Asya ve ba �_ka yerler, �_amanlar �1n�1n durumu da aynen budur. �Tanr�1sal seçime � kar �_�1 bu direnç, bel irtti�� imiz gibi, insan �1n kutsall �1��a kar�_�1 olan çifte anlaml �1 tutumuyla aç �1klanabilir. Aday �1n kendine yapt �1���1 i�_kenceler de, as �1l �_amanizmden çok, aday �1n bir gizli derne �� e girmek için katlanmak 'zorunda oldu �� u korkunç s �1navlar cümlesindendir. Fakat Kuzey A merika'da bu iki dinsel olay �1n s�1n�1rlar�1n�1 net olarak çizmek her zaman çok zordur.

�^� aa mm aa nnll�1�1���� aa GGiirrii�_�_ ((SS�1�1rrrraa --EErrmm ee)) Mançular bir ba �_ka s�1rra erme s �1nav �1 daha uyguluyorlar: K �1�_�1n buzda dokuz delik aç �1l�1yor; aday birinciden dal �1p buzun alt �1ndan yüzerek ikinci den ç �1kmak ve bu �_ekilde, bir delikten dal �1p sonrakinden ç �1karak, dokuzuncuya dek devam etmek zorunda... Usta ç �1ra���1n ruhunu yan �1na al �1p uzun bir esrimeli yolculu �� a ç �1kar. ... Usta ç �1ra�� a vücudun çe �_itli yerlerine musallat olan hastal �1klar�1 tan �1lama ve sa �� altma yollar �1n�1 aç �1klar. Her vücut k �1sm�1n�1n ad �1n�1 söyledikçe aday �1n a �� z�1na tükürür; "Yeralt �1 belalar �1n�1n yollar �1n�1 ö�� renmek için" aday bu tükürü �� ü yutmak zorundad �1r. Son olarak �_aman çömezini yukar �1 dünyaya, göksel ruhlar �1n yan �1na götürür. Çömez art �1k �_amand �1r, "kutsanm �1�_ bir vücudu" vard �1r ve �_amanl �1k yapabilir. Gould �larda da s �1rra-erme töreni, Tunguz ve Bur yatlarda oldu �� u gibi, halka aç �1k olur; aday �1n ailesiyle birçok davetli törende haz �1r bulunur. Y �1rlar söylenir, dans edilir (en az dokuz oyuncu ger ekir) ve dokuz domuz kurban edilir. � amanlar bunlar �1n kan �1n�1 içip kendilerinden geçer ve uzun uzun �_amanl �1k ederler. � enlik birkaç gün sürer ve bir tür toplu e �� lence ve bayram niteli �� ine bürünür. S�1rra-erme töreni �_amanizmin sosyolojisinde önemli bir rol o ynar. Suyla ar �1nma bütün �_amanlar için en az y �1lda bir kez, hatta ayda bir kez (yeni ay s �1ras�1nda), zorunludur. Bundan ba �_ka �_aman herhangi bir "kirlenmeye" u �� rad �1���1nda da ayn �1 �_ekilde ar �1n�1r; kirlenme özel likle a ���1rsa ar�1nma kanla da yap �1labilir. Tören arifesinde, �_amanla dokuz �o �� lu � taraf �1ndan yeter say �1da düz ve sa �� lam genç kay �1n gövdesi kesilir. Bu i �_ köylülerin ölülerini gömdükleri ormanda yap �1l�1r ve orman �1n ruhunu yat �1�_t�1rmak için koyun eti ve tarasun sunulur. � enlik, sabah �1 kay �1n a �� açlar �1 belli bi r s�1raya göre dikilir. Önce sa�� lam bir a �� aç, kökleri ocakta tepesi de yurdun üst deli �� inde (duman bacas �1) olmak üzere, yuftun içine dikilir; buna ude �_i-burkhan , yani "kap �1 korucusu" (veya "kap �1c �1 tanr �1")denir, çünkü �_amana Gö �� ün giri �_ kap �1s�1n�1 açacakt �1r. Bu a�� aç sürekli olarak çad �1rda kalacak, �_aman �1n evinin ay �1r�1c �1 özelli�� ini olu �_turacakt �1r. Bir a�� ac �1n yan �1nda, belli bir noktada, alay durur ve bir teke kurban edilir; öteki �_amanlar davul çalarken, belden yukar �1s�1 ç �1plak olan aday �1n ba �_�1na, gözlerine ve k ulaklar �1na kurban �1n kan �1

10

sürülür. Dokuz �o �� ul � da ellerindeki süpürgeleri suya bat �1r�1p aday �1n ç �1plak s �1rt�1na vururlar ve �_amanl �1k ederler. "Baba -�_aman" bir kay �1n a �� ac �1na t �1rman �1r ve doru �� una dokuz çentik atar. ... Ayn �1 ritüeli dokuz a �� ac �1n her birinde tek rarlar; dokuz a �� aç, at �1lan dokuz çentik gibi, dokuz gök katman �1n�1 simgeler. Bu s�1rada yemekler haz �1rlanm �1�_t�1r ve (ate �_e ve havaya et parçalar �1 at �1larak) tanr �1lara sunu k�1l�1nd �1ktan sonra �_ölen ba �_lar. Kay�1n veya hu �_un Kozmik A �� ac �1, ba �_ka deyi �_le Dünyan �1n Eksenini simgeledi �� i, dolay �1s�1yla Dünyan �1n Merkezini tuttu �� unun kabul edildi �� i aç �1kt�1r; �_aman ona t �1rman �1rken asl �1nda "Merkeze" do �� ru bir yolculu �� a koyulmaktad �1r. Araucalar �1n kad �1n �_aman �1 maçi 'nin kutsanma töreniyle... Bu mesle �� e giri �_ töreninin merk ezinde bir a �� aca, daha do �� rusu rewe ad �1 veri1en kabu �� u soyulmu �_ bir a �� aç gövdesine t �1rmanma riti bulunur; bu a �� aç gövdesi de zaten �_amanl �1k mesle �� inin simgesi gibidir ve her maçi onu sürekli olarak kulübesinin önünde bulundurur. Aday soyunur ve sadece iç gömle �� iyle, koyun postlar �1ndan ve örtülerden olu �_an bir dö �_e�� e uzan �1r. Ya�_l�1 �_aman kad �1nlar, elleriyle büyücü jestleri yaparak, onun vücudunu �canelo � ile ovmaya ba �_larlar. ... Büyükleri onun üzerine e �� ilip gö �� sünü, karn �1n�1 ve ba �_�1n�1 kan f �1�_k�1racak kad ar kuvvetle emerler. � amanl �1��a giri �_/s�1rra-erme riti olarak bir a �� aca t �1rmanmaya Kuzey Amerika �da da rastlan �1r. ... A�� aç, sarma �_�1k ya da ip yard �1m�1yla gö �� e ç �1kma son derece yayg �1n bir mitsel motiftir. E�� itim, süresince, s �1k�1 bir oruç ya da perhiz uygul an �1r, ç �1raklar sürekli olarak sigara tüttürür, tütün yapraklar �1 çi �� ner ve tütün suyu içerler. Gecenin yorucu danslar �1n�1n ard �1ndan, aç durman �1n ve zehirlenmenin de yard �1m�1yla, esrimeli yolculu �� a haz �1r hale gelirler. �0kinci bölümün ilk gecesi kendilerine jag uara ve yarasaya dönü �_türme yolu ö �� retilir. Bat�1 Hint adalar �1ndaki Karayip kabilelerinin �_amanl �1��a giri �_ törenleri hakk �1nda anlatt �1klar�1n�1 an �1msat �1yor. Laborde �ustalar �1n ç �1ra���1n vücudunu a �� aç tutkal �1yla ovduklar �1n�1 ve uçabilmesi, zeemen (ruhlar) av �1na ç �1kabilmesi için ku �_ tüyleriyle kaplad �1klar�1n�1 � belirtiyor. Bu ayr �1nt �1 bizi, hiç �_a �_�1rtm �1yor, zira ku �_ biçimli �_aman giysisi ve sihirli uçu �_un öteki simgeleri Sibirya, Kuzey Amerika ve Endonezya �_amanizmlerinin ayr �1lmaz parças �1d �1r. Tütünle �a �� ulanmak � Gün ey Amerika �_amanl �1���1n�1n tipik bir özelli �� i; ritüel olarak bir kulübeye kapanma ve ç �1raklara uygulanan sert fiziksel s �1namalar Tierra del Fuego yerlilerinin (Selknam ve Yamana) s �1rra-erme ritlerinin ana ö �� elerinden birini olu �_turuyor; bir usta taraf �1ndan e �� itilme ve ruhlar �1n �görünür � k�1l�1nmas �1 da Güney Amerika �_amanl �1���1n�1n yap �1 ta �_lar�1 aras�1nda yer al �1yor. Avustralya �n�1n Forest River bölgesindeki otac �1lar�1n s�1rra-ermeleri hem aday �1n simgesel olarak ölüp dirilmesini hem de gö �� e yolculu �� u kapsar. Gökku �_a ���1na gelince, bilindi �� i gibi çok say �1da halk ve topluluk bunu, Gö �� ü yere ba �� layan bir tür köprü, özellikle de tanr �1lar�1n köprüsü olarak görür. Bu nedenle, f �1rt�1nadan sonra ortaya ç �1kmas �1,

11

tanr �1n�1n öfkesinin yat �1�_t�1���1n�1n belirtisi olarak yorumlan �1r (örne �� in Pigmelerde). Mitsel kahramanlar, gö �� e hep gökku �_a ���1 yoluyla ç �1karlar. Tanr�1lar�1n yolu ve Gökle Yer aras �1nda köprü olarak gökku �_a ���1 Japon geleneklerinde de kar �_�1m�1za ç �1kar; hiç ku �_kusuz, Mezopotamya dinsel görü �_ ve tasar �1mlar �1nda da yer almaktayd �1. Gökku �_a �� �1n�1n yedi rengi gö �� ün yedi kat �1yla özde �_leniyordu; bu simgeselli �� e hem Hint ve Mezopotamya hem de Yahudi inan �1�_lar�1nda rastl �1yoruz. Bamyan duvar resimlerinde Budha da yedi �1�_�1nl�1 bir gökku �_a ���1 üzerinde oturur durumdad �1r; yani Kozmosu �a �_maktad �1r �, t�1pk �1 kendi do �� um mitinde kuzey yönünde yedi ad �1m atarak yedi gö �� ü a �_mas �1 ve �Dünyan �1n Merkezine �, Evrenin en yüksek doru �� una ula �_mas�1 gibi... Tanr�1n�1n taht �1 bir gökku �_a ���1yla çevrilidir (Kitab -�1 Mukaddes, Vahiy 4 -3) ve ayn �1 simgesellik Rönesans dönemi H �1ristiyan sanat �1nda bile etkisini sürdürür. � aman davullar �1n�1n üstünde Gö �� e do �� ru bir köprü olarak gösterilen gökku �_a ���1 desenleri bulunur. Türk dillerinde gökku �_a ���1 ayn �1 zamanda köprü anlam �1na da gelir. Yurak -Samoyedlerde �_aman davulunun ad �1 �kemer �dir (=köprü); o nun sihirli gücüyle �_aman bir ok gibi gö �� e f �1rlat �1l�1r. Bundan ba �_ka, Türklerle Uygurlar �1n �_aman davulunu, �_aman �1n gö �� e ç �1k�1�_�1nda kulland �1���1 "göksel köprü" (gökku �_a ���1) olarak gördüklerine inanmak için de nedenler vard �1r. Bu fikir, her biri ayn �1 esrimeli gö �� e ç �1k�1�_ deneyiminin ayr �1 birer yolunu temsil eden davul ve köprünün iç içe geçmi �_ karma �_�1k simgeselli �� inin bir parças �1d�1r. Bütün bunlar �_u anlama geliyor: �0nsan ancak �kat �1la �_m�1�_ �1�_�1kla �, yani kuvartz kristalleriyle doldu �� u zaman �_aman olabiliyor; bu i �_lem otac �1l�1��a özenen aday �1 Göksel alemle mistik bir dayan �1�_ma içine sokup onun varl �1k tarz�1n�1 de �� i�_tirebiliyor. �0nsan, bu kristallerden birini yutarsa gö �� e uçabiliyor. Kaya kristalleri Avustralya din ve büyücülü �� ünde temel rolü oynar ve önemleri bütün Ok yanusya ve iki Amerika co �� rafyas �1nda da daha az de �� ildir. S�1rra-erme s �1ras�1nda yer alan gö �� e ç �1k�1�_, sihirbaz olacak ki �_iye uçma yetene �� i de kazand �1r�1r, Gerçekten de dünyan �1n her yerinde �_aman ve sihirbazlara uçmak, bir anda çok büyük mesafeler kat etmek v e görünmez olmak gibi yetiler atfedilir. Güney Amerika �da, gö �� e a da çok yüksek da �� lara yap �1lan s�1rra-erme yolculu �� u büyük bir rol oynar. "Ghost Dance Religion" un (Hayalet Dans �1 Dini) kurucusu da bu mistik ak �1m�1n bütün büyük peygamberleri de, mutlaka birer esrime deneyimi ya �_am �1�_lar ve kariyerlerini de bu deneyim belirlemi �_tir. Gö �� e ç �1k�1�_, �_amanc �1l s�1rra-erme olaylar �1nda temeli önemde bir rol oynamaktad �1r. Bir a�� aca veya bir dire �� e t �1rmanma riti; gö �� e yükselme veya sihirli uçu �_, dal �1nç/esrime durum unda yer de �� i�_tirme, havada uçma, gö �� e mistik yolculuk vb mitleri, bütün bu ö �� eler, �_amanl �1��a ça �� r�1 ya da �_amanl �1��a giri �_ ve kutsanma olaylar �1nda belirleyici bir i �_lev görürler.

12

�^� aa mm aann GGiiyyssii vvee DDaavvuulluunnuunn SSiimm gg eessee ll AAnnllaa mm llaa rr�1�1 � aman �1n özel giysisi, kendi b a�_�1na bir hierophanie (kutsall �1���1n görünürle �_mesi) ve dinsel bir kozmo �� rafya olu �_turur; sadece ortada bir kutsall �1k bulundu �� unu de �� il, ayn �1 zamanda baz �1 kozmik simgeleri ve izlenecek meta -psi�_ik yollar �1 da aç �1��a vurur. � aman aday �1, gelecekte giyece �� i giysinin bulundu �� u yeri rüyas �1nda görmek zorundad �1r; onu almaya da kendisi gider. Sonra giysi, fiyat olarak bir at ödenmek suretiyle, ölmü �_ �_aman �1n akrabalar �1ndan sat �1n al �1n�1r. Fakat giysi klandan d �1�_ar �1ya ç �1kar �1lamaz , zira bir bak �1ma o bütün klan �1 ilgilendir en bir e �_yad �1r. Bir yandan, ilk �_aman bir kartalla bir kad �1n�1n birle �_mesinden do �� mu �_tur; öte yandan, �_amam �1) . kendisi de ku �_a dönü �_üp uçma �� a çal �1�_maktad �1r ve gerçekten de ku �_ gibi yukar �1 bölgelere ula �_ma yetene �� inde oldu �� u ölçüde, o da bir Ku �_tur. �0skeletin -veya maskenin - �_aman �1 ba �_ka bir hayvana (geyik,vb.) dönü �_türmesi durumunda da buna benzer bir durum söz konusudur, zira hayvan -ata türün hayat �1n�1n (canl �1l�1���1n�1n) tükenmez dölyata ���1, ata say �1lan hayvanda görülüp tan �1nan ilk kayna ���1 olarak tasarlan �1r. Burada totemcilikten söz etmeye pek dili varm �1yor. Daha çok, insanla avlad �1���1 hayvan aras �1ndaki birtak �1m mistik ili�_kiler... söz konusu gibi görünüyor. Avlanan ya da evcille �_tirilen hayvan �1n ölünce kemiklerinden tekrar do �� abilmesi, Sibirya d �1�_�1nda ba �_ka y erlerde de rastlanan bir inan �1�_t�1r. Bu olay avc �1-göçebe halklar �1n bu arkaik inan �1�_�1n�1n eski Germenlerde de ya �_amakta oldu �� unun tan �1���1d �1r. Bu mutlaka ve sadece " �_amanc �1l" maneviyata özgü bir ö �� e de �� ildir. Tibetlilerle �0ranl �1lar�1n cesetleri aç �1kta sergilem e gelenekleri aras �1nda çarp �1c �1 bir benzerlik vard �1r. Her iki halk da köpek veya akbabalar �1n cesetleri yemesine izin verirler. Cesedin olabildi �� ince çabuk iskelete dönü �_mesi Tibetliler için büyük önem ta �_�1r. �0ranl �1lar kemikleri astodan 'a (kemik yeri, kemik lik) b �1rak �1rlar; kemikler burada yeniden dirilmeyi beklerler. Bu görenek, çobanl �1k dönemi manevi hayat �1n�1n bir kal �1nt �1s�1 say�1labilir. Bunlar�1n hemen hepsi benzer ya da e �_lenebilir kültür düzeylerine aittir ve biz de onlar �1 saymakla, avc �1 ve çoban halklar �1n geni �_ kültür alan �1nda baz �1 nirengi noktalar �1n�1 göstermi �_ olduk. Ancak �_uras�1n�1 belirtelim ki, bu kal �1nt �1lar�1n hepsi de ayn �1 �_ekilde " �_amanc �1l" bir yap �1n�1n göstergesi de �� ildir. Yüzünü kurumla karartma adetinin bütün "ilkellerde" yayg �1n oldu �� unu ve anla m�1n�1n da ilk bak �1�_ta san�1ld�1���1 kadar basit olmad �1���1n�1 hat �1rlatmak gerekir. Maske, her zaman ruhlara kar �_�1 bir kamuflaj ya da savunma arac �1 de �� il, sihirle ruhlar alemine kat �1lma sürecini yürüten ilkel bir tekniktir. Gerçekten de dünyan �1n pek çok yerinde mas keler atalar �1 temsil eder ve maske ta �_�1yanlar �1n bu atalar �1 ete -kemi �� e büründürdükleri kabul edilir. Yüzünü kurumla boyamak maske takman �1n, yani ölü ruhlar �1 bedenine alman �1n, en basit yollar �1ndan biridir. Öte yandan, maskeler erkek gizli dernekleri ve atala ra tapma adetleriyle de ili �_kilidir. Tarihsel-kültürel ekol maske, ata tap �1nc �1 ve gizli s�1rra-erme derneklerinin olu �_turdu �� u kültürel yuma ���1, anaerkillik düzeninin kültürel çevrimine ait sayar; bu ekole göre gizli erkek dernekleri kad �1nlar �1n egemenli �� ine k ar �_�1 bir tepkidir. � aman giysisinin kendisi de zaten bir maske olup, kökende bir maskeden türemi �_ say�1labilir.

