Mircea Eliade_Samanizm.pdf

download Mircea Eliade_Samanizm.pdf

of 40

Transcript of Mircea Eliade_Samanizm.pdf

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    1/40

    1

    aammaanniizzmm

    Mircea Eliade

    Mircea Eliade 1907'de Bkre'te dodu. Bkre niversitesi'ndeki felsefe reniminin ardndan,

    Kalkta niversitesi'nde Hint felsefesi ve Sankrit eitimi grd. Himalayalarda geirdii alt aylkbir inziva dneminden sonra, Romanya'ya dnerek felsefe doktorasn tamamlad (1933). 1945-1956 yllar arasnda Paris'te Sorbonne'a balnsan Bilimleri Yksek Aratrmalar Okulu'nda dersverdi. 1956'da Chicago niversitesinde dinler tarihi profesrlne getirildi. 1961'de History ofReligions dergisini karmaya balad. Rumence, ngilizce ve Franszca elliyi akn kitapyaymlayan Eliade, 1986 ylnda Chicago'da ld.

    AARRKKAA KKAAPPAAKKEliade'n ana sav , kutsaln her beliriinin tm kutsal dile getirdiidir. Ona gre en ilkel ve en yal nkutsal grngde bile kutsall k stne herey sylenmitir: Kutsal kendini bir tata ya da aatada vurmas, bir tanrda da vurmasndan ne daha az gizemli ne de daha az ilgiye deerdir.

    Gerekliin kutsallama sreci hep ayndr; yalnzca bu kutsallamn insan bilincinde ald biimdeiir.

    NNDDEEKKLLEERR

    nsz ................................................................................................................................................. 7Genel Kavramlar. Devrilme Yntemleri. amanlk ve Mistik arlma ..................................... 21Srra Erdirici Hastalk ve Ryalar ...................................................................................................... 55amanlk Glerinin Elde Edilmesi .................................................................................................. 93amanla Giri (Srra Erme) ............................................................................................................139aman Giysi ve Davulunun Simgesel Anlamlar ........................................................................... 175Orta ve Kuzey Asyada amanlk: I. Ge klar, Yeraltna niler ........................................... 213Orta ve Kuzey Asyada amanlk: II. Sihirli Saalt mlar-Ruhgderaman ................................. 247amanizm ve Kozmoloji ................................................................................................................... 291Kuzey ve Gney Amerikada amanizm ....................................................................................... 321Gneydou Asya ve Okyanusyada amanizm .......................................................................... 373Hint-Avrupal Kavimlerde amancl deoloji ve Teknikler ............................................................ 411Tibet, in ve Uzakdouda amancl Simge ve Teknikler ........................................................... 467Paralel Mit, Rit ve Simgeler .............................................................................................................. 507Kuzey Asya amanizminin Oluumu ............................................................................................... 539SONSZ .............................................................................................................................................. 553DZN .................................................................................................................................................... 557

    NNSSZZ

    Kiiyi amanla eken ar da, herhangi bir dinsel i ars gibi, bir bunalmla, aman adaynntinsel dengesinin geici olarak bozulmasyla kendini gsterir.

    Bir dinsel olguyu belirleyen tarihsel koullar, son derece nemli olmakla birlikte (her insan olgususon tahlilde tarihsel bir olgudur), sz konusu olguyu btnyle aklayamaz. Bir rnek vermekleyetinelim: Altayl larn aman, ritel olarak, gvdesine belli sayda basamaklar oyulmu bir kaynaacna trmanr; kayn, Evren Aacn simgeler, basamaklar da amann ge yolculuundagemek zorunda olduu eitli Gk katmanlarn temsil eder; bu trende ierilen kozmolojikemann kkeni byk olaslkla Dou kltrlerindedir.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    2/40

    2

    Dinsel olgularn ifresinin zlerek derin anlamlarnn ortaya karl mas ii dorudan doruyadinler tarihisine aittir.

    Kutsaln diyalektii bir dizi ilk rnei snrszca tekrarlama biiminde iler; yle ki, belli bir "tarihselanda" gerekleen birhierophanie, yaps bakmndan bin yl daha yal veya daha gen baka

    birhierophanie ile rtebilir; kutsaln kendini grngletirmesi srecinde gzlenen bu eilim -hep ayn paradoksal gereklik kutsallam olaynn ad infinitum yeni batan ele alnma eilimibir bakma din olgusundan bireyler anlamamz ve onun "tarihini" yazmamz olanakl klar. Bakadeyile, kutsaln grngleimi (hierophanie) olaylar byle tekrarland iindir ki dinsel olaylartekilerden ayrt edilebilir ve anlalabilir.

    nsan pekala oktanrc olup dinsel bakmdan totemci gibi davranabilirken bir yandan dakendini tektanrc sanabilir ya da bunu iddia edebilir. Kutsaln diyalektii btn dnmlereaktr; hibir "biim" bozulma veya rmeden bak, hibir "tarih" kesin ve donmu deildir. Bitopluluk -bilinlice ya da bilmeden- birok dinleri yaayabildii gibi, bir birey de, en"ycelerinden en kabalarna ve en sapknlarna dek pek ok sayda dinsel yaant tanyabilir.

    amanizm de tam byle arkaik esrime tekniklerinden biridir; hem gizemcilik, hem by hem deterimin geni anlamyla dindir.