13

Maske aç �1k bir �_ekilde mitsel bir ki �_ili�� in ete -kemi �� e bürünmesini yans �1t�1r. Öte yandan giysi de (ön plana ç �1kar�1l�1p vurgulanmak istenen bask �1n özellik ne olursa olsun), �_aman �1 herkesin gözü önünde insanüstü bir varl �1��a dönü �_türerek, onu bir özden ba �_ka bir öze aktarm �1�_ olur. � amanc �1l törenlerde davul birinci planda rol oynar. Simgeselli �� i karma �_�1k, sihirli i�_levleri çoktur. � aman �1 "dünyan �1n me rkezine" ta �_�1mak veya havada uçmas �1n�1 sa�� lamak için olsun, ruhlar �1 ça ���1rmak ve �hapsetmek � için olsun, nihayet gürültüsüyle �_aman �1n i�_ine yo �� unla �_mas �1n�1 ve içinde dola �_ma �� a haz �1rland �1���1 manevi alemle temasa gelmesini sa �� lamak için olsun, �_amanl �1k seans�1n�1n yürütülmesi için vazgeçilmez bir ö �� edir. � aman adaylar �1n�1n s�1rra-erme rüyalar �1ndan birço �� unun, "Dünyan �1n Merkezine", Evren A �� ac �1n�1n ve Evrensel Hakimin bulundu �� u yere yap �1lan mistik bir yolculuk içerdi �� i hat �1rlardad �1r. � aman, davulunun kasna ���1n�1 bu a �� açtan Yüce Varl �1���1n bu i �_ için özel olarak dü �_ürdü �� ü bir daldan yapar. ... Dünya A �� ac �1n�1n, yani "Dünyan �1n Merkezinde yer alan "Eksenin arac �1l�1���1yla, Gök ile Yer aras�1nda kurulan ileti �_im. Davulunun kasna ���1 Evren A�� ac �1ndan yap �1lm�1�_ oldu �� u için, �_aman davulu nu çalmakla, sihirli bir �_ekilde bu a �� ac �1n yan �1na, yani"Dünyan �1n Merkezine" f �1rlat �1lm�1�_ olur ve bu sayede Gö �� e ç �1kabilir. Bu aç �1dan bak �1l�1nca davul �_aman �1n simgesel olarak Gö �� e ç �1kmakta kulland �1���1 çok basamakl �1 "�_aman a �� ac �1na" benzetilebilir. Gerek kay �1na t�1rmanarak, gerek davulunu çalarak, �_aman Evren A�� ac �1na yakla �_�1r ve sonunda gerçekten üstüne ç �1kar. ... Baz�1lar�1 devrik veya "tersine" -yani kökleri havada - a �� açlar da kullan �1rlar ki bilindi �� i gibi, bunlar Evren A �� ac �1n�1n en arkaik simgelerindendir. Daha ba �_ka yerlerde, üzerine kan veya votka sürmek suretiyle a �� aca "kurban sunulur"."Davulun canland �1r�1lmas�1 da ayn �1 �_ekilde, kasna ���1na alkol dökülerek yap �1l�1r. Yakutlarda, üstüne y �1ld�1r�1m dü �_mü �_ bir a �� aç seçilmesi tavsiye edilir. Bütün bu görenekler ve al �1nan ritüel önlemler, gerçek ve somut a �� ac �1n insanüstü bir bildirime (vahiy) konu olmakla özünün de �� i�_ti�� ini, s�1radan bir a �� aç olmaktan ç �1k�1p kutsalla �_t�1���1n�1 ve Evren A �� ac �1n�1n kendisini temsil etti �� ini aç �1kça gösterir. "Davulun canland �1r�1lmas�1" töreni de son derece ilginçtir. � aman üzerine bira dökünce kasnak "canlan �1r" ve �_aman �1n a �� z�1ndan, kesilip al �1nd �1���1 a �� ac �1n ormanda nas �1l yeti �_ip büyüdü �� ünü, ondan nas �1l kopar �1l�1p köye getirildi �� ini, vb. ahlat �1r. Sonra, �_aman davulun derisini de �sular �; bu kez de o "can lan �1r" ve geçmi �_ini anlat �1r. Derinin sahibi hayvan, yine �_aman �1n a �� z�1ndan, do �� umundan, ana -babas �1ndan, çocuklu �� undan, avc �1 taraf �1ndan vuruldu �� u ana kadar geçen bütün ya �_am �1ndan bahseder. ... Bir ba �_ka Altay kabilesi Tuba'larda ise �_aman bu �_ekilde canlanan hayvan �1n sesini ve yürüyü �_ünü taklit eder. Asl�1nda o öykündü �� ü yetkin örne �� i, kabilesinin kökenindeki ilk ve temel canl �1y�1 ululamaktad �1r. Mitsel ça �� larda kabilenin her üyesi hayvana dönü �_ebiliyor, yani büyük atan �1n durumunu payla �_abiliyordu. Günümüzde is e bu tür yak �1n ve s�1k�1 ili�_kiler sadece �_amanlara özgü kalm �1�_t�1r. � aman �_amanl �1���1n�1 yaparken, ba �_lang �1çta herkese ait olan bir durumu bu kez yaln �1z kendisi için yeniden olu �_turmaktad �1r. ... Burada ayr �1 ayr �1, ama biri birini tamamlayan ve destekleyen fikir ler söz konusudur. Bir yandan, �_aman davul çalarak Kozmik A �� aca do �� ru havalan �1r; davulun gö �� e yükseli�_le ilgili birçok simgeyi kapsad �1���1n�1 birazdan görece �� iz. Öte yandan, davulun yeniden "canlanm �1�_" olan derisiyle sürdürdü �� ü mistik ili�_kiler sayesinde, �_am an, hayvan -biçimli atan �1n �mahiyetini � payla �_may �1 ba �_ar �1r; ba �_ka deyi �_le, zaman �1 yürürlükten kald �1r�1p mitlerin söz etti �� i

14

köken ve ba �_lang �1ç durumuna yeniden kavu �_abilir. ... Hayvan -ataya dönü �_mek ya da esrimeyle gö �� e ç �1kmak, ayni deneyimin ayr �1 ayr �1 olmak la birlikte e �_de �� erli say�1labilir ifadeleridir: kutsal olmayan s �1radan varolu �_un a �_�1lmas�1 ve mitsel ça �� lar�1n sonunda ortadan kalkm �1�_ olan "cennet gibi" bir varolu �_un yeniden kazan �1lmas�1 deneyimi. Davul genel olarak oval biçimlidir; derisi ren, s �1���1n ya d a at derisidir. � aman yukar �1 düzeylere gökku �_a ���1na t �1rmanarak da yükselir. Ayr �1ca, bir köprü imgesine de rastlan �1r; �_aman bunun üzerinden, bir kozmik bölgeden ötekine geçer. Seans�1n ba �_�1nda, ruhlar �1 ça ���1r�1p �_aman �1n davuluna hapsetmek amac �1na yönelik dav ul çalma da esrimeli yolculu �� un ön haz �1rl�1klar�1ndand �1r. Davula " �_aman �1n at �1" denmesi de bundand �1r. Esrimeli yolculuk fikri, Tundral �1 Yurak �_amanlar �1n�1n davullar �1na verdikleri adda da kendini gösterir; bunlar davula yay veya �1rlayan yay derler. ... � aman d avulu ba �_lang �1çta kötü ruhlar �1 kovmaya yar �1yordu ki, bu sonuç bir yay ile de elde edilebiliyordu. ... Fakat biz davulun kökendeki i �_levinin ruhlar �1 kovmak oldu �� unu sanm �1yoruz. � aman davulu bütün öteki �gürültü büyüsü � araçlar �1ndan, bir esrime ya �_ant �1s�1n�1 mümkün k �1lmas�1yla ayr �1l�1r. ... Ancak bir nokta kesindir : � aman davulunun i�_levini belirleyen, müzikal büyü dür, cinlere kar �_�1 kullan �1lan gürültü büyüsü de �� il. Bunun kan �1t�1, -Lebed Tatarlar �1nda ve baz �1 Altayl �1larda oldu �� u gibi - davul yerine yay kullan �1ld�1���1nda bile, bunun cinlere kar �_�1 bir silah de �� il sihirli bir müzik aleti olarak alg �1lanmas �1d �1r: Yay, yan �1nda ok olmaks �1z�1n, tek telli bir müzik aleti gibi kullan �1l�1r. K�1rg�1z baks�1lar�1 (baqça) ya da kendinden geçmeye haz �1rl�1k olarak davul de �� il, telli bir çal g�1 olan kopuzu ( kobuz ) kullan �1rlar. Kendinden geçme de, Sibiryal �1 �_amanlarda oldu �� u gibi, kopuzun sihirli ezgisiyle dans ederken gerçekle �_ir. Dans, ileride daha iyi görülece �� i gibi, �_aman �1n gö �� e yapt �1���1 esrimeli yolculu �� un �modelidir �. Denilebilir ki, sihi rli müzik, davulun ve giysinin simgesellikleri, hatta �_aman �1n dans �1, hep esrimeli yolculu �� a ç �1kmak ya da onun ba �_ar�1s�1n�1 sa�� lamak için kullan �1lan yol ve yöntemlerdir. Buryatlar �1n düpedüz �at � ad �1n�1 verdi �� i at ba �_l�1 de �� nek veya s �1r�1klar da ayn �1 simgeselli �� in tan �1klar�1d �1r. Lapon �_amanlar �1 davullar �1n�1 falc �1l�1kta da kullan �1rlar. Bu görene �� e Türk halklar �1nda rastlanmaz. Sibirya �_aman �1n�1n giysisinde fark etti �� imiz simgeselli �� in ba �_ka yerlerde de ortaya ç �1kt�1���1n�1 hat �1rlatal �1m. Oralarda da �en basitinden en geli �_mi�_ine kadar - maskelere, hayvan post ve kürklerine, özellikle de uçu �_la ilgili simgesel liklerini belirtmenin bile gereksiz oldu �� u ku �_ tüylerine rastlan �1r. Sihirli de�� nekler, ç �1ng �1raklar ve çe �_itli davul biçimleriyle kar �_�1la�_�1l�1r. Tropikal Güney Amerika'd a tören giysisi oldukça seyrek bulunmakla birlikte, kimi �_aman "aksesuarlar �1" onun yerini tutar; örne �� in, içine kendi çekirdekleri veya çak �1l ta �_lar�1 konmu �_ ve sap tak �1lm�1�_ bir su kaba ���1ndan yap �1lan maraca yani yo -yo veya "kaynana -z�1r�1lt�1s�1" gibi. Kuzey Amerika �_amanlar �1n�1n daha çok simgesel nitelikte bir tören giysileri vard �1r : kartal veya di �� er ku �_ tüyleri, bir tür ç �1ng �1rak ya da tef, içine kaya kristalleri konmu �_ bir kese, çak �1l ta �_lar�1 ya da ba �_ka sihirli nesneler gibi... Tüyleri al �1nan kartal kutsal say�1l�1r ve bu nedenle serbest b �1rak �1l�1r. ... Apache'larda kartal tüylerinden ba �_ka, �_aman �1n bir topac �1 veya "çalparas �1" ( �rhombe � = bir ipin ucunda h �1zla döndürülerek v �1nlat �1lan ilkel bir müzik aleti), onu yaralanmaz k �1lan, gelecek olaylar �1

15

önceden görmes ini sa�� layan, vb. bir sihirli urgan �1 ve bir tören �_apkas �1 da vard �1r. ... Kartal tüylerine bütün Kuzey Amerika yerli kabilelerinde rastlan �1r. Bu tüyler, sopalara ba �� lanm �1�_ olarak, s �1rra-erme törenlerinde de kul lan �1l�1r ve ölünün ruhunun gitti �� i yönü gösteren bir i�_aret olarak �_aman mezarlar �1n�1n üzerine konur. Ayn �1 kutsal giysi simgeselli �� i en geli �_mi�_ dinlerde de ya �_ar: Çin'de kurt veya ay �1 postlar �1, �0rlandal �1 peygamberin ku �_ tüyleri, vb. Eski Do �� u rahip ve hükümdarlar �1n�1n giysilerinde de ayn �1 makrokozmik si mgeselli �� e rastlan �1r. Bu olgular bütünü, dinler tarihinde iyi bilinen bir �yasa � ile uyum içindedir: �0nsan ne görünüm veri rse o olur . Maske takanlar gerçekten maskenin simgeledi �� i mitsel atalar �1n kendileridir. ... Bir kartal tüyünü, hatta bu tüyün iyice st ilize bir çizimini ta �_�1makla sihirli uçu �_u gerçekle �_tirme yetene �� i kazan �1l�1r, vb. ... Birçok �_aman s �1rf kendi zevki için davul çalar ve �_ark�1 söyler, ama o durumda bile bu eylemlerin içerdi �� i anlam de �� i�_mez; yani gene Gö �� e ç �1kmak ya da ölüleri ziyaret etme k üzere Yer alt �1na inmek söz konusudur. Giderek �_aman �1n kendisinden sihirsel/dinsel müzik aletlerine de geçen bu "özerklik", özel bir müzi �� in olu �_mas �1na yol açm �1�_t�1r. Bu müzik henüz tamamen "din d �1�_�1" olmamakla birlikte, dinsel müzi �� e göre daha serbest ve imgece zengindir. ... Bir zaman sonra bu tür serüvenler ilgili halklar �1n folkloruna geçer ve sözlü halk edebiyat �1n�1 yeni tema ve yeni ki �_ilerle zenginle �_tirir.

OOrrttaa vvee KKuuzzeeyy AAssyyaa � �dd aa �^� aa mm aa nnll�1�1kk :: II.. GGöö ���� ee ÇÇ�1�1kk �1�1�_�_llaa rr,, YYeerraa lltt�1�1nnaa �0�0nnii�_�_llee rr Orta ve Kuzey Asya'n �1n din sel ya �_am �1nda �_aman �1n rolü ne kadar önemli olursa olsun, yine de s�1n�1rl�1 kal �1r. Örne �� in, �_aman kurban sunucu de �� ildir. ... Altayl �1larda �_aman �1n do �� um, evlenme ve cenaze törenleriyle hiçbir ilgisi yoktur... me �� er ki beklenmedik bir durum meydana gelsin. Örne�� in, �_amana ancak k �1s�1rl�1k veya zor do �� um durumlar �1nda ba �_vurulur. Buna kar �_�1l�1k, insan ruhunun "ruh" olarak -yani hep tehdit alt �1nda bulunan, bedeni b �1rak�1p gitmeye e�� ilimli, cinlere ve büyücülere kolayca av olabilecek bir psi �_ik birim olarak - ya �_ant �1lar�1n�1 ilgilendiren tüm rit ve törenlerde, �_aman �1n yerini kimsenin tutamad �1���1 görülür. Bu nedenledir ki, bütün Asya ve Kuzey Amerika'da, hatta ba �_ka yerlerde (Endonezya, vb.) �_aman, hekim ve iyile�_tirici i �_levi görür; hastal �1��a tan �1 koyar, hastan �1n kaçak can �1n�1/ruhunu arar, bulur, yakalar ve terk etti �� i bedene yeniden girmesini sa �� lar. Ölünün ruhunu Yeralt �1na hep o götürür, zira o tipik ruh güderdir. � aman �1n sa�� alt �1c �1 ve ruh -ta �_�1y�1c �1 olmas �1, esrime tekniklerini bilmesi sayesindedir; yani onun ruhu hiç zarar görmeden bedenini terk edip çok uzak yerlere yolculuk yapabilir, Yer alt �1 dünyas �1na girebilir, Gö �� e ç �1kabilir. Altayl �1larda belli tarihlerde yap �1lan kurban törenlerinde Tanr �1ya sunulan at �1n... at �1 da bizzat �_aman kurban eder; ama bunu, görev i kurban sunu cu rahiplik oldu �� u için de �� il, hayvan �1n ruhuna gökte k �1lavuzluk ederek onu Bay Ülgen'in taht �1na kadar götürecek olan �1n da kendisi oldu �� u için yapar. ... Proto -Türk (Hiung-nu, Tu-küe), Katsina ve Beltirlerin yüce gök tanr �1s�1na sunulan at kurbanlar �1nda �_aman lar hiçbir rol oynamazken, bütün öteki kurban törenlerine eylemli olarak kat �1l�1rlar. Bilicilik, falc �1l�1k, öngörü �_aman �1n gizemsel teknikleri aras �1ndad �1r. Bu nedenle, tundrada ya da kar f�1rt�1nas�1nda yolunu �_a �_�1ran insan veya hayvanlar �1, kaybedilen nesneler i, vb. bulmak için �_amana ba �_vurulur. Fakat bu tür küçük görevler daha çok kad �1n �_amanlara ve öteki s �1n�1flardan erkek ve

17

Kad �1n �_amanlar, her zam an karad �1r çünkü Gök yolculu �� una ç �1kamazlar. Özetle, Altayl �1lar üç tip �_aman tan �1r görünmektedirler: sadece göksel tanr �1 ve güçlerle ili �_kide olanlar, Yer alt �1 tanr �1lar�1na � esrimeli- tapmakla görevinde uzmanla �_anlar ve son olarak, her iki, s �1n�1ftan tanr �1larla, mistik ili �_ki kurabilenler. Bu sonuncular, say �1ca oldukça çok gibi görünmektedirler. Her seans�1n, yap �1s�1 hep ayn �1 kalmakla birlikte, " fenomenolojisinin " (jest, hareket ve davran �1�_lar�1n) kabileden kabileye de �� i�_ti�� ini de eklemeliyiz. Sonunda ruh ya kalan �1r, �_aman ard �1ç dallar �1 yakarak onu tütsüler ve kaz �1 gönderir. Ard �1ndan at �1 kutsar ve birkaç ki �_inin de yard �1m�1yla, gayet zalimce bir yöntemle, omurgas �1n�1 k�1rarak hayvan �1 öldürür; çünkü bir damla kan �1n bile yere akmamas �1 ya da kurbanc �1lara s�1çramamas �1 gerekl idir. Sonra at etinden parçalar keserek (ruhlar �1 temsil eden) yard �1mc �1lara da ���1t�1r, onlar da verileni a ���1zlar�1n�1 �_ap �1rdata �_ap �1rdata yerler. Bu olay, �esrime �nin doruk noktas �1n�1 olu �_turur. � aman, bitkin dü �_erek yerlere serilir. Ba �_-tutan -ki�_i yakl a �_�1p elinden davulu ve tokma ���1 al �1r. � aman sessiz ve hareketsiz kal �1r. Bir süre sonra derin bir uykudan uyan �1yormu �_ gibi gözlerini ovu �_turarak kalkar, uzun bir yolculuktan dönmü �_ gibi orada bulunanlar �1 selamlar. Seans, bazen bu a �_amada sona erer. Daha s �1k olarak, özellikle zenginlerin evlerinde, bir gün daha sürer; bu son gün tanr �1lara k �1l�1nan saç �1larla ve su gibi alkollü içkinin tüketildi �� i �_ölenlerle geçer. Farkl�1 ve hiç de birbirinden ayr �1lamaz gözükmeyen iki bölümden ibaret oldu �� u aç �1kça görülüyor : a ) Gök Tanr �1ya kurban; b) �_aman �1n simgesel olarak gö �� e yükseli �_i ve kesilen kurban �1n ruhuyla birlikte Bay Ülgen �in huzuruna ç �1k�1�_�1. ... birçok Türk as �1ll�1 halk ayn �1 Gök tanr �1s�1na kurban sunuyor, ama bunun için �_amana ba �_vurmuyordu. At kurban �1, her zaman bir gök veya f �1rt�1na tanr �1s�1na yönelik olarak, Hint -Avrupa kavimlerinin ço �� u taraf �1ndan da uygulan �1yordu. Dolay �1s�1yla hakl �1 olarak, Altay törenlerinde �_aman �1n rolünün yak �1n döneme ait bir ö �� e oldu �� unu ve hayvan �1n, Yüce Varl �1��a sunulmas �1ndan ba �_ka amaçlar göze tti �� ini dü �_ünebiliriz. �0kinci gözlem Bay Ülgen'in kendisiyle ilgilidir. Verilen özellikleri gö �� e ili�_kin olmakla birlikte, bu tanr �1n�1n net olarak ve öteden beri bir yüce gök tanr �1s�1 olmad �1���1na inanmak için nedenler vard �1r. Bay Ülgen daha çok bir "atmosfe r" (hava durumu) ve verimlilik / do �� urganl �1k tanr �1s�1 gibi görünüyor, çünkü e �_i ve çok say �1da çocu �� u vard �1r; sürülerin ço �� almas �1 ve ürünlerin bol olmas �1 konular �1 onun el indedir. Altayl �1lar�1n as�1l yüce gök tanr �1lar�1, -Samoyedlerin Num �una ve Türk -Mo �� ollar �1n Tengri'sine (Gök) daha yak �1n olan niteliklerine bak �1l�1rsa- Tengere Kaira Han (Kay �1r�1c �1 Gök Han) gibi görünüyor. Evrenin yarat �1l�1�_�1 ve dünyan �1n sonu gibi konulardaki mitlerde ba �_rolü hep Tengere Kaira Han Oynar; Bay Ülgen ise burada hiç yer almaz. Bay Ülg en'e ve Erlik Han'a pek çok kurban sunuldu �� u halde, Tengere Kaira Han için hiçbir kurban öngörülmemi �_ olmas �1 da ilginçtir. Bütün dinsel ya �_ant �1 çe �_itleri aras �1ndan esrimeli deneyimlere özellikle yatk �1n ve e �� ilimli olan �_aman �1n, neden Altayl �1lar�1n at kurb an �1nda ba �_ rolü kapt �1���1n�1 anlamak zor de �� ildir : Kullanabildi �� i esrime tekni ���0, ruhunun bedenini terk edip gök yolculu �� una ç �1kmas �1n�1 sa�� l�1yordu. Demek ki o yolculu �� u kurban edilen hayvan �1n ruhunu Bay Ülgen'e do �� rudan do �� ruya ve somut olarak

18

sunmak üzere ya n�1nda götürerek de tekrarlamak onun için kolayd �1. ... � aman asl �1nda (geleneksel kurallara göre, ku �_ uçu �_u, atl �1 ko�_u, vb. �_eklinde) bir yükseli �_i olabildi �� ince iyi taklit etmeye çal �1�_maktad �1r; törenin ilginçli �� i, esrimelik de �� il dramatik olu �_undad �1r. Altay �_aman �1n�1n gö �� e ç �1k�1�_�1n�1n öbür yüzü, Yeralt �1 dünyas �1na ini �_idir. Bu tören öncekinden çok daha zor olup, ayn �1 zamanda hem "ak" hem de "kara" olabilen �_amanlarca gerçekle �_tirilebilmesine kar �_�1n, do �� al olarak as �1l kara �_amanlar �1n uzmanl �1k alan �1ndad �1r. Üstünde saç teli kal �1nl�1���1nda bir köprü bulunan bir denize rastlar. ... Denizin dibinde daha önce köprüden dü �_mü �_ olan pek çok �_aman �1n kemiklerini görür, zira günahkarlar bu köprüden geçemez. � aman günahkarlara azap çektirilen yerin önünden geçerken, baz �1lar�1na verilen cezalar �1 görmek f �1rsat�1n�1 bulur: Hayat �1 boyunca kap �1lar�1 dinlemi �_ olan bir adam kula ���1ndan bir dire �� e çivilenmi �_tir; iftira etmi �_ olan bir ba �_kas�1 dilinden as �1lm�1�_t�1r; oburun biri de en güzel yemeklerle çevrilidir, ama hiçbirine eri �_emez vb. Bu arada Erlik körkütük sarho �_ olmu �_tur; �_aman onun sarho �_lu�� unu bütün ayr �1nt �1lar�1yla mimle canland �1r�1r. Tanr�1 yat �1�_�1r, iyiliksever olur, �_aman �1 kutsar, hayvanlar �1 ço �� altaca ���1n�1, vaad eder, vb. � aman; ata de �� il de bir kaza binmi �_ olarak, sevinçle yeryüzüne döner; yurtun içinde Naingak! naingak! Diye ku �_un sesini taklit ederek ve uçacakm �1�_ gibi ayak uçlar �1na basarak yürür. ... Bu yer alt �1 dünyas �1na ini �_ler, özellikle hastan �1n can �1n�1 / ruhunu aramak ve geri getirmek amac �1yla yap �1l�1r. ... Yolculuk, ölünün ruhun a Erlik Han ��1n ülkesine kadar ölüye e �_lik etmek için de yap �1labilir. Baz�1 ayr �1nt�1lar özgül olarak yeralt �1na ini �_ mitlerine ait motiflerdir; örne �� in, ölüler ülkesinin kap �1lar�1n�1 koruyan kap �1c �1yla köpekler gibi... �0yi bilinen bu motifle birkaç yerde daha ra stlanacakt �1r. Saç teli kadar dar köprü motifi ise ayn �1 derecede yeralt �1na özgü de �� il. Çe �_itli Orta Asya mitoloji ve folklorlar �1nda güneyden, özellikle de Hint �ten gelme etkilerin bulundu �� u su götürmez. Kuzey Asya halklar �1 öbür dünyay �1 bu dünyan �1n tersine dönmü �_ bir e �_i olarak tasarl �1yor ve kavr �1yorlar. Orada da her �_ey burada oldu �� u gibi, fakat ters yönde oluyor; yeryüzünde gündüzken öbür dünyada gece oluyor. (Ölülere ili �_kin anma ve törenler bu yüzden güne �_ batt �1ktan sonra yap �1l�1yor: ölüler ancak o and an itibaren uyan �1p günlerine ba �_l�1yorlar); canl �1lar dünyas �1n�1n yaz �1na ölüler diyar �1n�1n k�1�_�1 denk geliyor; av hayvanlar �1 ve bal �1klar yeryüzünde azald �1 m�1, bu öbür dünyada bolla �_t�1klar�1na i �_aret say �1l�1yor, vb. ... Yer alt �1 dünyas �1nda �1rmaklar da ters yönde akar. Dünyada devrilmi �_, ba �_ a �_a ���1 duran her �_ey ölüler diyar �1nda normal durumundad �1r; bu nedenle kullan �1lmas�1 için ölüye sunulan nesneler mezar �1n�1n üstüne ters çevrilerek, hatta bazen k�1r�1larak konur, zira bu dünyada k �1r�1k olan �_ey öbür dünyada sa �� lam deme ktir. Cesetleri yak �1lan baz �1 ayr �1cal �1kl�1 ki�_ilerin dumanla birlikte Gö �� e yükselip orada her bak �1mdan bizimkine benzer bir ömür sürdükleri �_eklinde bir görü �_ de kar �_�1m�1za ç �1kar. ... Ate �_in ölümden sonra gö �� e ç �1k�1p orada ya �_amay �1 sa�� lad �1���1 fikri, y�1ld �1r�1m�1n çarpt �1���1 insanlar �1n gö �� e yükseldiklerine dair inançla da do �� rulan �1yor. Özü veya türü ne olursa olsun, ate �_ insan�1 �ruha � dönü �_türüyor. Bu nedenledir ki �_amanlar �ate �_in efendisi � olarak biliniyor ve korlara de �� seler bile ac �1 duymuyorlar. Bu �ate �_e egemenl ik � ya da cesetlerin yak �1lmas�1, bir bak �1ma, bir çe �_it s�1rra-ermeye kar �_�1l�1k geliyor. Kahramanlar �1n ve genel likle öldürülerek bu dünyadan göçenlerin Gö �� e ç �1kt�1klar�1na dair inan �1�_�1n alt �1nda da buna benzer bir fikir yat �1yor, bunlar �1n ölümleri bir tür s �1rra-erme say �1l�1yor. Buna kar �_�1l�1k

19

herhangi bir hastal �1ktan ölmek insan �1 ancak Yeralt �1na götürebilir, çünkü hastal �1klar�1n nedeni ya kötü ruhlar ya da ölülerdir. Altayl �1lar ve Telengitler, birisi hasta oldu �� u zaman, �bu adam �1 körmösler (ölüler) yiyor �; ölen birini n ard �1ndan da �onu körmösler yedi � derler. Ölülere kar �_�1 hissedilen duygular iki yönlü ve çeli �_kilidir. Bir yandan büyük sayg �1 görür, cenaze yemeklerine ça �� r�1l�1r, hatta zamanla ailenin koruyucu ruhu hal ine gel irler; öte yandan da diriler onlardan korkar v e aralar �1na geri dönmemeleri için ellerinden gelen bütün önlemleri al �1rlar. ... �0nsanlar yeni ölenlerden korkar, eskiden ölmü �_ olanlara ise sayg �1 gösterir ve koruyuculuklar �1n�1 beklerler. Ölülerden korkma, ba �_lang �1çta hiçbir ölünün yeni varolu �_ biçimini kab ul etmemesi olgusuna dayan �1r. Ölen ki �_i, ya �_amaktan vazgeçmek istemez, yak �1nlar �1n�1n yan �1na dönmeye çal �1�_�1r. Toplumun manev i dengesini bozan da bu e �� ilimdir: Yeni ölü, yeralt �1ndaki yeni dünyas �1yla henüz bütünle �_emedi �� inden, ailesini, arkada �_lar�1n�1, hatta sü rülerini yan �1na alma �� a çal �1�_�1r; aniden kesilen eski ya �_ant �1s�1n�1 sürdürmek, yani yak �1nlar �1n�1n aras �1nda ya �_amak ister. Ölünün köyüne geri dönmemesi için al �1nan bütün önlemler bundan kaynaklan �1r. Ölünün ruhunun dirileri izleyememesi için, mezarl �1ktan dönü �_te gidi �_tekinden ba �_ka bir yol kullan �1l�1r; mezardan çabucak, kaçar gibi ayr �1l�1n�1r ve eve girerken ar �1n�1l�1r; mezarl �1kta k �1zak, araba, vb. gibi bütün ta �_�1ma araçlar �1 tahrip edilir (bunlar ayn �1 zamanda yeni ülkelerinde ölülerin i �_ine de yarayacakt �1r); ve nihaye t, art arda bir kaç gece köye ç �1kan bütün yollar gözetlenir ve ate �_ler yak �1l�1r Fakat bütün bu önlemler ölülerin üç ya da yedi gün boyunca evinin etraf �1nda dola �_mas�1n�1 engelleyemez. ... Ölüler, ancak ölümden üç, yedi veya k �1rk gün sonra verilen cenaze �_öleninden sonra, yeni yurtlar �1na do �� ru yola ç �1karlar. ... Ayr �1ca bu vesileyle, ölünün evinde bir �_aman taraf �1ndan, ar�1nd �1r�1lma töreni yap �1l�1r. Ölü dirilerin dünyas �1n�1 terk etmekte gecikirse, �_aman �1n i�_e kar �1�_mas �1 �_art oluyor. Böyle bir durumda ruh güdücü gü ç yaln �1z �_amanda vard �1r. Bu ülkede ölüler aynen dünyadaki ya �_amlar �1n�1 sürdürmektedirler; zenginler orada da zengin, yoksullar orada da yoksuldur. Fakat gençle �_mi �_lerdir ve yeryüzünde yeniden do �� maya haz �1rlan �1rlar.