    GGeenneell KKaavvrraammllaarrDDeevviirriillmmee YYnntteemmlleerrii

    aammaannllkkvvee MMiissttiikkaarrllmmaa

    Yzyln bandan beri, budunbilimciler, btn "ilkel" toplumlarda varl na tanklk edilen sihirsel/dinsel saygnlk sahibi baz sra d bireyleri adlandrmak iin, aman, medicine-man, byc yada sihirbaz gibi terimleri -aralarnda pek fark da gzetmeden- kullanma al kanl n edindiler.

    Elbette aman da asl nda bir sihirbaz ve bir otacdr; btn hekimler gibi onun da hastal klarsaalttna; ilkel ve ada tm sihirbazlar gibi "fakirsel" mucizeler gsterdiine inanlr. Ama O,bunlardan baka, ruhgder (psychopompe)dir de; ayrca rahip, mistik ve ozan da olabilir.

    Stricto sensu (dar anlamda) amanizm tipik olarak Sibirya ve Asya'ya zg bir dinsel olgudur.Terimi bile, Rusa araclyla, Tunguzca "aman" szcnden gelir. ... Asya'nn ortalarn vekuzeyini kaplayan btn bu geni alan iinde toplumun sihirsel / dinsel yaam hep amannevresinde dner. Bu elbet te onun, kutsal olanla elleen tek kii olduu ve dinsel etkinliinbtnyle onun tekelinde bulunduu anlamna gelmez. Birok kabilelerde amann yan srakurban sunucu bir rahip de vardr; ayrca her aile reisi evdeki dinsel yaamn da badr. Gene de

    aman en nemli kii zelliini korur, nk esrime (vecd, extase) deneyiminin en yetkin dinseldeneyim sayld btn bu blgelerde, esrimenin ba ustas yalnzca amandr. Bu karmakolayn ilk tanm -belki de en az yanlma pay tayan tanm- yle olmaldr: amanl k = esrimeteknii.

    Herhangi bir blgede bir "amancl kompleksin" varl , u ya da bu halkn tm sihirsel/ dinselyaamnn zorunlu olarakamanl k evresinde billurlat anlamna gelmez. ... Genel olarakamanl k, birtakm baka sihir ve din biimleriyle bir arada bulunur.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    3/40

    3

    Sihire ve sihirbazlara dnyann hemen her yerinde rastlanr; oysa amanl k, zerinde srarladuracamz zel bir sihirsel "uzmanl k" durumu gsterir : "atee egemen olma", "sihirli uu" gibi..Bu nedenle, amann teki nitelikleri arasnda bir de sihirbazlk olsa bile, her sihirbaz uluortaaman diye nitelenemez. ... Her otac saaltcdr, ama aman bu ite kendine zg bir yntemkullanr. ... Herhangi bir esrik kiiyi hemen aman sayamayz; aman, ruhunun bedeninden

    ayrlarak ge trmanmaya ya da yeraltna inmeye giritiini varsayan zel bir esrimeninuzmandr.

    O, kendi "ruhlarna" egemendir; u anlamda ki, insan olmakla birlikte, llerin, "cinlerin" veDoann ruhlarnn aleti olmakszn onlarla iletiim kurmay baarr.

    Orta ve Kuzey Asya amanizminin, en azndan bugnk grnmyle, her trl d etkidenbak, "yerinde bitmi" (originaire) bir olgu olmadn elbette biliyoruz ve gstermeye dealacaz; tersine, uzun bir "tarihe" sahip bir olgudur bu.

    amanizm Orta ve Kuzey Asya'nn dinsel yaamna egemen olsa da bu geni blgenin dini

    deildir. Baz kimseleri kuzey insanlarnn ve Trk-Tatar halklarn dinlerini amanizm saymaagtren ey, geveklik ve kafa karkl olmutur.

    amanlar mensup olduklar toplumlarn iinde baz zellikleriyle sivrilen sra d kiilerdir. ...amanlar kendi dinsel deneyimlerinin younluuyla topluluun geri kalan ksmndan ayrlrlar.Baka deyile, onlar normal olarak "din" denen eyden yana deil de daha ok mistiklerinarasna koymak, daha akla yakn grnyor. ok sayda cinin iinde amanl k eleribulunduunu grmek frsatn bulacaz, nk belli bir sekinler grubunun kullanabilecei ve bianlamda ad geen dinin misliini oluturan bir esrime teknii her zaman el altnda bulunur. ...aman byk bir insan ruhu uzmandr; ruhu yalnz o "grr", zira ruhun "formunu" ve yazgsn obilir.