OOrrttaa vvee KKuuzzeeyy AAssyyaa � �ddaa �^� aa mm aa nnll�1�1kk :: IIII.. SSiihhiirrllii SSaa ���� aa lltt�1�1mm llaa rr--RRuuhhgg üüdd eerr �^� aa mm aann Orta ve Kuzey Asya �daki �_aman �1n ba �_l�1ca i �_levi, sihirle hastal �1klar�1 iyile�_tirmektir. Bu bölgenin bütününde, hastal �1klar�1n nedeni hakk �1nda birkaç görü �_ varsa da, �can �1n (ruhun) kaç �1r�1lmas�1 � görü �_ü en a ���1r basan �1d �1r. Bu tasar�1ma göre, hastal �1k can �1n çal �1nmas �1 veya kaybolmas �1 olay �1na ba �� lan �1r ve sa �� alt �1m da bir bak �1ma, ruhu aray �1p bulmak, yakalamak ve hastan �1n bedenine tekrar girmesini sa �� lamak i �_lemlerinden olu �_ur. Birçok ba �_ka ilkel halklar �özellikle Endonezyal �1lar- gibi, Kuzey Asya halklar �1 da insan �1n birden fazla, üç, hatta yedi can �1 olabilece �� ine inan �1rlar. Hiçbir yerde bulamazsa, bu can �1n Erlik �in tutsa ���1 oldu �� una i �_arettir; art �1k pahal �1 kurbanlara ba �_vurmaktan ba �_ka çare yoktur. Bazen Erlik tutsak ald �1���1 can �1 b �1rakma k için yerine ba �_ka bir can ister; o zaman böyle birini bulmak gerektir. � aman, hastan �1n da r �1zas�1n�1 alarak, bu kurban �1n kim olaca ���1na karar verir. Kurbanl �1k ki�_i uyurken, �_aman kartala dönü �_mü �_ olarak ona yakla �_�1r, can �1n�1 bedeninden ay �1r�1p yan �1na alarak Ö lüler Diyar �1na iner ve getirdi �� i can �1 Erlik'e sunar; Erlik o

20

zaman hastan �1n "can �1n�1" al �1p götürmesine izin verir. Kurban k �1sa bir süre sonra ölür, hasta da iyile�_ir. Ama bu sadece bir ertelemedir, zira o da üç, yedi veya dokuz y �1l sonra ölecektir. � aman c �1l sa�� alt �1m�1n cin ç �1karma törenine dönü �_tü �� ü bir ba �_ka karma (melez) yöntem de Kazak -K�1rg�1z baks �1 �s�1n�1n yöntemidir. Seans Allah �a ve Müslüman ermi �_lere dua ile ba �_lar, cinlere sesleni �_ ve kötü ruhlara tehditlerle devam eder. Baks �1, y�1rlamas �1n�1 hiç kesmez. Bir an gelir, ruhlar kendisini ele geçirir; bu dal �1nç hali esnas �1nda baks �1 ate �_te k �1zd�1r�1lm�1�_ bir demir üzerinde yal �1nayak yürümeye ba �_lar ve yanan bir fitili üç kez a �� z�1na sokar, k �1zg�1n demire diliyle dokunur, ustura gibi keskin b �1ça ���1n�1 yüzüne saplar, a ma bu b �1çaklamadan hiçbir görünür iz kalmaz. Yüce Tanr �1ya sesleni �_ ve duman �_amanc �1l sa�� alt �1mla ba �� da �_maz de �� ildir; nitekim buna Sibirya �n�1n kuzeydo �� u ucundaki baz �1 halklarda da rastlar �1z. Fakat Kazak -K�1rg�1z sa�� alt �1m seanslar �1nda öneml i yeri, hastay �1 ele geçiren (çarpan) kötü ruhlar �1n kovulmas �1 tutar. Bunu ba �_armak için, baks �1 �_aman durumuna girer, yani ate �_e ve b �1çaklanmaya kar �_�1 duyars �1zl�1k (ba ���1�_�1kl�1k) kazan �1r. Ba�_ka deyi �_le, "ruhluk durumunu iktisap eder �; böylelikle, -bir "ruh" olarak - hastal �1k ifritlerini ürkütüp kovma gücüne sahip olur. Mantar zehirlenmesi yoluyla esrime bütün Sibirya'da bilinir. Ba �_ka bölgelerde bunun yan �1 s�1ra uyu �_turucu ve tütün kullan �1larak gerçekle �_tirilen esrime de vard �1r. Mantar yemek, �kendinden ç �1k�1�_�1 � (exstasis, esrime) mekanik ve y �1k�1c �1 biçimde gerçekle �_tirir; kendinden önce mevcut ve ba �_ka bir referans düzeyine ait bir modeli taklide çal �1�_�1r. Roheim, bir psikanalizci olarak �_amanc �1l uçu �_ ve gö �� e ç �1k�1�_ olay �1n�1 Freudcu bir yakla �_�1mla aç �1klamaktan kendini alamam �1�_t�1r: �...uçu �_ rüyas�1 bir ereksi yon rüyas �1d �1r, [yani] bu tür rüyalarda vücut penisi temsil eder. Bizim ç �1kard �1���1m�1z varsay�1msal sonuç, uçu �_ rüyas�1n�1n �_amanizmin temel ö�� esi oldu �� udur. � Macarlar Asya �dan bugünkü yurtlar �1na gelirken �_amanizmi de birlikte getirmi �_lerdir. Bazen �_aman, uçmas �1n diye ba �� lan �1r; Samoyed ve Eskimolarda ise tersine, �_aman sihirli güçlerini göstermek için kendini isteyerek ba �� lat �1r, zira seans s�1ras�1nda nas �1l olsa �ruhlar �1n�1n yard �1m�1yla � ba �� lar�1ndan kurtulacakt �1r. Hayvan �bir kuzu - ritüel o larak öldürülür, yani yüre �� i sökülür ve kan �1, bir damlas �1n�1n bile yere dökülmemesine dikkate dilerek, bir kapta toplan �1r; sonra derisi de sergilenir. Ate �_in çevresinde dokuz tur dans ettikten sonra bir �1rlamayla ruhuna seslenir. Koryaklar bir göksel En Y üce Varl �1k (Yukar �1daki) tan �1rlar ve ona köpek kurban ederler. Sonra, folklorlar �1 eski �_amanlar �1n hastal �1n canlar �1n�1 aramak üzere girdikleri dal �1nçlar, yapt �1klar�1 esrimeli yolculuklar üstüne öykülerle doluyken, bugünkü Çukçi �_aman �1 bir tür sözde -esrimeyle yetinmektedir. � amanl �1k seanslar �1n�1n ço �� unlukla ruh ça ���1rmaya ve �fakir marifetlerine � indirgendi �� ine; esrime tekni �� inin bozulma sürecinde oldu �� una dair izlenim yayg �1nd �1r.

21

Davula "kay �1k" ad �1 verilir,dal �1nca geçmi �_ bir �_aman için de �dal �1yor � denir. Bütün bunlar seans �1n -örne �� in Eskimolarda oldu �� u gibi - deniz alt �1ndaki bir dünyaya yolculuk say �1ld�1���1n�1 kan �1tlar. Ancak tabii, �_aman isterse en yüksek Gö �� e de, pekala ç �1kabiliyordu. Fakat, folklorda da tan �1kl�1k edildi �� i üzere, hastan �1n can �1n�1n ara �_t�1r�1lmas�1 ister istemez Yeralt �1na inmeyi gerektiriyordu. Günümüzde sa�� alt �1m seans �1 �_öyle oluyor: � aman gömle �� ini ç �1kar �1p belden yukar �1s�1 ç �1plak olarak çubu �� unu tüttürüyor ve davul çal �1p �1rlama �� a ba �_l�1yor; �1rlay�1�_�1 sözsüz, basit bir ezgi; her �_aman �1n kendine özgü böyle ezgileri var, ço �� u kez de do �� açlama yap �1yorlar. Birdenbire her kö �_eden ruhlar �1n sesleri duyulma �� a ba �_l�1yor; sesler yeralt �1ndan ya da çok uzaklardan gelir gibi ... K'elet �_aman �1n vücuduna giriyor; bunun üzerine �_aman ba �_�1n�1 h�1zla sallayarak ba ���1rma �� a ve ba �_ sesiyle (ruhun sesiyle) konu �_ma �� a ba �_l�1yor. Bu s�1rada karanl �1kta çad �1r�1n içinde çe �_it çe �_it garip olaylar meydana geliyor: Nesneler havalan �1p yer de �� i�_tiriyor, çad �1r sars�1l�1yor, ta �_ veya odun parçalar �1 ya ���1yor, vb. Ölülerin ruhlar �1 �_aman �1n sesiyle törend e haz �1r bulunanlarla konu �_uyorlar. Çukçi �_amanizmi bir ba �_ka özelli �� iyle de dikkat çekicidir; özel bir s �1n�1f �_aman �1 vard �1r: "kad �1na dönü �_mü �_ �_amanlar". Bunlar "yumu �_ak" ya da, �'kad �1ns�1 � erkeklerdir; k'elet 'in buyru �� uyla erkek giysi ve davran �1�_lar�1n�1 b �1rakarak kad �1nlar �1nkileri alm �1�_lar hatta kimi zaman ba �_ka erkeklerle evlenmi �_lerdir. K'elet �in buyru �� u genellikle ancak yar �1 yar �1ya yerine getirilir. � aman kad �1n k�1l�1���1na girer ama kar �1s�1yla oturma �� a, hatta çocuk yapma �� a devam eder. Çukçilerde e �_cinsellik bil inmekle birlikte, baz �1lar�1 bu emri yerine getirmektense intihar �1 ye �� lemi �_lerdir.

�^� aa mm aa nniizzmm vvee KKoozzmm oo lloojjii Türk-Tatarlar birçok ba �_ka halklar gibi gök kubbeyi bir çad �1r (yurt) gibi tasarlarlar. Samanyolu çad �1r�1n diki �_ yeri, y �1ld �1zlar da �1�_�1k gelsin diye aç �1lm�1�_ deliklerdir. Yakutlara göre y �1ld�1zlar "dünyan �1n pencereleri"dir. ... Zaman zaman tanr �1lar çad �1r�1n bir yerini aç �1p içine bakarlar; gökta �_lar�1, akany �1ld�1zlar (meteorlar) bunun belirtisidir. Gö �� ün ortas �1nda bu büyük çad �1r�1 bir orta direk gibi tutan Kut up Y �1ld�1z�1 parlar. Samoyedler ona "Gö �� ün Çivisi", Çukçi ve Türk Altayl �1lar Kutup Y �1ld�1z�1n�1 bir Direk -veya Kaz �1k- olarak tasarlarlar : K �1rg�1z, Ba�_kurt ve Sibirya Tatarlar �1na göre "Demir Direk" (Demirkaz �1k) ... Buryatlar y �1ld�1zlar�1 bir at sürüsü, Kutup Y �1ld�1z�1n�1 (Dünyan �1n Dire �� i) da bu ba �� land �1���1 kaz�1k olarak tasarlarlar. Dünyan �1n ekseni ya çad �1r�1 tutan direklerde ya da "Dünyan �1n Dire �� i" ad �1 verilen tek tek kaz �1klarda somutla �_t�1r�1l�1r. ... Eskimolara göre Gö �� ün Dire �� i evlerinin ortas �1ndaki kaz �1���1n t �1pat �1p ay n�1s�1d �1r. Altayl �1 �_aman �1n gö �� e ç �1k�1�_ töreni için kurulan çad �1r da gök kubbeyle özde �_lenir ve tepesinde gökteki gibi bir duman deli �� i b �1rak �1l�1r. Dünyan �1n Dire �� i simgeselli�� i, M�1s�1r, Hint, Çin, Yunan, Mezopotamya gibi daha geli �_mi�_ kültürlere de yabanc �1 de �� ildir. Örne �� in Babillilerde Gökle Yer aras �1ndaki ba �� -Kozmik Da �� ya da onun benzerleri, ziggurat, tap �1nak, kral kenti, saray, vb. ile simgelenen ba �� - bazen bir göksel Sütun �_eklinde tasarlan �1rd�1. Bu Kozmos görü �_ü özgül, olarak ne Orta Asya ve Sibirya �_am anizminin, ne de ba �_ka herhangi bir �_amanizmin ideolojisine ait olmay �1p, Gökle do �� rudan ileti �_imin olabilirli �� i inanc �1na ba �� l�1 evrensel yayg �1nl �1kta bir fikirdir. Makrokozmos düzeyinde bu ileti �_im bir Eksenle (A �� aç, Da �� , Direk, vb.), mikrokozmosta ise konut un orta dire �� i ya da çad �1r�1n üst deli �� iyle temsil edilir. Bu demektir ki, her

22

insan konutu �Dünyan �1n Ortas �1 �na yans �1t�1lm�1�_t�1r ya da her sunak, çad �1r veya ev katlar -aras�1 engel in k �1r�1lmas�1n�1, dolay �1s�1yla Gö �� e ç �1k�1�_�1, mümkün k �1labilir. Toplulu �� un s�1radan, üyeleri için bir kozmolojik �ideogram � olarak kalan �_ey, �_amanlar (ve kahramanlar, vb.) için bir mistik güzergah olur. "Dünyan �1n Ortas �1" birincilere dua ve sunular �1n�1 gökteki tanr �1lara ula �_t�1rma imkan �1n�1 verir; ikinciler içinse sözcü �� ün tam anlam �1yla bir h avalanma (uçu �_a geçme) yeridir. � amanlar kendi kabilelerinin kozmoloji, mitoloji ve teolojilerini tek ba �_lar�1na yaratm �1�_ de �� illerdir; sadece zaten var olan bu ö �� eleri içselle �_tirmi �_, "deneyimle �_tirmi�_" ve esrimeli yolculuklar �1nda kullanm �1�_lard �1r, o kadar ... Gökle Yer aras �1ndaki ba �� lant �1y�1 mümkün k �1lan bu "Dünyan �1n Merkezi"nin bir ba �_ka mitsel ifadesi de Kozmik Da �� 'd �1r. Altay Tatarlar �1 Bay Ülgen'in, Gö �� ün ortas �1nda alt �1ndan bir Da ���1n üstünde oturdu �� unu dü �_ünürler. Ziggurat da as �1l anlam �1yla bir Kozmik da �� , Kozmosun simgesel bir görüntüsüydü; yedi kat �1 yedi gezegenin göklerini (feleklerini) temsil ediyordu. Endonezya'daki Barabudur tap �1na ���1 -ki tam bir imago mundi (dünyan �1n imgesi) dir - da �� biçiminde in �_a edilmi �_ti. Evren A�� ac �1 (Kozmik A�� aç) simgeselli �� i de Orta -Da �� simgeselli �� inin tamamlay �1c �1s�1d �1r. �0ki simge bazen örtü �_ür, daha genel olarak biri birini bütünlerler. Ama her ikisi de Evrenin Ekseni (ya da Dire�� i, vb. ) kavram �1n�1n daha geli �_tirilmi�_ birer mitsel ifadesidir. Birçok arkaik gelenekte dünyan �1n kutsall �1���1n�1 do �� urganl �1���1n�1 ve sürekl ili �� ini ifade eden Evren A�� ac �1, yarad �1l�1�_ verimlilik, s�1rra-erme fikir ve kavramlar �1yla ve son a �_amada da mutlak gerçeklik ve ölümsüzlük fikriyle ili �_ki içinde bulunur. Böylece Evren A �� ac �1, Hayat ve Ölümsüzlük A �� ac �1 olur. Osmanl �1 Türklerinin inan �1�_�1na göre, Hayat A �� ac �1n�1n bir milyon yapra ���1 olup her birinin üzerine bir insan�1n yazg �1s�1 yaz�1lm�1�_t�1r; her insan öldü �� ünde a �� açtan bir yaprak dü �_er. ... Ayn �1 inanca Bataklarda da rast1an �1r; ancak gerek Türkler gerek Bataklar y az�1y�1 oldukça geç dönemlerde ö�� rendiklerinden, bu mitin Do �� u kökenli oldu �� u aç �1kt�1r. Yedi dall �1 Kozmik A�� ac �1n yedi gezegen gökküresi (fele �� i) ile özde �_lenmesi kesinlikle Mezopotamya etkisinin sonucudur. ... Dünyan �1n Eksenine t �1rmanarak Gö �� e ç �1kmak fikri e vrensel ve arkaik bir fikir olup yedi kat gö �� ün (= yedi gezegen küresinin) a �_�1lmas�1 kavram �1ndan önceye aittir. ... Üç Kozmik ku �_a���1 simgeleyen 3 say �1s�1n�1n dinsel anlam ve de �� erinin 7 say �1s�1n�1nkinden önce geldi �� i bilinen bir gerçektir. Ayr �1ca dokuz kat gökt en (dokuz tanr �1dan, A �� ac �1n dokuz dal �1ndan, vb.) da söz edilir; bu mistik say �1 olas�1l�1kla 3 x 3" olarak aç �1klanabilir ve dolay �1s�1yla Mezopotamya kökenli 7 say �1s�1n�1nkinden daha eski bir simgeselli �� in, 3 simgeselli �� inin, içinde say �1lmal �1d�1r. Göksel bir Yüce Tanr�1 inanc �1 Orta Asya'da ve Arktik bölgelerde kökensel ve çok eskidir. Sumatral �1 Minangkabau �lar�1n animizme dayal �1 fakat Hinduizm ve �0slam taraf �1ndan derin biçimde etkilenmi �_ karma bir dinleri vard �1r. Buna göre Evren yedi katl �1d �1r. Ölümden sonra ruh k �1zg�1n bir Cehennemin üzerine gerilmi �_ bir usturan �1n a �� z�1ndan geçmek zorundad �1r; kötüler ate �_e dü �_er, iyiler büyük bir a �� ac �1n bulundu �� u Gö �� e ç �1karlar.

23

KKuuzzeeyy vvee GGüünneeyy AAmm eerriikkaa ''dd aa �^� aa mm aa nniizzmm Kuzey Asya ile Kuzey Amerika aras �1nda tarihsel ili �_kiler ne olursa olsun, Eskimolarla bugünkü Asyan �1n, hatta Avrupa �n�1n arktik bölgelerinde ya �_ayan halklar (Çukçiler, Yakutlar, Samoyedler, ve Laponlar) aras �1nda bir kültürel yak �1nl�1k ve süreklili �� in varl �1���1 ku�_ku götürmez. Bu kültürel ba ���1nt �1 ve devaml �1l�1���1n ba �_l�1ca ö �� elerinden biri de �_amanizmdir. � amanlar Eskimolar �1n dinsel ve toplumsal ya �_amlar �1nda, t �1pk �1 Asyal �1 kom �_ular �1nda oldu �� u gibi, ba �_rolü oynarlar. ... Eskimolarda kuzeydo �� u Asya �_amanl �1���1na göre baz �1 önemsiz farklar göze çarpar: Angakok 'un özel bir tören giysisinin ve d avulunun olmay �1�_�1 gibi... Hastal �1k tabular �1n çi �� nenmesinden -ba �_ka deyi �_le kutsall �1k alan �1ndaki bir bozulmadan - veya ki�_inin ruhunun bir ölü taraf �1ndan kaç �1r�1lmas�1ndan gelir. Birinci durumda �_aman toplu itiraf (günah ç �1karma) yoluyla kutsala vurulan leke nin temizlenmesine çal �1�_�1r. Ölülerin yurdu olarak genellikle üç bölge tasarlan �1r : Gök, yerkabu �� unun hemen al t �1nda bir Yer alt �1 ve çok daha derinlerdeki ikinci bir Yer alt �1 dünyas �1. Gerek Göklerde gerek as �1l derin Yeralt �1nda ölüler mutlu bir hayat sürer, sevinç ve gönenç içinde ya �_arlar. ... Açl �1k ve umutsuzluk sadece, çe �_itli tabular �1 çi �� nemekten suçlu bulunanlarla beceriksiz avc �1lara ayr �1lm�1�_ olan, Yerkabu �� unun hemen alt �1ndaki s �1�� Yer alt �1 dünyas �1nda hüküm sürer. Sadece "ruh olarak" (yani bedensizce) y olculu �� a ç �1kmay �1 güvenceye almak için önlem olarak kendilerini ba �� lat �1rlar; yoksa vücutlar �1yla birlikte havaya uçarak gerçekten kaybolup gidebilirler. Bu tür gösteriler bir ölçüde ad �1m ba �_�1 tehlikelerle dolu olan ve özellikle sadece bir an için aç �1lan �da r kap �1 �dan geçi �_i de içeren s �1rra-erme yolculu �� unun tekrar �1 niteli �� indedir. Eskimo �_aman �1 bu esrimeli yolculuklara ihtiyaç duyar, çünkü ancak dal �1nç halindeyken gerçekten "kendisi" olabilir. � amanlar d �1�_�1nda her Eskimo, qilaneq denen yöntemle, ruhlara biz zat dan �1�_abilir. Bunun için hastay �1 yere oturtup kemeriyle ba �_�1n�1 havaya kalk �1k tutmak yeter. Sonra ruhlar ça �� r�1l�1r; ba �_ a ���1rla�_�1nca ruhlar �1n gelmi �_ oldu �� u anla �_�1l�1r. Bütün bunlar çok yayg �1n olan ruhlara inanma ve özellikle de ölülerle ileti �_imin yap �1labi ldi �� ini �hissetme � sayesinde mümkün olmaktad �1r. Bir tür ilkel ispritizma �_u ya da bu �_ekilde Eskimolar �1n mistik deneyimlerinin ayr �1lmaz parças �1d �1r. Bir çok Kuzey Amerika kabilesinde �_amanizm dinsel ya �_ama egemendir, ya da onun en önemli yönünü olu �_turur. Fakat hiçbir yerde �_aman dinsel ya �_am �1n bütününü tekeline alamaz. ... Yine de �_aman, sihirsel / dinsel deneyimlerinin yo �� unlu �� uyla, bunlar �1n hepsinden �büyücülerden ve düz insanlardan - ayr �1l�1r. � aman �1 öteki kutsall �1k uzmanlar �1ndan (rahipler ve kara büyücü ler) ay �1ran farklara gelince, bunlar o kadar da aç �1k ve net de �� ildir. Swanton'un önerdi �� i ikili �_emaya göre, rahipler tüm kabile ya da ulus, yani bütün topluluk ad �1na ve yarar �1na çal �1�_�1rlarken, �_amanlar �1n yetkesi sadece ki �_isel becerilerine ba �� l�1d �1r. ... Birçok kültürde ... �_amanlar din adamlar �1n�1n baz �1 i�_levlerini de üstlenebilirler. ... Ritüellerin bilinip, uygulanmas �1 din adamlar �1n�1n belirleyici özelli �� i olup do �� a üstü kuvvetlerin do �� rudan do �� ruya �ya �_anmas �1 � da �_amanl �1k i�_levinin ana karakteridir.

25

bu karde �_likler ve mistik tarik atlar, bütün toplulu �� un, hatta bütün kuzey Amerika kabilelerinin manevi yeniden do �� u�_unu ilan ettiklerinden dolay �1, dinsel bir devrim amac �1 güderler. Kuzey Amerika �da �düz insanlarla � kutsal adamlar aras �1ndaki farklar �1n nitelden çok nicel oldu �� u da bir ge rçektir; yani fark, ikincilerin özümsemi �_ olduklar �1 kutsall �1k miktar �1ndad �1r. �Ghost -Dance Religion �un halk aras �1nda gördü �� ü �_a �_�1rt�1c �1 ra�� bet, mistik tekni �� inin yal �1nl �1���1ndan ileri geliyordu. Soyun Kurtar �1c �1s�1n�1n geli �_ini haz �1rlamak için cemaatin bütün üy eleri, hiç ara vermeden dört be �_ gün dans ediyor, böylece dal �1nca girip ölüleri görüyor ve onlarla konu �_uyorlard �1. Ate �_lerin yan �1nda halka olup dans ediliyor, y �1rlar söyleniyor ama davul çal �1nm �1yordu. Peygamber yeni adaylar �1n rahipli �� ini dans esnas �1nda onl ara birer kartal tüyü vererek onayl �1yordu. Dans edenlerden birine bu tüyle dokunmas �1, o ki�_inin cans �1z yere y �1k�1lmas�1na yetiyordu. "Ghost -Dance Religion"un, dar anlamda �_amanizmin çerçevesinden ta �_t�1���1 da bir gerçektir. Örne �� in s�1rra-erme ve bir ustadan gelenekleri ö �� renme ö �� elerinin yoklu �� u bu �dini � �_amanizmden ay �1rmaya yeter. Fakat burada, �dünyan �1n sonunun � yak �1nl�1���1 fikri çerçevesinde billurla �_m�1�_ kolektif bir dinsel ya �_ant �1 kar �_�1s�1nday �1z. Güney Amerikan �1n yerli kabilelerinde de �_aman oldukça önemli bir rol oynar görünüyor. Sadece en tipik ve yetkin sa �� alt �1c �1 ve baz �1 bölgelerde de yeni yurduna giderken ölünün k �1lavuzu olmakla kalm �1yor, tanr �1lar veya ruhlarla insanlar aras �1nda arac �1l�1k da yap �1yor; hatta bazen rahiplerin yerini al �1yor. Machi �sanki zavall �1 hastan �1n vücudunu aç �1yor, elini içeri sokup ara �_t�1r�1yor ve bir �_ey ç �1kar �1yor. � Sonra bu nesneyi bir çak �1l, kurtçuk ya da böcek, vb. hastal �1���1n nedeni olarak gösteriyor. Yaran �1n ise kendi kendine kapand �1���1 söyleniyor. Güney Amerika �_amanlar �1n�1n kim i teknik ve inan �1�_lar�1n�1n ne denli eski oldu �� unu göstermek üzere, sadece Avustralya yerlilerinin otac �1lar�1yla benzerliklerini (aday �1n vücuduna sihirli maddeler sokulmas �1, s�1rra-erme amac �1yla gö �� e yolculuk, emme yoluyla sa �� alt �1m) hat �1rlatal �1m. Bu benzerl ikl erin, güney Amerika toplumlar �1n�1n en eski katmanlar �1n�1n, Avustralyal �1lar gibi, oikumen 'in (insanlar �1n ya �_ad �1���1 evren) en uç bölgelerine t �1k�1lm�1�_ eski bir insanl �1���1n kal �1nt �1lar�1 olmas �1ndan m �1 yoksa bir zamanlar güney Amerika ile Avustralya aras �1nda, Antarkt ik bölgeler yoluyla, do �� rudan ili�_ki bulunmu �_ olmas �1ndan m �1 ileri geldi �� i konusunda karar verme durumunda de �� iliz. ... Ayr�1ca, daha sonraki ça �� larda Malaya -Polinezya alan �1ndan güney Amerika �ya yap �1lm�1�_ olabilecek göçler varsay �1m�1 da gündemdedir. Her iki Amerika �daki �_amanizmin kökeni sorunu henüz çözülmü �_ olmaktan uzakt �1r. Amerikalar �1n ilk halklar �1n�1n kendilerine özgü inan �1�_ ve uygulamalar �1na, ça �� lar boyunca ba �_ka birtak �1m sihirsel / dinsel eylem ve uygulamalar �1n gelip kat �1lm�1�_ olmas �1 akla yak �1nd �1r. "Ana vatanlar �1" neresi olursa olsun, ilk göçmen dalgalar �1yla bir tür �_amanizmin her iki Amerika k�1tas�1nda yay �1ld�1���1 dü �_ünülebilir. Kuzey Asya'yla kuzey Amerika aras �1ndaki sürekli temas ve ili �_kilerin, ilk insanlar �1n Amerika �ya giri�_inden çok sonra da birtak �1m Asya etkilerinin buraya ula �_mas �1n�1 mümkün k �1ld�1���1 bir gerçektir.

26

Bütün bu kültürel ö �� elere (yiten ruhun aranmas �1, �_aman kulübesinin sars �1lmas�1, kar�1ndan konu �_ma, buhar banyosu, ate �_ten etkilenmeme) güney Amerika �da rastlanmakla kalm �1yor; içlerinden en özgül olanlar �1 (ate �_le oynama, buhar banyosu, tören kulübesinin sars �1lmas�1, ruhun aranmas �1) ba �_ka birçok yerde de (Afrika, Avustralya, Okyanusya, Asya), ve tam da genel olarak sihirbazl �1k ve özel olarak da �_amanizmin en arkaik biçimleriyle ili �_kili bir ba �� lamda, kar �_�1m�1za ç �1k�1yor. Güney Amerika �_amanizminde "ate �_" ve "s�1cakl �1���1n" rolleri bize özellikle önemli görünüyor. Bu mistik "ate �_" ve "s�1cakl �1k" her zaman belli bir esrime durumuna eri �_meyle ili �_kilidir ve ayn �1 ili�_kiyi evrensel sihirbazl�1k ve dinin en d erin ve arkaik katmanlar �1nda da buluruz. Ate �_e egemenl ik, s �1cakl �1��a kar �_�1 duyars �1zl�1k ve, buna ba �� l�1 olarak, hem dondurucu so �� u�� u hem de yak �1c �1 s�1cakl �1���1 dayan �1labilir k�1lan "mistik s�1cakl �1k", daha az sayg �1n olmayan ba �_ka niteliklerle (gö �� e ç �1k�1�_, sihirli uçu �_, vb.) birlikte, �_aman �1n insanl �1k durumunu a �_t�1���1n�1 ve "ruhluk" durumundan pay alma �� a ba �_lad �1���1n�1 alg �1lanabilir terimlerle dile getiren sihirsel / gizemsel bir güçtür.

GGüünneeyyddoo ���� uu AAssyy aa vvee OOkkyyaannuussyyaa � �dd aa �^� aa mm aa nniizzmm Hala �n�1n kendisi de, t �1pk �1 Kelantanl �1 bomo r �larla Meksikal �1 erkek ve kad �1n �_amanlar gibi, kaplana dönü �_ebilir. Böyle bir tasar �1m Malaya etkilerinin göstergesidir. Ancak mitsel Kaplan -Ata �ya bütün güneydo �� u Asya ku �_a ���1nda �s�1rra-erdirici � gözüyle bak �1ld�1���1n�1 da unutmamak gerekir. � aman aday ve ç �1raklar�1n�1 s�1rra erdirmek (asl �1nda öldürüp yeniden diriltmek) üzere ormana götüren odur. Ba�_ka deyi �_le Kaplan -Ata son derece arkaik bir dinsel bütünlü �� ün parças �1d �1r. Sakai �_amanlar �1n�1n cesetleri öldükleri evde mezars �1z b�1rak�1l�1r. Kenta Semang �_amanlar �1, ba �_lar�1 d �1�_ar�1da kalacak �_ekilde gömülür; bunlar �1n ruhlar �1n�1n, öteki ölümlülerin gitti �� i bat �1n�1n aksine, do �� uya yöneldiklerine inan �1l�1r. ... Jakunlar �1n poyang �lar�1 öldükten sonra yüksekçe sahanl �1klara yerle �_tirilir, zira onlar �1n ruhlar �1 gö �� e ç �1kar, oysa cesetl eri gömülen s �1radan insanlar �1n ruhlar �1 yer alt �1 diyarlar �1na iner. Malaya �_amanizmi denen olgunun ay �1rt edici ö �� eleri Kaplan �1n ruhuna sesleni �_ ve lupa durumuna eri �_medir. Lupa, �_aman �1n dü �_tü �� ü bilinçsizlik (kendinden geçme) halidir; bu durumda ruhlar �_ama n�1 ele geçirir (çarpar) ve törene kat �1lanlar �1n sorular �1na onun a �� z�1ndan yan �1t verirler. ... Malezya �_amanl �1k seans�1 normal olarak Kaplan �1n ça ���1r�1lmas�1n�1 içerir. Bunun nedeni, bütün bu co �� rafyada, Kaplanla mitsel Ata ve s �1rra-erdirme ustas �1 rollerinin veril mi �_ olmas �1d �1r. ... Tipik bir s�1rra-erme senaryosu seçilebiliyor : ormanda yaln �1z kalma, cesedin ba �_�1nda uyan �1k bekleme, korku s�1nav �1, s�1rra-erme üstad �1n�1n (Mitsel Atan �1n) deh �_et verici görünü �_ü, güzel bir ruh -kad �1n�1n koruyuculu �� u... Dans�1n sonunda lupa ("unutma" ya da "dal �1nç"; Sanskritçe lopa = kaybolma, yok olma) haline ula �_�1l�1r; bu durumda dansç �1 kendi ki �_ili�� inin bilincini yitirip herhangi bir ruhu bedenlendirir. Sumatra Bataklar �1n�1n Hint kaynakl �1 fikirlerle derinden etkilenmi �_ olan dinlerinde egemen kavram ruh ve cand �1r (ame, tondi ), Ruh / can vücuda b �1ng �1ldaktan girer ve ç �1kar. Ölüm gerçekte can �1n bir "ruh" (esprit, begu ) taraf �1ndan çal �1nmas �1d �1r; ölen genç bir erkekse bir kad �1n begu onu kendine e�_ alm �1�_t�1r (kad �1nsa bunun tersi). Ölülerle ruhlar medy umlar arac �1l�1���1yla insanlarla konu �_urlar. Bataklarda rahip ( datu ) her zaman erkektir ve �_eften sonra en yüksek toplumsal statüye sahiptir. Ama asl �1nda o da bir sa �� alt �1c �1d �1r ve o da gizli bir dilde ruhlar �1 ça ���1r�1r.

28

oldu �� unu Yeralt �1na bildirmek üzere bir haberci arar. Ku �_lara, vah �_i hayvanlara, bal �1klara seslenir, ama sonuç alamaz : Hayvanlar �1n ölülerle dirileri ay �1ran s�1n�1r�1 geçmeye cesaretleri yoktur. Tarihsel olaylar, mitleri "yaratmak" �_öyle dursun, sonunda kendileri mitsel kategorilere al �1n�1p mitle �_irler. Melanezya'n �1n ba �_ka bölgelerinde, örne �� in Yeni Gine'de, her durumda, istemli bir �_ekilde ölmü �_ bir akraba taraf �1ndan ele geçirilme yöntemi kullan �1l�1r. Birisi hastalan�1rsa ya da bilinmeyen bir �_ey bulunmak, istenirse, ailenin bir üyesi da n�1�_�1lacak olan ölünün resmini kuca ���1na veya omzuna al �1r ve kendini onun ruhuna "çarpt �1r�1r". "Dirilerin kokusu"na gelince, bu, gerek Orpheus tipi mitlerle gerek �_amanc �1 ini�_ öyküleriyle bütünle �_mi�_ olarak, çok yayg �1n bir folklor motifidir. Markiz adalar �1nda �_u kategoriler aras �1nda net bir ayr �1m yap �1l�1r: : 1° ritüelci rahipler, 2° esinlenmi �_ rahipler, 3° ruhlara çarp �1lanlar ve 4° büyücüler. Son olarak, baz �1 �_amanc �1l güçlerin baz �1 aileler içinde kal �1tsal olarak aktar �1ld �1���1n�1 da hat �1rlatal �1m. Bunun en bilin en örne �� i k�1zg�1n korlar �1n ya da k �1zd�1r�1lm�1�_ çak �1llar�1n üzerinde yürüme yetene �� idir ki, Fiji adalar �1nda baz �1 ailelerin tekelindedir. ... Sibiryal �1 �_amanlar �1n da k �1zg�1n korlar �1 yutabildiklerine inan �1ld�1���1; "s�1cakl �1���1n" ve "ate �_in" ilkel toplumlar �1n en arkaik katmanlar �1nda var olan sihirli ö �� e ve güçler oldu �� u; benzer olgulara yüksek ve geli �_mi �_ sihir sistemlerinde ve Asya �n�1n seyre dal �1�_ tekniklerinde (yoga, tantrizm) de rastland �1���1 hat �1rlanacak olursa, baz �1 Fiji ailelerinin gösterdi �� i �ate �_e egemenl ik � gücün ün tart �1�_mas �1z gerçek �_amanizme ait oldu �� u sonucuna var �1labilir.