    Ruhun yazgsnn dolayszca gndeme gelmedii; hastalk (= cann/ ruhun kaybolmas), lm,uursuzluk, ya da esrime deneyimi (Ge veya Yeraltna mistik yolculuk) gerektiren herhangi birbyk zveri sz konusu olmad durumlarda, amann varl zorunlu deildir. Dinsel yaamnnemli bir kesimi onsuz yaanr.

    Gk-Tanrnn dinsel gncell iinin, Kuzeydeki ve Kuzeydoudaki komu halklara gre daha iyikorunmu olduu Trk Tatarlarda da bu tanr aynekilde "Bakan", "Han", "Bey" ve sk sk da Ataadyla anlr.

    Gn en st katnda oturan bu tanrnn, buyruu altnda ve daha alt katlarda yer alan birka

    "olu" ya da "ula" vardr. bunlarn saylar kabileden kabileye deiir; genellikle Yedi veya Dokuz"Ouldan" -ya da "Kzdan"- sz edilir ve aman bunlarn birkayla sk ve zel ilikiler srdrr.Gk-Tanrnn bu Oullar, Ulaklar ya da Uaklarnn grevi, insanlara gz kulak olmak ve yardmetmektir.

    Altayllarda, Gk ya da hava tanrsndan sonra gelen tek nemli tanr, Yeraltnn egemeni Erlik(Yerlik) Han'dr ve aman tarafndan olduka iyi tannr. ... Morfolojik bakmdan, bu "din" anaizgileriyle Hint-Avrupal halklarnkine yakndr: Byk Gk ya da Frtna Tanrsna verilen nem,

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    4/40

    4

    Tanra yokluu (ikisi de Hint-Akdeniz alannn tipik zellikleridir), "oullara" ya da "ulaklara"(Avinler, Dioskurlar) yklenen ilev, atein yceltilmesi, ikisinde de ayndr. Toplumbilimsel veekonomik alardan ise, Hint Avrupallarla Trk-Tatarlarn n-tarihi arasndaki yaknlk daha da netolarak belirir: Her iki toplum da ataerkil bir yap gsterir, aile reisi byk bir g ve sayg nlk tarve ekonomileri de kabaca avclk ve obanlk ekonomisidir. ... Eski Hint-Avrupal larla eski Trk-Tatarlar (daha doru bir deyile, n-Trkler) arasndaki ekonomik, toplumsal ve dinsel simetri bir

    gerek olduuna gre, tarihin tand eitli Hint-Avrupa halklar arasnda Trk-Tataramanizmine benzer "amancl" kalnt larn hala ne lde yaadklarn aratrmak gerekiyor.

    Dnyann hangi bucan da ve tarihin hangi anda olursa olsun, tamamen "ar" ve "toprannrn" bir dinsel olgu bulma ansmz yoktur. ... insanl n ta a ncesine ait sihirsel/ dinselinanlarndan hi deilse bir ksmnn daha sonraki dinsel tasarmlarda ve mitolojilerde korunmuolduu ise kesin gibidir. Ama gene ok olasdr ki, ta ncesi alardan gelen bu manevi miras,tarih ncesi ve n tarih devirlerinde insan topluluklar arasndaki kltrel temaslar sonucu srekliolarak deiimlere uramtr. Bylece, dinler tarihinin hibir blmnde, "yerinde bitmi" katkszolaylarla karlamayz, zira "tarih" her yerden gemi; geerken de dinsel tasarmlar, mitolojikyaratlar, trenleri ve esrime tekniklerini deitirmi, kaynatrm, zenginletirmi,

    yoksullatrmtr. ... Ama hibir din btnyle "yeni" deildir, hibir dinsel mesaj gemiitamamyla geersiz klamaz.

    amanizmin en i leri btnleme derecesine vard Arktik, Sibirya ve Orta Asya blgelerindekidinlere gelince, bunlarn tipik zelliinin (zelliklerinin) bir yandan varl yle byle hissedilen biGk-Tanr, te yandan da av trenleri ve atalara tapma gibi tamamen ayr bir dinsel dorultugsteren eler olduunu grdk.

    Sibirya'da ve kuzeydou Asya'da amanlarn balca devirilme yollar, 1) amanl k "mesleinin"kaltsal aktarm (babadan oula gemesi) ve, 2) kendiliinden gelen bir "i ars" ya daseilmedir.