HHiinntt--AAvvrruupp aa ll�1�1 KKaa vviimm llee rrdd ee �^� aa mm aa nncc �1�1ll �0�0dd eeoo lloo jjii vvee TTeekknniikk llee rr Bu sözcükle hangisi olursa olsun bütün esrime olgular �1 ve büyü teknikleri anlat �1l�1yorsa, elbette Hint -Avrupal �1larda da -tekrarlayal �1m : ba �_ka yerlerde ve bütün etnik gruplarda oldu �� u gibi, birçok "�_amanc �1l" özelli�� e rastlanacakt �1r. ... "�_amanizmin ba �_l�1ca verilerinden birkaç �1n�1 do �� rulayan" demek istiyoruz: gö �� e ç �1k�1�_, hastan �1n ruhunu geri getirmek ya da ölülere k �1lavuzluk etmek için yeralt �1na ini �_, esrimeli yolculu �� a ç �1kabilmek için "ruhlar" ça ���1r�1p onlar �1 bedenine alabilmek, ate �_e egemen olmak gibi... Böyle izler hemen bütün Hint -Avrupal �1 kavimlerde hala ya �_�1yor ve herhangi bir Hint -Avrupa dininde birkaç �_amanc �1 ö�� enin bulunmas �1 bu dini �_amanc �1l ya da �_amanizm egemenl i �� inde bir yap �1ya sahip saymak için yeterli ipucu sa �� lamaz. �0kinci olarak, yine unutmamal �1y�1z ki, "�_amanizmi di �� er "ilkel" büyücülüklerden ve esrime tekniklerinden özenle ay �1rt edecek olursak, "geli �_mi�_" bir dinin �_uras�1nda buras �1nda göze çarpan ya da ortaya ç �1kar �1labilen �_amanl �1k kal �1nt �1lar�1 ne kendileri ne de içinde yer ald �1klar�1 dinin bütünü hakk �1nda herhangi bir olumsuz de �� er yarg �1s�1na gerekçe olamazlar. Bu noktay �1 vurgulamak gerekl idir, zira modern etnografya literat ürü �_amanizmi -gerek "çarp �1lma, ecinnilenme � ile kar �1�_t�1rarak, gerek,yozla �_an yönlerini ön plana ç �1kartmak için adeta haz duyarak - daha çok anormal, "sapk �1n" bir olgu gibi görme e �� ilimindedir. ... Gerçekten �_amanizm birçok durumda kendini bozulma, çözülme halinde gösteriyor. Fakat son dönemlere ait olan bu durumu �_amanl �1k olgusunun bütününü temsil eder saymak için yeterli neden yoktur.

29

� u nokta her zaman göz önünde tutulmal �1d �1r ki, arkaik bir �_ema manev i içeri �� ini sürekli olarak yenileme yetene �� ine sahipt ir. Buraya kadar oldukça çok say �1da �_amanc �1l gö �� e ç �1k�1�_ gördük. ... Ayr�1ca bunlar �1n, kendi ba �_lar�1na, hiç de "sapk �1n, yozla �_m�1�_" say�1lamayacak birer esrime deneyimi oldu �� unu; bütün ilkellerde tan �1klanan bu çok eski büyüsel / dinsel �_eman �1n tam tersine pek ala tutarl �1, "soylu" / "temiz" ve son tahlilde "güzel" bir tasar �1m oldu �� unu da gördük. Dolay �1s�1yla, �_amanc �1l gö �� e ç �1k�1�_�1 ele ald �1���1m�1z düzeyde ve ona verdi �� imiz anlamda, örne �� in Muhammed'in gö �� e ç �1k�1�_�1nda �_amanc �1l bir içerik bulundu �� unu söylemek hiç de a �_a ���1lay �1c �1 veya kötüleyici bir de �� erlendirme de �� ildir. Hint-Avrupal �1 kavimlerin tarihöncesi ve ön -tarih dönemlerindeki -yani bu etnik grubun manevi ufkunun, buraya kadar söz ettiklerimizinkine az -çok benzer oldu �� u ça �� lardaki - dinleri hakk �1nda çok az kesin b ilgimiz oldu �� u bir gerçektir. Elimizdeki belgeler bize çoktan geli �_mi�_ sistemle�_mi�_, hatta fosille �_mi �_ dinler gösteriyor. �0ki grubun dinlerini, içlerinde �_amanizmin tuttu �� u yerin ba �_atl �1���1 ya da önemsizli �� i aç �1s�1ndan birbirinden ay �1ran fark �1, sonuçça zen gin iki olguyla özet olarak aç �1klamak mümkündür. Birincisi, Hint-Avrupal �1lar�1n getirdi �� i ve G. Dumezil'in ara �_t�1rmalar �1yla parlak biçimde ortaya konan büyük yenilik, yani Tanr �1sall�1���1n üçe bölünmesidir. Bu üçlü yap �1 hem belli bir toplumsal örgütleni �_ biçim ine hem de sistematik bir sihirsel/dinsel ya �_am tasar �1m�1na tekabül eder. Her tanr �1sal varl �1k tipi, kendine özgü bir i �_leve ve ona ba �� l�1 ve uygun bir mitolojiye sahiptir. ... Söz konusu yeniden düzenlenmede �_amanc �1l gelenekler büyük ço �� unlukla �Korkunç (Ha �_metli) Hükümdar ��1n çevresinde toplanm �1�_ oluyordu. Bize göre Hint - Avrupal �1lar�1 -�_amanizme verilen önem bak �1m�1ndan - Türk-Tatarlardan ayr �1 tutma �� a katk �1da bulunan ikinci neden, tar �1m ve kent uygarl �1���1 tipindeki eski Do �� u ve Akdeniz uygarl �1klar�1ndan gelen etkiler olabilir. -Korkunç Hükümdar ve Büyük Sihirbaz - Odin figürü �_a �_�1lacak kadar " �_amanc �1l" baz�1 özellikler gösterir. Temeldeki fikir hep ayn �1d �1r : ölüler gelece �� i bilir, gizli �_eyleri aç �1klayabilir, vb. Bazen rüya da benzer bir rol oynar. �0skitlerin mitoloji ve dininde de belli bir rol oynayan ok ,"sihirli uçu �_un" simgesidir. Ma �� araya çekilme (= Yeralt �1na inme) klasik bir s �1rra-erme s �1nav �1d �1r, ama mutlaka " �_amanc �1l" olmas �1 gerekmez. Epimenides'i �_amana yakla �_t�1ran bu marifeti de �� il; yapt �1���1 sihirli sa�� alt �1mlar, falc �1l�1k ve bilicilik yetenekleridir. Aristophanes'in aerobates 'lerine (Bulutlar) benzetilerek "bulutlarda yürüyen" diye çevrilmi �_se de0, "dumanda yürüyenler" diye çevrilmesi daha uygundur. Bununla hem �0skitlerce hem de Thrak'larca iyi bili nen ilkel esrime arac �1 kenevirin duman �1n�1n kastedilmi �_ olmas �1 akla yak �1nd �1r. Kapnobatai olas�1l�1kla esrime amac �1yla dal �1nca geçmek için kenevir duman �1ndan yararlanan Get dansç �1 ve büyücüleriydi. Thrak kabileleri Kebrenoi ve Sykaiboai'lerin rahip k �1ral �1 Kosingas uyruklar �1n�1, bir tahta merdivenle gö �� e ç �1k�1p davran �1�_lar�1ndan dolay �1 Hera �ya �_ikayette bulunmakla tehdit ediyormu �_. Oysa, daha

31

dola �_abiliyorlar; ölüler öbür dünya yolunda bir köprüden geçmek zorundalar. ... �0ran gelene �� inde -hiç de �� ilse Zerdü �_t'ün reformlar �1ndan sonra koruyabildi �� i biçim alt �1nda - önemli olan, köprü geçilirken ruhu Cehenneme dü �_ürmek isteyen ifritlerle �ölünün akrabalar �1 taraf �1ndan ça �� r�1lan - koruyucu ruhlar aras �1nda bir tür çeki �_menin yer almas �1d �1r. Gatha �larda, Çinvat k öprüsünden geçi �_ olay �1na üç kez de �� inilir. �0lk iki geçi �_te Zerdü �_t kendinden ruhgüder olarak söz eder: Esrime yoluyla onunla birle �_enler köprüden kolayl �1kla geçecekler, onun kar �_�1tlar �1, dinsizler ise "ebediyen Kötülük evinin konuklar �1" olacaklard �1r. Kenev ir tütsüsüyle elde edilen sarho �_lu�� un önemi, bu bitkinin �0ran dilindeki ad �1n�1n bütün Orta Asya �daki geni �_ yay �1l�1�_�1 ile de do �� rulanmaktad �1r. Bangha terimi birçok Ugor dillerinde hem -seanstan önce ve seans esnas �1nda "kafa bulmak" için kullan �1lan - tipik �_ama nl�1k mantar �1 agaricus muscarius 'u, hem de bunun do �� urdu �� u sarho �_lu�� u adland �1rmak için kullan �1l�1r olmu �_tur. ... Tanr�1lara yak �1lan ilahilerde de mantar etkisiyle meydana getirilen esrimelere de �� inilir. Bu saptamalar esrime amaçl �1 uyu �_turucu kullan �1m�1n�1n görd ü�� ü dinsel / sihirsel ra �� betin �0ran kökenli oldu �� unu kan �1tlamaktad �1r. ... Uyu�_turucular as �1l "ar�1" dal �1nc �1n yerini tutmaya çal �1�_an basit ve kaba taklitlerden ibarettir. Daha önce, birçok Sibirya halklar �1nda, çe �_itli maddelerle (alkol, tütün, vb.) sinir sistemini etkileme olaylar �1n�1n yak �1n dönemde kültüre girmi �_ yenilikler oldu �� unu ve bir bak �1ma �_amanl �1k tekni �� indeki yozla �_may �1 gösterdi �� ini gözlemek f �1rsat�1n�1 bulmu �_tuk. Ba �_ka deyi �_le, insanlar ba �_ka yoldan eri �_emedikleri manevi bir durumu uyu �_turucu sarho �_lu�� uyla taklit etmeye çal �1�_maktad �1rlar. Ad �1na ister yozla �_ma diyelim, ister mistik bir tekni �� in y�1���1nlara indirilmesi (vulgarisation ) diyelim, eski ve yeni Hint �te ve ba �_tan ba �_a bütün Do �� uda, mistik esrimeyi ya da herhangi bir manevi deneyimi gerçekle �_tirme k için "zor yollarla" "kolay yollar �1n" böyle bir kar�1�_�1m�1na her zaman rastlanmaktad �1r. �0slam gizemcili �� inde -ermi �_lerin en "pak" say �1lanlar �1 bu tür yan yollara ba �_vurmam �1�_ olsalar bile - ha �_ha �_�1n ve öteki uyu �_turucular �1n oynad �1���1 rolü de unutmamak gerekir. �0slam ��1n Orta Asya Türkleri aras �1nda yay �1lmas�1yla birlikte baz �1 �_amanc �1l ö�� eler Müslüman mistiklerince özümsenmi �_tir. ... Profesör Köprülüzade, Ahmed Yesevi ile baz �1 dervi �_lerinin ku �_a dönü �_üp uçma yetenekleri oldu �� unu hat �1rlat �1yor. Bekta �_i ermi �_leri üstüne de benzer söylenceler dola �_�1yormu �_. XIII. Yüzy�1lda -ay �1r�1c �1 ritüel i �_areti "iki boynuzlu ba �_l�1k" olan bir tarikat �1n kurucusu - Barak Baba bir deveku �_una binerek kendini halka gösteriyormu �_ ve söylenceye göre, "ku �_ binicisinin etkisi alt �1nda biraz uçabil iyormu �_" ... Ku�_a dönü �_me yetisi bütün �_amanizmlerin ortak motifidir, ister Türk -Mo �� ol olsun, ister Arktikal �1, Amerikan, Hintli ya da Okyanusyal �1 ... Kay�1n veya hu �_ a �� ac �1, ya da yedi veya dokuz çentikli direk Evren A �� ac �1n�1 temsil eder ve dolay �1s�1yla "Düny an �1n Merkezinde" say �1l�1r. � aman ona t �1rmanarak en yüksek gök kat �1na ula �_�1r ve Bay Ülgen'in huzuruna var �1r. Brahmanc �1l ritüelde de ayn �1 simgeselli �� e rastl �1yoruz. Kurban dire �� i bir Axis Mundi'dir; arkaik kavimlerin sunular �1n�1 Gö �� e göndermekte kulland �1klar�1 çad �1rlar�1n�1n duman del i �� i ya da orta dire �� i gibi, Veda'lar �1n yupa 's�1 da bir "kurban ta �_�1ma arac �1" d �1r.

32

Altay �_aman �1n�1n, son gök kat �1na varmak için yedi veya dokuz çentikli törensel kay �1na t �1rmanmas �1 gibi, Budha da simgesel olarak, yedi gezegen fele �� inin tekabül etti �� i yedi gök bölgesini a �_ar. Gö �� e ç �1k�1�_a ili�_kin eski �_amanc �1l (ve Veda'c �1l) kozmolojik �_eman �1n burada bin y �1ll�1k Hint metafizik spekülasyonunun katk �1lar�1yla, zenginle �_mi�_ olarak kar �_�1m�1za ç �1kt�1���1n�1 belirtmeye gerek yoktur. Budha �n�1n yedi ad �1m�1 "tanr �1lar aleminin" ya da Vedalarda geçen "ölümsüzlü �� ün" pe �_inde de �� ildir; insanl �1k durumunu a �_may �1 amaçlamaktad �1r. ... Kozmik doru �� a ula �_makla Budha dünyan �1n merkezine de ula �_m�1�_ olur ve yarad �1l�1�_ da bir Merkezden (=Doruktan) ba �_lam �1�_ oldu �� una göre, Budh a dünyan �1n ba �_lang �1c �1yla ça �� da �_ olmu �_ olur. Yedi kat gök tasar �1m�1 Brahmanizm �e kadar ç �1kar; burada olas �1l�1kla, Altay ve Sibirya kozmolojilerini de -dolayl �1 yoldan da olsa - etkilemi �_ oldu �� unu gördü �� ümüz Babil kozmolojisinin bir etkisi söz konusudur. Fakat Budizmde dokuz göklü bir kozmolojiye de rastlan �1r; bu derin biçimde "içselle �_mi �_" bir tasar �1md �1r, zira ilk dört gök dört jhana 'ya, sonraki dört gök dört sattavasa 'ya, dokuzuncu ve sonuncu gök de Nirvana 'ya tekabül eder. Bu gök katlar �1n�1n her birine Budizm panteonundan bir tanr �1 yerle �_tirilmi�_tir; bu tanr �1lar ayn �1 zamanda Yoga meditasyonunun belli birer derecesini temsil ederler. Altayl �1larda da yedi veya dokuz gö �� ün çe �_itli tanr �1sal ve yar �1-tanr �1sal varl �1klara konutluk etti �� ini; �_aman �1n göksel yolculu �� unda bunlarla kar �_�1la�_�1p konu �_tu �� unu ve dokuzuncu katta da Bay Ülgen'in huzuruna ç �1kt�1���1n�1 biliyoruz. Do �� al olarak, Budizmde simgesel gö �� e ç �1k�1�_ de �� il meditasyon dereceleri ve dolay �1s�1yla da son kurtulu �_a do �� ru at �1lan "ad �1mlar" söz konusudur. Brahmanizm �in kurban sunucusu ritüel olarak bir merdivene t �1rmanmak suretiyle gö �� e ç �1k�1yor; Budha yedi gö �� ü simgesel olarak geçmek suretiyle Kozmosu "a �_�1yor; Budist yogi meditasyon yoluyla tamamen manevi bir ç �1k�1�_ (yükseli�_) gerçekle �_tiriyor. Bütün bu edimler tipolojik ol arak ayn �1 yap �1ya indirgenebilir; her biri kendine özgü bir düzeyde, s �1radan dünyay �1 a �_�1p tanr �1lar alemine, Varl �1��a, ya da Mutlak olana ula �_man �1n özel bir yolunu gösterir. ... Aradaki tek büyük fark, dal �1nç halini ve esrimeyi içerdi �� ini bildi �� imiz �_amanc �1l deneyimin yo �� unlu �� undad �1r. ... Altay �_aman �1n�1n davuluna da "at" dendi �� ini ve örne �� in Buryatlarda at ba �_l�1 s�1r�1���1n -ki ad �1 da zaten att �1r- önemli bir rol oynad �1���1n�1 hat �1rlayal �1m. Davulun tekdüze gürültüsüyle ya da at ba �_l�1 bir s�1r�1��a (bir tür hobby -horse) "binip" dans etmekle gelen esrime, Göklerde yap �1lan fantastik ko �_uya benzetiliyordu. ... Hindistan �daki kimi Ari topluluklar �1nda bugün bile sihirbaz esrime amaçl �1 dans �1n�1 yapmak için tahtadan bir ata ya da at ba �_l�1 bir s�1r�1��a biner. Gö �� e ç �1k�1�_ ve sihirli uçu �_ eski Hint'in halk inan �1�_lar�1nda ve mistik tekniklerinde birinci derecede yer tutar. Tapas kavram �1. Bu terimin ba �_lang �1çtaki anlam �1 �a �_�1r�1 s�1cakl �1k � oldu �� u halde, sonradan, genel olarak çile doldurma çabas �1n�1 gösterir olmu �_tur. Tapas sadece "esriklere " ayr�1lm�1�_ bir çile doldurma yolu de �� ildir. S�1radan insanlar �1n dinsel ya �_ant �1s�1n�1n da bir parças �1d �1r, zira soma 'n�1n (bedenin) feda edilmesi, kurban sunucuyla kar �1s�1n�1n mutlaka diksa denen ve tapas '�1 da içine alan kutsanma ritini yerine getirmelerini gerekt irir. Diksa riti çile olarak uyan �1k durma, sessizlik içinde meditasyon, aç durma(oruç) ve "s �1cakl �1k" yani tapas gibi ö �� eleri içerir ve bu kutsan �1�_ dönemi bir -iki günden bir y �1la kadar sürebilir. Soma'n �1n feda edilmesi ise Vedac �1l ve Brahmanc �1l Hint alemind e en önemli sunulardan (kurbanlardan) biridir; ba �_ka deyi �_le, esrime amaçl �1 çile doldurma yaln �1z rahiplerin de �� il, bütün Hindistan halk �1n�1n dinsel hayat �1n�1n ayr �1lmaz parças �1d �1r. ... As�1l bilinmesi gereken husus �_udur : içerdi �� i bütün simgeselliklerle