    Seilme yntemi ne olursa olsun, biraman ancak iki ynl bir "eitim" aldktan sonra amanolarak tannr : 1) Esrime dzeyinde (ryalar, kendinden geme, vb.) ve 2) Gelenekler dzeyinde(amanl k teknikleri, ruhlarn adlar ve ilevleri, klann mitolojisi ve soyaac, gizli dil, vb.). Ruhlar veeski usta amanlar tarafndan stlenilen bu ifte eitim, bir "yola giri" veya "srra-er(dir)me"(initiation) sreci niteliindedir. Bazen bu srra-erme halka ak olarak gerekleir ve o zamankendi bana bir tren (ritel) oluturur. ... Hibir durumda, anarik sanr veya yanlsamalar ya datamamen kiisel uydurma masallar sz konusu deildir.

    Ruh hastas (psikopat) olsun olmasn, gelecein aman bazsrra-erme snavlarndan gemekve bazen ok karmak olabilen bir "eitim" almak zorundadr. ... Asl nemli rol oynayan, bu

    gleri elde etmekteki k noktas (kaltm, ruhlarca balanma, istemli arama) deil, srra-ermeyoluyla aktarlan teknik ile bu tekniin altnda yatan kuramdr.

    aman olacak kiinin seiminde yldrmn rol neml idir, nk amanlk glerinin kaynanngkte olduunu bize gsterir.

    Miras kalan aslnda amanlk deil, amann lmnden sonra olunun ya da aileden birininamanl k gcn ayn kaynaktan elde etme yetenei veya eilimidir. ... Kuzey Amerika

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    5/40

    5

    kabilelerinde hemen her yerde daha yaygn olarak kullanlan, "ruhlar" kendiliinden gelen birdeneyim (rya, vb.) yoluyla veya istemle peinden koarak elde etme ynteminden farkl olarakbu "ruhlarn" babadan oula aktarlmas her zaman amanl k mirasnn temeli olarak kalr.Eskimolarda ise amanl k olduka nadir olarak kal tsaldr.

    Otaclk, burada anlmasnda yarar olmayan birok topluluklarda kal tsal deildir. Bu demektir ki

    dnyann hemen her yerinde, sihirsel / dinsel glerin hem kendiliinden (hastalk, rya, bir "g"kaynayla tesadfen karlama, vb. arac lyla) hem de istemle (aray yoluyla) eldeedilebilecei kabul edilmektedir.

    Biramanla bir saral arasndaki tek fark, saraInn kendinden-gemeyi kendi isteiylegerekletiremeyiiydi.

    amanlkla hastaln aynl sav, Arktikamanl ndan baka amanlk biimleri hakknda daileri srlmtr.

    Samoa'da sarallar bilici olur. Sumatra'da yaayan Bataklar ve Endonezyal baka yerliler

    sihirbazlk grevi iin hastal kl ve zayf tipleri yeleyip seerler. ... Ugandal Lotukolarda sakatlarve akl hastalar normal olarak sihirbazla adaydrlar (fakat bu grevlerinde resmiyetkazanabilmek iin uzun bir "yetime" (srra erme) sreci geirmeleri gerekir).

    ili'de yaayan Arauca'larda aman adaylar "hep kalpleri zayf, mideleri bozuk, sk sk balardnp gzleri kararan marazl veya an duyarl tiplerdir.

    Byle hastalklarn hemen her zaman otaclk "mesleiyle" ilikili olarak meydana kmasnda daalacak birey yoktur. Hasta gibi dindar adam da, insan varoluunun temel verilerini, yaniyalnzln, hayatnn pamuk ipliine bal oluunu, d evrenin dmanl n kendisine anlayanfarkl bir yaam dzeyine frlatlmtr. Fakat ilkel sihirbaz, otac ya da aman sadece bir hasta

    deildir: O hereyden nce iyilemeyi baarm, kendi kendini iyiletirmi bir hastadr.

    Yakutlara gre, kusursuz aman ciddi olmal, sz ve davranlar yerine oturmal ,evresindekileri inandrmay baarabilmelidir; zell ikle kendini beenmi, gururlu ve fkel i bir kiilikgstermemelidir. inde insanlar rktmeyen, ama gcnn de bilincinde bulunduuhissedilmelidir. Byle bir portrede, baka betimlemelere gre kafalarda tasarlanan saral tipinibulmak, dorusu pek kolay deildir.

    Sonu olarak denebilir ki, amanlk dou halinde ya da gizli bir norm-dlk ile ilikilendirilemez.

    Gerek sara veya histeri nbetlerine kapl yor olsalar da olmasalar da, amanlar, bycler ve

    genel olarak otaclar sradan ruh hastalan say lamazlar : Onlarn psikopatolojik deneyimlerininkuramsal bir ierii vardr; zira kendi kendilerini iyiletirmilerse ve bakalarn daiyiletirebiliyorlarsa, bu, hastaln mekanizmasn -daha iyi bir deyile, kuram n- bilmelerisayesindedir.

    ster tanrlar veya ruhlar tarafndan onlarn szcs olmak zere seilmi olsun; ister byle birgreve baz fiziksel bozukluklar yznden nceden yatkn veya eimli olsun, aman dinsel bir "iars deerindeki baz kal tm "zelliklerinin taycs olsun, aman dz insanlarn dnyasndan

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    6/40

    6

    ayrlp tekilleir; bunun nedeni de kutsall kla daha dolaysz ilikide olmas, kutsallndavurumlarn daha etkili biimde denetleyebilmesidir.