33

birlikte ve bütünlü �� ü içinde Hint dinsel hayat �1 birkaç ayr �1cal �1kl�1 ki�_inin �s�1radan insanlar �1n da eri�_ebilmesi için bir bak �1ma yal �1nla �_�1p yozla �_m�1�_- esrime deneyimlerinden türeme bir olgu mudur, yoksa tam tersine, ad �1 geçen özel ki �_ilerin esrime deneyimleri önc eden var olan baz �1 kozmo -teolojik �_emalar �1n "içselle �_tirilmesi" yolunda gösterdikleri çabalar �1n bir sonucu mudur? � amanlar �1n, hastan �1n kaçan ruhunu aramak veya geri ça ���1rmak yoluyla hastal �1���1 iyile�_tirmelerine Rig Veda �da da birkaç örnek vard �1r. Eski Hint dünyas �1, �_amanizmin hakim oldu �� u çe �_itli kültürlerde pek belirgin olan, ruhun oynakl �1���1/de �� i�_kenli �� i ö�� retisini de bilir. Ruh rüyada bedenden çok uzakla �_abilir; Çatapatha Brahmana uyuyan �1 sarsarak uyand �1rmamay �1 tavsiye eder, çünkü böyle yap �1l�1rsa ruh ge ri dönerken yolunu �_a �_�1rabilir. Sonra insan esnerken ruhunu elden kaç �1rma tehlikesine maruzdur. T�1pk �1 barok Yogada (halk yogas �1nda) oldu �� u gibi �_amanizmde de kimi sapk �1n varyantlar gözlenebilir. Fakat klasik Yogay �1 �_amanizmden ay �1ran fark �1n bir kez daha a lt�1n�1 çizelim : � amanizmde de (örne �� in Eskimo �_aman �1n�1n s�1rra ermesindeki gibi) zihinsel yo �� unla �_ma teknikleri bulunmas �1na kar �_�1n, as�1l amaç her zaman esrimedir, ruhun esriyerek Kozmosun çe �_itli bölgelerine yolculu �� a ç �1kmas�1d �1r; oysa Yoga "iç -yönlü esrime" (enstase ) pe �_indedir, yani zihnin son noktaya dek yo �� unla �_mas �1n�1 gerçekle �_tirmeye ve Kozmosun d �1�_�1na "kaç �1�_�1" sa�� lama �� a çal �1�_�1r. "�0pler" ve "dü �� ümler", yaln �1zca Hint ve �0ran'da de �� il ba �_ka yerlerde (Çin, Okyanusya, vb.) de ölüm tanr �1lar�1n�1n en tipik ve ö zgül amblemleri aras �1ndad �1r; ama �_amanlar �1n da ayn �1 amaçla, yani bedenlerini terk eden serseri ruhlar �1 yakalamak için, kulland �1klar�1 ipleri veya kementleri vard �1r. Saora �_amanlar �1n�1n "ruhla evlenme" adetleri Hint yerli topluluklar �1nda ba �_ka benzeri olmaya n bir olay gibi görünüyor. � aman �1n kulland �1���1 araç -gereçler aras �1nda en öneml i rolü kalbur oynar. "Kalbur Munda halklar �1n�1n kültüründe eski bir ö �� edir". Sibirya �_aman �1n�1n dal �1nca geçi �_i davul çalarak gerçekle �_tirmesi gibi, kuzey ve orta Hindistan �daki sih irbazlar da "ayn �1 sonuca kalburda pirinç eleyerek ula �_ma �� a çal �1�_�1rlar".

TTiibb ee tt,, ÇÇiinn vvee UUzzaakkdd oo ���� uu � �dd aa �^� aa mm aa nncc �1�1ll SSiimm gg ee vvee TTeekknniikk llee rr Hint fakirlerinin de ayn �1 mucizeleri göstermesi dikkat çekicidir. Bir bak �1ma bunlar rope -trick 'lerinde, Sibiryal�1 meslekta �_lar�1n�1n rüyada gördükleri "s �1rra-erdirici" parçalanmay �1 seyircilerine ya �_atm �1�_ olurlar. Zaten bu ip numaras �1, bugün Hint fakirli �� inin bir uzmanl �1k alan �1 haline gelmi �_ olmas �1na kar�_�1n, Çin, Java, eski Meksika ve Ortaça �� Avrupa �s�1 gibi birbirinden çok uzak bölgel erde de kar�_�1m�1za ç �1kar. Fakirlerin ip numaras �1 �_aman �1n gö �� e yükseli �_inin göz al �1c �1 bir varyant �1ndan ba �_ka bir �_ey de �� ildir. Baz�1 Hint-Tibet s�1rra-erme s �1navlar �1 bir çömezin haz �1rl�1k derecesini, bir k �1�_ gecesi karda, ç �1plak vücuduna sar �1lan çok say �1da �1slak çar �_af �1 kurutabilme yetene �� iyle kontrol etmekten ibarettir.

34

Thai'ler ve Çinliler gibi Lolo'lar da ilk insanlar �1n yerle gök aras �1nda serbestçe gidip gelebildiklerini ve bir "günah" sonucu bu yolun kesildi �� ini bilirler. Fakat insan ölünce Gö �� ün yolunu yeniden bulur. Hiç de �� ilse baz �1 cenaze ritüellerinden anla �_�1lan budur. Hastal �1k ruhun kaçmas �1 olarak dü �_ünüldü �� ünden, iyile �_tirme de kaçak ruhun geri ça �� r�1lmas�1n�1 içerir. Bu rite salg �1n hastal �1k zaman �1nda ba �_vurulur. Yar �1s�1 ç �1k�1�_ yar �1s�1 ini�_ olmak üzere , 36 b �1çaktan bir çifte merdiven kurulur; �_aman yal �1nayak, bir taraftan ç �1kar, öbür taraftan iner. Bu vesileyle birkaç pulluk demiri ate �_te k �1zd�1r�1l�1r; �_aman �1n bunlar �1n üstünden de yal �1n ayak geçmesi gerekir. Na -khi �_amanizminin kurucusu Dto -mba Shi -lo mitlere ve ritüele ifritleri yenen ki �_i olarak geçmi �_tir. "Tarihsel" ki�_ili�� i ne olursa olsun, ya �_am öyküsü tümüyle mitseldir. Bütün kahraman ve ermi �_ler gibi annesinin sol bö �� ründen do �� ar; (Budha gibi) hemen Gö �� e yükselir ve ifritlere korku salar. ... Hem ruhgüder hem de "Kurtar �1c �1" d�1r. Ba�_ka Orta Asya geleneklerindeki gibi, tanr �1lar bu �0lk � aman �1 yeryüzüne insanlar �1 ifritlerden korumas �1 için göndermi �_lerdir. Gelene �� e göre uçmay �1 ilk ba �_aran ki �_inin imparator Chouen (Çin kronolojisine göre M.Ö. 2258 -2208) olmas �1 önem ta �_�1yor. ... Sihirli gücün kayna ���1 belli bir tarihe kadar kad �1nlardaym �1�_; bu ayr �1nt �1 da, ba �_ka birkaç hususla birlikte, Çin �de eskiden anaerkillik oldu �� una dair bir belirti say �1labilir. Ayr�1ca, yetkin bir Hükümdar �1n bir "sihirbaz" kadar sayg �1nl�1��a sahip olmas �1 gerekti �� ini de kaydedelim. Devlet Kurucu için �esrime � siyasal bilgi ve becerilerden daha az gerekli de �� ildi, zira bu sihirli sayg �1nl�1k kayna ���1, Do�� a üzerinde de yetkili ve yetkeli olmakla e �_de �� erliydi. ... Esrimeli dans do �� aya ve insanlar a buyurma gücünün kazan �1lmas�1n�1 sa�� layan usul ve yöntemler aras�1ndad �1r. Bilindi�� i gibi bu düzenleyici güç gerek Taoist denilen metinlerde gerek Konfüçyüsçü denilen metinlerde, Tao diye adland �1r�1l�1r". Fakat bu olay art �1k Çin geleneklerinde birçok örne �� i bulunan 'sihirli uçu �_' un çerçevesini a �_�1p bir tanr �1la�_ma ( apotheose ) niteli �� i kazanm �1�_ say�1labilir. �0nsan "ruhlara" egemen olamazsa "çarp �1lm�1�_�1" (possede ) olur; bu takdirde sihirli esrime tekni �� i de basit ve otomatik bir medyumluk olup ç �1kar. Bütün bu mi tolojik ve folklorik geleneklerin ç �1k�1�_ noktas �1, "zihinde -veya zihnen - yolculuk" kavram �1n�1 içeren bir esrime mitolojisi ve tekni �� indedir. En eski zamanlardan beri esrimeye ula �_man �1n en klasik yolu dans olmu �_tur. Her yerde de oldu �� u gibi, esrime hem �_aman �1n "sihirli uçu�_una" hem de bir "ruhun" yeralt �1na ini �_ine olanak sa �� l�1yordu. Çin �_amanizmi -ya da, De Groot'un deyimiyle " wu izm "- Konfüçyüsçülü �� ün ve devlet dininin birinci plana geçmesinden önce dinsel hayata egemenmi �_ gibi görünüyor. M.Ö. ilk yüzy �1llarda Çinin gerçek din adamlar �1 wu rahipleriydi. Elbette wu her bak �1mdan bir �_amanla özde �_ de �� ildi, ama ruhlar �1 bedenine alabiliyor ve böylelikle insanla tanr �1sal varl �1k aras�1nda arac �1l�1k yapabiliyor; ayr �1ca yine ruhlar �1n yard �1m�1yla, hastal �1klar�1 iyile�_tirebi liyordu. Wu'lar�1n bedenlerine ald �1klar�1 shen ve kouei 'lerin ço �� unlu �� u da ölü ruhlar �1yd �1. �Çarp �1lma � denen olay da ölülerin ruhlar �1yla bütünle �_mekle ba �_lar.

35

Günümüzde buna sai-kong ad �1 veriliyor ve meslek babadan o �� ula geçiyor; kad �1nlar �1n üstünlü �� ü ise kaybolmu �_ görünüyor. Çocuk babas �1ndan ilk e �� itimini ald �1ktan sonra bir �kolej �in derslerini izliyor ve, aç �1kça �_amanc �1l nitelikte bir s �1rra-erme süreci sonunda, ba �_ rahip unvan �1n�1 elde ediyor. Tören halka aç �1k oluyor ve to t'ui 'ye, yani k �1l�1çlardan merdivene t�1rmanmay �1 içeriyor. Fiji adalar �1n�1n �_aman �1 gibi sai-kong da ate �_ üstünde yürümeye önderlik eder; törenin ad �1 da "ate �_ten yolda yürümek"tir ve tap �1na ���1n önünde yap �1l�1r. Önce sai-kong korlar �1n üstünde yal �1nayak ilerler, ard �1ndan daha genç meslekta �_lar�1 ve hatta halk gelir. Buna benzer bir rit de "k�1l�1çlardan bir köprü" üzerinde yürümek �_eklindedir. Zarar görmeksizin k �1l�1çlar �1n ya da ate �_in üzerinde yürümek için törenden önce bir manevi haz �1rl�1���1n yeterli oldu �� una inan �1l�1r. Çin �de �_amanizmi olu �_turan ö �� eler in hemen hepsi ne rastlan �1yor : gö �� e ç �1k�1�_, ruhun ça �� r�1lmas�1 ve aranmas �1, "ruhlar�1n" bedene al �1nmas �1, ate �_e egemenl ik ve di �� er "fakirsel" marifetler, vb. Buna kar�_�1l�1k, folklorda tan �1klanmakla birlikte, Yeralt �1na -özellikle bir hastan �1n veya ölünün ruhunu geri getirmek için - ini�_ motifi daha nadir gibi görünüyor. � aman �1n (ve genel olarak "ilkel" insan �1n) hayvanlarla ili �_kisi manevi düzeyde olup, kutsall �1ktan kopmu �_ modern bir zihniyetin kolayca kavrayamayaca ���1 kadar yo �� un bir gizemli de �� er ve anlam ta �_�1r. Avlanan hayvan �1n postuna bürünmek, ilkel insan için, bu hayvan olmak, hayvana dönü �_tü �� ünü hissetmek demekti. Bir hayvan �1n yürüyü �_ü taklit edilerek ya da derisi giyilerek, bir tür "insan -üstü varolu �_ tarz�1na" eri�_iliyordu. ... Asl �1nda o bir mitsel Hayvan, Ata, veya Yarat �1c �1yd �1. Bu mitsel hayvan olmakla, insan gerçek kendisinden çok daha yüce ve güçlü bir varl �1k olmu �_ oluyordu. ... Hayvanlar �1n davran �1�_lar�1n�1 yürüyü �_lerini, soluk al �1�_lar�1n�1, ba ���1r�1�_lar�1n�1, vb. gerekti �� i gibi taklit edebilmek �_art �1yla, insan�1n s�1n�1rlar�1 ve yanl �1�_ ölçüleri unutularak, ya �_am �1n yeni bir boyutu yeniden ele geçirilmi �_ oluyordu : Do �� all �1k ve içtenli �� e, özgürlü �� e, tüm kozmik ritimlerle "duyguda �_l�1��a", dolay �1s�1yla mutluluk ve ölümsüzlü �� e tekrar kavu �_uluyordu. Mo �� ollarda Lamaizm XVII. yüzy�1ldan beri �_amanizmi yok etmeye çal �1�_t�1. Fakat eski Mo �� ol dini sonunda, kendine özgü karakterini kesin olarak yitirmeksizin, Lamaist katk �1lar�1 özümsemeyi ba �_ard �1. Kad �1n ve erkek �_amanlar son zamanlara kadar kabilelerin dinsel ya �_am �1nda önemli rol oynu yordu. � amanizmin Han döneminden itibaren tan �1kland �1���1 Kore'de, erkek �_amanlar kad �1n giysileri giyerler ve say �1ca kad �1n �_amanlardan azd �1rlar. Han döneminde kullan �1lan �_aman ba �_l�1���1ndaki geyik boynuzlar �1 eski Türklere özgü geyik tap �1nc �1yla ili �_kisi bulundu �� unu gösterir. Üstelik geyik tap �1nc �1 kad �1n �_amanlar �1n öneml i rol oynar görünmedi �� i avc �1 kültürlerine özgü bir ö �� edir. Japon �_amanizmi kuzey Asya veya Sibirya tipi stricto sensu �_amanizme oldukça uzak görünüyor. Bu �_amanizm her �_eyden önce bir "(ölülerin r uhtan taraf �1ndan) çarp �1lma" tekni �� idir ve hemen hemen sadece kad �1nlar taraf �1ndan uygulanmaktad �1r. Çok say �1da Japon kad �1n �_aman �1 do �� u�_tan kördür. Günümüzde bunlar �1n "esrimesi" kaba biçimde yapmac �1k ve taklittir. ... Kutsal yerlerde kendi tanr �1lar�1na resme n hizmet eden bu ruh kad �1nlardan ba �_ka, e �_leri birer gezici tanr �1 (marebito ) olup ara s �1ra kendilerini ziyarete gelen, �_amanl �1klar�1n�1

36

özel ki�_iler olarak icra eden "bir gecelik e �_ler" (ichiya -tsuma ) de vard �1r. ... Yak�1n bir döneme kadar ruh-kad �1nla suna ���1n rahiplerinden biri aras �1nda cinsel birle �_me de s �1rra-erme program �1na dahildi; tanr �1 kendini böyle temsil ettiriyordu. Bütün bunlar bize �_amanizmin geç ve melez bir a �_amas �1 kar �_�1s�1nda oldu �� umuzu dü �_ündürüyor. Ayr�1ca "ruh -kad �1n tanr �1lar" (mikogami ) ve onla ra ili�_kin baz �1 ritüeller anaerkilli �� in tipik özellikleriyle kar�_�1la�_t�1r�1labilir: kad �1n devlet ba �_kanlar �1, kad �1n aile reisleri, ana -yerli (matrilocal ) evlilik, "konukla evlenme" ( Besuchehe ), anaerkil klan ve klan d �1�_�1ndan evlenme, vb. Öte yandan Japon bü yücüsünün kulland �1���1 aletler de k �1tadaki meslekta �_lar�1n�1nkilerle ayn �1yd �1 : davul, ... ç �1ng �1raklar, ... ayna, ... ve kata na (Altay kökenli bir ba �_ka sözcük) adl �1 k�1l�1ç ... Bunlar �1n ifritlere kar �_�1 etkililikleri Japon folklorunun birçok motif ve ö �� elerinde ortaya konur.