    Bu norm-d ve beklenmedik bir deneyim yoluyla tekilleme kavramn akla kavuturmaknem tar, nk, yakndan baklnca, bu tekillemenin -sivrilip ayrlma anlamnda kutsalndiyalektii iinde yer ald grlr. Gerekten de en i lkel hierophanie (kutsaln grng haline

    gelmesi) olaylar bile, herhangi bir nesneyle onu evreleyen kozmik blge arasnda, kkten ve"varlksal" deer tayan bir ayrlmadan baka birey deildir: Filan ta, filan aa ya da filan yerkutsal birer nesne olarak ortaya kmalar dolaysyla; bir anlamda kutsaln herhangi birdavurumuna yataklk etmek zere seilmi olmalar yznden, teki talardan, tekiaalardan ve teki yerlerden "varlksal" olarak ayrlp, baka ve doast bir dzeyde yeralrlar. ... Burada gzlememiz gereken nokta, nesnelerin, varlklarn ve imlerin tekillemeleriarasndaki simetri ve koutluk; bir de "yelenme", yani topluluun geri kalan ksmna gre okdaha derin ve youn olarak kutsal yaayan bireylerin seilmesi yoluyla meydana gelentekillemedir. Bu bireyler bir bakma o kutsaln ete kemie brnm biimidir, nk onuyounlukla yaarlar; ya da daha doru bir deyile, kendilerini semi olan dinsel "formun" (tanr,ruh, ata, vb. ) "yaantsn olutururlar."

    SSrrrraa--EErrddiirriiccii HHaassttaallkkvvee RRyyaallaarr

    aman olacak kiinin bu greve "arlmasn" belirleyen btn esrime olay ve yaantlar, birsrta-erme (initiation) treninin geleneksel elerini -emasn- gsterir: ac ekme, lme vedirilme.

    Sibirya amanlar ile Avustralya otaclarnn srra-ermeleri arasnda yakn bir benzerlik vardr. Her ikdurumda da aday yar-tanrsal varlklar ya da atalar tarafndan, vcudunun paralanmasn vei organlaryla kemiklerinin yenilenmesini kapsayan bir ameliyata konu olur. Gene her ikidurumda bu ameliyat biryeralt dnyasnda yaplr ya da oraya inmeyi ierir.

    Paleolitik dinlerde de maarann olduka nemli bir rol oynam olduu sanlyor. te yandan,maara ve labirent, (rnein Malekula'lar gibi) baka arkaik kltrlerdeki srra-erme trenlerindebirinci derecede nemli bir ilev gryor; ikisi de teki dnyaya geiin, yeraltna iniin, somutsimgeleri durumundalar. ili'deki Arauca amanlarna ilikin ilk bilgilere gre, bunlar da srra-erilerini ou kez hayvan kafataslaryla ssl maaralarda gerekletiriyorlar.

    Btn bu ritelin ve snamalarn amac adaya gemi yaam unutturmaktr. Bu nedenle birokyerde, "srra-erdikten" sonra kyne dnen aman aday belleini yitirmi gibi davranr; yrmekyemek ve giyinmek gibi ilemlerin ona yeniden retilmesi gerekir.

    Btn erkeklerin klan yesi olabilmek iin bir srra-erme treninden gemek zorunda o lduklarkabul edilmekle birlikte, otaclara zg ayr bir srra-erme treni daha vardr.

    Paralanma ve piirilme yoluyla genleme mitinin, amanizmin manevi ufku dnda dainsanln zihninde bir saplant gibi yaadn unutmayal m. ... Sibirya, Orta Asya ve Avrupafolkloruna da gemitir; burada demircinin roln sa-Mesih veya baz ermiler oynar.

    amanlk Glerinin Elde Edilmesi

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    7/40

    7

    amann greve arlmas olaynda atalarn ruhlarna den rol, gerekte, san labileceindendaha az nem tar. Sz konusu atalar, Kartal biimi altnda gnei simgeleyen Yce Varlktarafndan dorudan doruya yaratlm olan mitsel "ilkamann" torunlarndan baka bireydeildir.

    amann amanln kesinletirip resmiletiren sadece ite bu srra-erdirici lp dirilmedir.

    Btn Gney Amerika'da aman deneyimliamanlarn ruhlaryla karlap onlardan eitimalmak iin, lmek zorundadr, nk ller hereyi bilir (burada her tr falc l llerle alveriyoluyla aklayan evrensel bir inan sz konusudur).

    amanlarn ayrca bakalarnn ve halkn bilmedii, sadece kendilerinin kurban sunduklar,kendilerine zel tanrlar da vardr.

    Samimi ve yardmc ruhlarn ounun hayvan biimleri tadn belirtmekle yetinelim. rneinSibiryal ve Altayl halklarda ay, kurt, geyik, tavan, her eit ku (zellikle kaz; kartal, karga,

    bayku) ve iri solucanlareklinde grnebildikleri gibi; hayalet, hortlak, orman ruhlar, toprak veocak ruhlar, vb. olarak da ortaya kabilirler. ... Vasyugan amannn yardmc ruhlar, saylardeiken olmakla birlikte, genel olarak yedi tanedir. ... Baka blgelerde ise, Vasyuganamannn evresindeki bu ruhlar alaynn yerini tek bir ruh tutar: Kuzey Ostyaklarnda bir ay.

    Heramann, gizli tuttuu birye-kla's (hayvan ana, bir tr mitsel hayvan figr) vardr. Zayfamanlarn ye-klas bir kpektir; daha gl olanlarnki boa, tay, kartal, sn veya boz ayolabilir. Ye-klalar ay, kurt, kpek olanlar en yoksul amanlar saylr.Amagat (emeget) isetamamen baka bir varlktr. Genel olarak, lm biramann ruhu veya nemsiz gk ruhlarndanbiridir.

    Hayvanlarn dili, aslnda "ruhlarn dilinin" bir deiik biiminden ibarettir, ki bu da ... amanlarngizli dilidir.

    Btn dnya mit ve sylencelerinin birounda kahraman br dnyaya bir hayvan tarafndangtrlr. ... Nihayet, en eski avc topluluklarn dinlerinin temel esini oluturan, insanla hayvanarasndaki mistik dayanma kavramn da hesaba katmak gerekir.

    Koruyucu hayvan yalnz amann biim deitirmesini salamakla kalmaz, ayn zamanda onunkopyas veya alter egosudur da. Bu sonuncu kavram, amann ruhlarndan biridir: "hayvanbiimli ruhu... ya da daha doru bir deyile "can-ruhu" veya "yaam ruhu". amanlar birbirleriylehayvan biimi altnda kaprlar ve biramann alter ego'su dvte lrse kendisinin lm de

    fazla gecikmez.

    Bu gizli dil aslnda ou kez "hayvanlarn dilidir ya da hayvan seslerinin taklitlerinden kaynaklanGney Amerikada rakaman, srra-erme dneminde hayvan seslerini taklit etmeyi renmekzorundadr. Kuzey Amerikada da durum ayndr. Pomolar ile Menominilerde ve bakakabilelerde amanlar kularn tlerini taklit ederler.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    8/40

    8

    Guyana yerlilerinde "sessizlik birdenbire garip ama gerekten rktc lklarn kopmasylabozulur; brtler, ulumalar kulbeyi doldurur, duvarlarn titretir. Bu grlt ritimli bir brmegibi ykselir, yava yava uzaktan gelen bouk bir homurtuya dner, sonra yeniden iddetlenir".

    Bu bar-arlarla haber verilen, hayvan davranlaryla da ilan edildii zere ruhlarntrendeki varldr.

    Hayvanlarn, en bata da kularn, dilini renmek dnyann her yerinde Doann gizlerini bilmekve dolaysyla gele ten haber verme yeteneine sahip olmak demektir.

    Seansta bir hayvann vcuduna brnmek de, ller konusunda grdmz gibi, arplmakyani o hayvan tarafndan ele geirilmekten ok, amann sihir yoluyla o hayvana dnmesidir.

    Birok gelenekte, hayvanlarla dostluk ve onlarn diline ainalk cennet kavramna balgstergelerdir. Balangta, yani mitsel alarda, insan hayvanlarla bar iinde yayor vedillerini anlyordu. Ancak Kitab Mukaddes geleneindeki d (ilk gnah) olayylakarlatr labilecek byk birilk felaket sonucu bulunduu duruma dmtr : lml, iki

    cinsiyetli, beslenmek iin almaya zorunlu ve hayvanlarla anlamazlk iinde bir yaratk...Hayvanlarla dostluk, onlarn dilini bilmek, hayvana dnmek, amann alarn balangcndayitip gitmi olan "cennetlik" duruma yeniden kavutuunun belirtileridir.

    Bir adam bir koruyucu ruh edindi mi artk ona kurun ve ok ilemez; kurun veya ok isabet ederseyaras kanamaz, kan karnna akar; sonra onu tkrr ve eskisi gibi salkl olur.

    amanlarn eitimi sk sk ryada gerekleir. Tam yetkin kutsal yaama kavumak, tanrlar, ruhlave ata ruhlar ile dolaysz ilikiler kurmak ancak ryada olur. ... amanlk kal tsal olmakla birlikte,gerekli nitelikleri kazanp onaylanmak ancak ryada ruhlar grdkten sonra olur. Bu ruhlar dazaten kuaktan kuaa kal tsal olarak geerler.