PPaarraa llee ll MMiitt,, RRiitt vvee SSiimm gg ee llee rr Ritleri aras�1nda insan eti yemek de bulunan baz �1 gizli dernekler ve genel olarak " lycanthropie " (kurt -adaml �1k), üyenin sihir yoluyla köpe �� e veya kurda dönü �_mesini içerirler. � amanlar da kurda dönü �_ebilir, fakat bu kurt -adaml �1ktakinden ba �_ka bir anlamdad �1r. � amanc �1l mitoloji ve ritlerde at �1n tuttu �� u yer ise çok ba �_kad �1r. Tam ve tipik anlam �1yla bir "ölüm hayvan �1" ve ruh göçürücü olan at, �_aman taraf �1ndan çe �_itli ba �� lamlarda esrimeye, yani mistik yolculu �� u mümkün k �1lan "kendinden -ç �1k�1�_a", ula �_mak için kullan �1l�1r. ... "at" �_aman �1n havada uçmas �1n�1, Gö �� e ç �1kmas �1n�1 da sa �� lar. ... At öleni öbür dünyaya ta �_�1r; "düzey atlamay �1", yani bu dünyadan ba �_ka dünyalara geçi �_i gerçekle �_tirir ve bu yüzden, ayn �1 zamanda erkekli �� e gir i�_ anlam �1 ta �_�1yan baz �1 kat �1lma/s �1rra-erme törenlerinde de birinci planda rol oynar. At k �1l�1 yakmak �_aman �1 öbür dünyaya götürecek olan sihirli hayvan �1 ça ���1rmak demektir. Demircilik u �� ra�_�1 önem bak �1m�1ndan �_amanl �1k meslek ve görevinden hemen sonra gel ir. .. . ��_aman �1n kar �1s�1n�1n sayg �1ya, demircininkinin ise tap �1nmaya lay �1k oldu �� unu" söylerler. Demircilerde hastal �1klar�1 iyile�_tirme, hatta gelece �� i bilme gücü vard �1r. Dolgan'lara göre �_amanlar demircilerin ruhlar �1n�1 "yutamaz", çünkü demirciler onlar �1 ate �_te sakla r. Buna kar �_�1l�1k demircinin bir �_aman �1n ruhunu yakalay �1p ate �_te yakmas �1 mümkündür. Demirciler de kötü ruhlar �1n sürekli tehdidi alt �1nda ve bu dü �_man ruhlar �1 uzakla �_t�1rmak için sürekli çal �1�_mak, ate �_le oynamak, gürültü yapmak zorundad �1rlar. Buryat demircil erinin kendilerine özgü ritleri vard �1r. Bunlar�1n at kurban �1 hayvan �1n karn �1n�1 yar �1p yüre �� ini sökerek yap �1l�1r (bu rit aç �1kça �_amanc �1ld�1r). ... � amanlar da demirciler gibi "ate �_in hakimi"dirler, ama sihirli güçleri oldukça üstündür. "Ate �_e söz geçirebilmesi" ve özellikle madenler, üzerindeki sihirli güçleri yüzünden, demirciler her yerde korkulan ve çekinilen büyücüler olarak tan �1nm �1�_lard �1r; bu nedenle onlara kar �_�1 tutum ve davran �1�_lar çeli �_kili ve çift anlaml �1d �1r: Hem küçümsenir hem de sayg �1 görürler. Bu çel i�_kili tutuma özellikle Afrika �da rastlan �1r; birçok kabilede demirci lanetli bir ki �_idir, parya say �1l�1r, hatta öldürülmesi bile ceza gerektirmez; buna kar �_�1l�1k ba �_ka kabilelerde ise sayg �1 görür, otac �1larla ayn �1 düzeyde tutulur, hatta politik �_ef bile olabi lir.

37

Kimi durumlarda demircilerle �_amanlar veya otac �1lar aras �1nda bir "ortak ya �_am"" ( symbiose ) ili�_kisine bile rastlan �1r. "Madencili �� in s�1rlar�1" bize �_amanl �1kta s�1rra-erme yoluyla aktar �1lan meslek s �1rlar�1n�1 an �1msat �1yor. Her iki durumda da yabanc �1lara ka pal �1 (esoterique ) bir sihirli teknik söz konusudur. Bu nedenledir ki, demircilik mesle �� i de genel olarak �_amanl �1k gibi kal �1tsald �1r. Avrupal �1 halklar �1n inan �1�_lar�1ndaki � eytan gibi, �_amanlar da yaln �1z "ate �_in hakimi" olmakla kalmaz, ayn �1 zamanda ate �_in ruhunu da özümseyebilir ve �_amanl �1k ederken a ���1z ve burunlar �1ndan ve bütün vücutlar �1ndan ate �_ püskürebilirler. Hint Müslümanlar �1 Tanr�1yla ileti �_ime giren ki �_inin "yak �1c �1la�_t�1���1na" inan �1rlar. Burada kuzey Amerikan �1n mistik karde �_lik (ahilik) derneklerinin ka t�1lma / s �1rra-erme amaçl �1 "s�1cakl �1k banyolar �1n�1" (etüv, sauna)ve genel olarak birçok kuzey Amerika kabilesinde �_aman adaylar �1n�1n haz �1rl�1k dönemlerinde s �1cakl �1k banyosunun oynad �1���1 sihirli rolü hat �1rlatmak yerinde olacakt �1r. Böyle "banyolar �1n" esritici i �_levine, kenev ir duman �1yla uyu �_turulma ile birle �_mi�_ olarak, �0skitlerde bile rastlanm �1�_t�1r. ... "iç s�1cakl �1k" ve terleme "yarat �1c �1"d�1r. Kaydetmek gerekir ki bütün bu mit ve inan �1�_lar gerçek bir "ate �_e egemenlik" kavram �1n�1 da içeren kat �1lma/ s �1rra-erme ritüel leriyle birlikte gider. Eskimo veya Mançu �_aman aday �1, Himalaya �l�1 veya Tantrist yogi gibi, sihirli güç ve yeteneklerini en dondurucu so �� uklara dayanmak ya da vücuduna sar �1lan �1slak çar �_aflar �1 "iç ate �_iyle" kurutmak suretiyle kan �1tlamak zorundad �1r. � aman kendini b �1çaklar �1 akkor halindeki demire dokunur, karlar �1 yutar, vb., çünkü bu kan �1tlama i�_ini ba �_ka türlü yapamaz; ula �_t�1���1 yeni ve insan -üstü hali s�1namak, gerçekli �� ini görmek ve göstermek zorundad �1r. Uyu�_turucu kullan �1m�1n�1n da sihirli s�1cakl �1k aray �1�_�1yla kamç �1lan �1p yay �1ld�1���1n�1 dü �_ünmek için nedenler vard �1r. Kimi otlar �1n duman �1nda, kimi bitkilerin "yan �1�_�1nda" bu gücü artt �1r�1c �1 özellikler bulunuyordu. Uyu�_turucu alan " �1s�1n�1r"; narkotik sarho �_luk "yak �1c �1d �1r". ... Bu sarho�_luk ("duman alt �1" durumu) bir tür "ölüm"le e �_de �� erliydi; ki �_i bedeninden ç �1k�1yor, ölülerin ve ruhlar �1n durumunu kazan �1yordu. Mistik esrime geçici bir "ölüm" veya bedende ayr �1lmayla e �_ tutuldu �� undan, ayn �1 sonucu do �� uran bütün "dumanlanma" araç ve olaylar �1 da �_amanc �1l esrime tekniklerine dah il edildi. Bizim için önemli nokta, büyücü ve �_amanlar �1n "bedenden ç �1k�1�_", yani ölüm olay �1n�1 bu dünyada ve istedikleri zaman gerçekle �_tirebilmeleridir; oysa insanlar �1n geri kalan k �1sm�1n�1 ancak gerçek ölüm "ku �_a" dönü �_türebilir. ... Ku �_ veya kendi normal biçimleri alt �1nda havada uçmakla, �_amanlar bir bak �1ma insan türünün dü �_ü�_ünü, alçal �1�_�1n�1 resmen tescil ve ilan etmi �_ olurlar; zira, yukarda gördü �� ümüz gibi, birçok mit bütün insanlar �1n bir da �� a, a �� aca veya merdivene t �1rmanarak, Kendi olanaklar �1yla havalana rak, ya da kendini ku �_lara ta �_�1tarak Gö �� e ç �1kabildikleri eski ve "ilkel" bir ça �� dan söz eder. �0nsanl �1���1n "dü �_ü�_ü", yozla �_mas �1, art �1k bütün insanlar �1n Gö �� e ç �1kmas�1na izin vermemektedir. Orta Asya, Sibirya ve Endonezya mitolojilerinde Evren A �� ac �1n�1n dallar �1na tünemi �_ ku�_lar�1n, insanlar �1n ruhlar �1n�1 temsil ettikleri hat �1rlardad �1r. � amanlar ku �_a dönü �_e bildikleri için -yani "ruh" durumunu edinebilmeleri dolay �1s�1yla Evren A �� ac �1na kadar uçup oradan "ku �_-ruhlar �1" getirebilirler.

38

Ermi�_lerin ve sihirbazlar �1n sadece irade gücüyle yer de �� i�_tirmelerine ( levitatian ) H�1ristiyan ve �0slam geleneklerinde de rastland �1���1n�1 hat �1rlatal �1m. Ölüm gibi, esrime de bir "mutasyon" (köklü de �� i�_me) gerektirir ve mit bunu, maddesel olarak tehlikeli bir geçit �_eklinde dile getirir. Köprü simgeselli �� inin dirilik ve zindeli �� i Bat�1 Ortaça ���1n�1n s�1rra-erme geleneklerinde oldu �� u kadar H�1ristiyanl �1k ve �0slam ��1n k�1yamet inan �1�_lar�1nda da kan �1tlanmaktad �1r. �0slam gelene �� inde Muhammed Kudüs'teki tap �1naktan (en tipik ve yetkin "dünya merkezi"!) Gö �� e uzanan, sa ���1nda ve solunda meleklerin bulundu �� u bir merdiven görür; günahs �1z ruhlar buradan Tanr�1ya do �� ru ç �1kmaktad �1rlar. Ba�_ka geleneklerde, Muhammed gö �� e ku �_ s�1rt�1nda ula �_�1r: örn. Merdiven Kitab �1'nda yolculu �� un "e�_ekten büyük kat �1rdan küçük bir tür ör de �� in s�1rt�1nda" ve Cebrail'in k �1lavuzlu �� unda yap �1ld�1���1 anlat �1l�1r. ... Müslüman ermi �_lerin buna benzer anlat �1lan. "Sihirli uçu �_", t�1rmanma, yükselme gibi terimler zaten özde �_ bir simgeselli �� i ve mistik deneyimi ifade etmek için kullan �1lan e �_de �� erli anlat �1mlard �1r. Son olarak, gö �� e ç �1k�1�_ temas �1yla ilgili bir ba �_ka mit ve söylence grubunu da hat �1rlatal �1m: "ok zinciri � simgeselli �� i. ... Bu motife Melanezya ile kuzey ve güney Amerika �da rastlan �1r. En arkaik toplumlardan say �1lan baz �1 kabilelerde ölüler sadece gö �� e ç �1karken, "ilkel" topluluklar �1n ço �� u en az iki ölüm -sonras�1 güzergah �1 tan �1r : ayr�1cal �1kl�1 ki�_iler (�_amanlar, �_efler, "s�1rra-ermi �_ler") için "dikey" yani Gö �� e do �� ru, insanlar �1n geri kalan �1 içinse "yatay" (herhangi bir yöne do �� ru) ya da Yeralt �1na do �� ru. lrlamak ("ilahi" söylemek) suretiyle sihir gücüyle ruha gö �� e kadar e �_lik eder; ayn �1 zamanda özel bir ritüelle ruhu bedenden ay �1r�1p yukar �1 do �� ru f�1rlatma �� a çal �1�_�1r. Hepsinde ortak bir hakim fikir dikkatimize çarpar: Yerle Gök aras �1nda ula �_�1m ve ileti �_im he rhangi bir fiziksel yol (gökku �_a ���1, köprü, merdiven, sarma �_�1k, ip, "ok zinciri", a �� aç, da �� , vb.) kullan �1larak gerçekle �_tirilebilir, ya da en az �1ndan in illo tempore gerçekle �_tiriliyordu. Söz konusu yer -gök ba �� lant �1s�1n�1n bütün bu simgesel temsilcileri asl �1nda Evren A �� ac �1n�1n ya da Axis Mundi'nin varyantlar �1ndan ba �_ka bir �_ey de �� ildir. ... Ba�_ka deyi �_le, kimi seçilmi �_ veya ayr �1cal �1kl�1 insanlar için zaman �1n ba �_lang �1c �1na kadar geriye giderek �dü �_ü�_ �ten, yani Gökle Yer aras �1ndaki ileti �_imin kesilmesinden önceki m itsel ve cennetlik an �1 tekrar ya �_aman �1n mümkün oldu �� u fikrini de içerir. � amanlar i �_te bu seçkin veya ayr �1cal �1kl�1 ki�_iler s�1n�1f�1na girer.

KKuuzzeeyy AAssyyaa �^� aa mm aa nniizzmm iinniinn OOlluu�_�_uumm uu � amanizm, bugünkü biçimiyle, Budizmin kuzey -do �� u Asya etnik gruplar �1 aras�1ndaki ya y�1l�1�_�1n�1n sonuçlar �1ndan biridir. ... � irokogorov, �Budizm �le uyar �1lan/canl �1 tutulan �_amanizm � �_eklinde bir formül üzerinde durur.

40

kural de �� il istisnad�1r. ... Temel ve evrensel olan, �_aman �1n "Kötülük güçleri" denebilecek olan �_eyle mücadelesidir. Böyle bir seçilmi �_ sava �_ç �1n�1n, yani " �_ampiyonun", arkaik bir toplum için gerçekte neyi temsil etti �� ini kafada canland �1rmak bizim için zordur. Birinci s �1rada herhalde, insanlar �1n -�_aman sayesinde - �_eytanlarla ve "Kötülük güçleriyle" ku �_at �1lm�1�_ yabanc �1 bir dünyada art �1k yaln �1z olmad �1klar�1na dair kesin -inanç gelir. Kendilerine yakar �1lan ve kurbanlar sunulan tanr �1lar ve do �� a -üstü varl �1klar�1n yan �1 s�1ra, toplumda bir de "kutsall �1���1n uzmanlar �1" vard �1r: ruhlar �1 "görebilen", Gö �� e ç �1k�1p tanr �1larla konu �_abilen, yeralt �1na inebilen, �_eytanlar �1, hastal �1klar�1 ve ölümü yenebilen ki �_iler. � aman �1n, toplumu n psi�_ik bütünlü �� ünü savunma i �_indeki temel rolü i �_te bu noktada belirir : �0nsanlar, görünmez dünyan �1n varl �1klar�1 taraf �1ndan yarat �1lan kritik ko �_ullarda, içlerinden birinin kendilerine yard �1m etme yetene �� inde oldu �� undan emindirler. Toplumun üyelerinden bir inin, ötekilerden sakl �1 ve görünmez �_eyler görebildi �� ini ve do �� a -üstü dünyalardan dolays �1z ve kesin bilgiler getirdi �� ini bilmek herkes için rahatlat �1c �1 ve avutucudur. Öbür dünyaya yapt �1���1 yolculuklarda gördü �� ü manzaralar ve rastlad �1���1 kimseler �_aman �1n ken disi taraf �1ndan, kendinden -geçme s �1ras�1nda veya sonras �1nda, ayr �1nt�1l�1 biçimde anlat �1l�1r. ... Ölülerin dünyas �1 yava �_ yava �_ bilinebilir hale gelir ve ölümün kendisi de yeniden de �� erlendirilip, özellikle manevi bir varl �1k alemine do �� ru bir geçi �_ riti olarak y orumlan �1r. � aman kendinden -geçme olay �1n�1 haz �1rlarken davulunu çalar, yard �1mc �1 ruhlar �1n�1 ça ���1r�1r, �gizli bir dil � ya da "hayvan dili" konu �_ur, hayvan ba ���1r�1�_lar�1n�1, özellikle de ku �_lar�1n ötü �_lerini taklit eder. Sonunda, dilsel yarat �1c �1l�1���1 ve lirik �_iirin ritimlerini harekete geçiren, bir tür �ikincil ruhsal durum � elde eder.