    Grld gibi, herhangi bir manevi, fiziksel veya hayvansal varl k, gerekaman iin, gereksradan bir birey iin sihirli g kayna ya da koruyucu ruh olabiliyor. Bu nokta, amancl glerinkkeni bakmndan bize olduka nemli grnyor : Hibir durumda amancl glerin zelnitelii ne onlarn kaynaklarna (ki bunlar ou kez tm sihirsel / dinsel gler iin ayndr) ne debu glerin belli baz hayvanlarda somutlam olmasna baldr ... Her kzl derili, belli bir istemve younlama abas gstermeye hazrsa kendi koruyucu ruhunu edinebiliyor. Baka yerlerdekabile yeleri srasna gei (topluma katlma) anlamnda srra-erme de bir koruyucu ruhedinilmesiyle kesinleiyor. Bu adan baklnca, amancl glerin peinden koma, ok dahagenel bir olgu olan sihirsel / dinsel g araynn iinde yer alyor.

    aman klann herhangi bir yesinden ayran ey bir gce ya da koruyucu ruha sahip olmas deil, esrime deneyimidir.

    Her yerde olduu gibi, Kuzey Amerika'da da bu koruyucu ve yardmc ruhlarn edinilmesi yakendiliinden ya da isteme bal olur. Kuzey Amerikalamanlarla Sibiryalamanlar arasnda buadan bir ayrm yaplmak istenmitir; buna gre, Kuzey Amerikal larda her zaman istemli biraray sz konusu iken, Asya'da amanla ar bir bakma ruhlar tarafndan adaya ister istemezyklenmektedir. ... Kendiliinden esrime deneyiminde vcudun paralanp organlarn

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    9/40

    9

    yenilenmesi inannn snd veya seyrekletii yerlerde, amann kendi vcudunu(Assinoboinlerde olduu gibi) hayvan ruhlara ya da (Tibette olduu gibi) eytancl ruhlara yemolarak sunmas, bunun yerini alr.

    Kii genel olarak istemeye istemeye aman oluyor; ancak bunu yapmazsa sonunun lmolaca teki amanlar tarafndan vurgulandktan sonra, amanlk glerini kabul etmeye ve

    ruhlarn buyruklarna uymaya raz oluyor. Sibirya, Orta Asya ve baka yerler, amanlarnndurumu da aynen budur. Tanrsal seime kar bu diren, belirttiimiz gibi, insann kutsallakar olan ifte anlaml tutumuyla aklanabilir.

    Adayn kendine yapt ikenceler de, asl amanizmden ok, adayn bir gizli dernee girmek iinkatlanmak 'zorunda olduu korkun snavlar cmlesindendir. Fakat Kuzey Amerika'da bu ikidinsel olayn snrlarn net olarak izmek her zaman ok zordur.

    aammaannllaa GGiirrii ((SSrrrraa--EErrmmee))

    Manular bir baka srra erme snav daha uyguluyorlar: Kn buzda dokuz delik alyor; aday

    birinciden dalp buzun altndan yzerek ikinciden kmak ve bu ekilde, bir delikten dal psonrakinden karak, dokuzuncuya dek devam etmek zorunda...

    Usta ran ruhunu yanna al p uzun bir esrimeli yolculua kar. ... Usta raa vcudun eitliyerlerine musallat olan hastalklar tanlama ve saaltma yollarn aklar. Her vcut ksmnn adnsyledike adayn azna tkrr; "Yeralt belalarnn yollarn renmek iin" aday bu tkryutmak zorundadr. Son olarakaman mezini yukar dnyaya, gksel ruhlarn yanna gtrr.mez artkamandr, "kutsanm bir vcudu" vardr ve amanl k yapabilir.

    Gouldlarda da srra-erme treni, Tunguz ve Bur yatlarda olduu gibi, halka ak olur; adaynailesiyle birok davetli trende hazr bulunur. Yrlar sylenir, dans edilir (en az dokuz oyuncu

    gerekir) ve dokuz domuz kurban edilir. amanlar bunlarn kann iip kendilerinden geer ve uzunuzun amanlk ederler. enlik birka gn srer ve bir tr toplu elence ve bayram niteliinebrnr. Srra-erme treni amanizmin sosyolojisinde nemli bir rol oynar.

    Suyla arnma btn amanlar iin en az ylda bir kez, hatta ayda bir kez (yeni ay srasnda),zorunludur. Bundan baka aman herhangi bir "kirlenmeye" uradnda da aynekilde arnr;kirlenme zellikle arsa arnma kanla da yaplabilir.

    Tren arifesinde, amanla dokuz olu tarafndan yeter sayda dz ve salam gen kayngvdesi kesilir. Bu i kyllerin llerini gmdkleri ormanda yap lr ve ormann ruhunu yattrmakiin koyun eti ve tarasun sunulur. enlik, sabah kayn aalar belli bir sraya gre dikilir. nce

    salam bir aa, kkleri ocakta tepesi de yurdun st deliinde (duman bacas) olmak zere,yuftun iine dikilir; buna udei-burkhan, yani "kap korucusu" (veya "kapc tanr")denir, nkamana Gn giri kapsn aacaktr. Bu aa srekli olarak adrda kalacak, amann evininayrc zelliini oluturacaktr.

    Bir aacn yannda, belli bir noktada, alay durur ve bir teke kurban edilir; teki amanlar davulalarken, belden yukars plak olan adayn bana, gzlerine ve kulaklarna kurbann kan

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    10/40

    10

    srlr. Dokuz oul da ellerindeki sprgeleri suya batrp adayn plak srtna vururlar veamanl k ederler.

    "Baba-aman" bir kayn aacna trmanr ve doruuna dokuz entik atar. ... Ayn riteli dokuzaacn her birinde tekrarlar; dokuz aa, atlan dokuz entik gibi, dokuz gk katmann simgeler

    Bu srada yemekler hazrlanmtr ve (atee ve havaya et paralar atlarak) tanrlara sunuklndktan sonra len balar.

    Kayn veya huun Kozmik Aac, baka deyile Dnyann Eksenini simgeledii, dolaysylaDnyann Merkezini tuttuunun kabul edildii aktr; aman ona trmanrken asl nda "Merkeze"doru bir yolculua koyulmaktadr.

    Araucalarn kadn amanmai'nin kutsanma treniyle... Bu meslee giri treninin merkezindebir aaca, daha dorusurewe ad veri1en kabuu soyulmu bir aa gvdesine trmanma ritibulunur; bu aa gvdesi de zaten amanlk mesleinin simgesi gibidir ve hermai onu srekliolarak kulbesinin nnde bulundurur.

    Aday soyunur ve sadece i gmleiyle, koyun postlarndan ve rtlerden oluan bir deeuzanr. Yalaman kadnlar, elleriyle byc jestleri yaparak, onun vcudunu canelo ileovmaya balarlar. ... Bykleri onun zerine eilip gsn, karnn ve ban kan fkracak kadakuvvetle emerler.

    amanla giri/srra-erme riti olarak bir aaca trmanmaya Kuzey Amerikada da rastlanr. ...Aa, sarmak ya da ip yardmyla ge kma son derece yaygn bir mitsel motiftir.

    Eitim, sresince, sk bir oru ya da perhiz uygulanr, raklar srekli olarak sigara tttrr, ttnyapraklar iner ve ttn suyu ierler. Gecenin yorucu danslarnn ardndan, a durmann ve

    zehirlenmenin de yardmyla, esrimeli yolculua hazr hale gelirler. kinci blmn ilk gecesikendilerine jaguara ve yarasaya dntrme yolu retilir.

    Bat Hint adalarndaki Karayip kabilelerinin amanla giri trenleri hakknda anlattklarnanmsatyor. Laborde ustalarn ran vcudunu aa tutkalyla ovduklarn ve uabilmesi,zeemen (ruhlar) avna kabilmesi iin ku tyleriyle kapladklarn belirtiyor. Bu ayrnt bizi, hiartmyor, zira ku biimli aman giysisi ve sihirli uuun teki simgeleri Sibirya, Kuzey Amerika veEndonezya amanizmlerinin ayrlmaz parasdr.

    Ttnle aulanmak Gney Amerika amanl nn tipik bir zellii; ritel olarak bir kulbeyekapanma ve raklara uygulanan sert fiziksel snamalar Tierra del Fuego yer lilerinin (Selknam ve

    Yamana) srra-erme ritlerinin ana elerinden birini oluturuyor; bir usta tarafndan eitilme veruhlarn grnr klnmas da Gney Amerika amanlnn yap talar arasnda yer alyor.

    Avustralyann Forest River blgesindeki otaclarn srra-ermeleri hem adayn simgesel olarak lpdirilmesini hem de ge yolculuu kapsar.

    Gkkuana gelince, bilindii gibi ok sayda halk ve topluluk bunu, G yere balayan birtr kpr, zellikle de tanrlarn kprs olarak grr. Bu nedenle, frtnadan sonra ortaya kmas

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    11/40

    11

    tanrnn fkesinin yattnn belirtisi olarak yorumlanr (rnein Pigmelerde). Mitsel kahramanlarge hep gkkua yoluyla karlar.

    Tanrlarn yolu ve Gkle Yer arasnda kpr olarak gkkua Japon geleneklerinde de karmzakar; hi kukusuz, Mezopotamya dinsel gr ve tasarmlarnda da yer almaktayd.Gkkuann yedi rengi gn yedi katyla zdeleniyordu; bu simgesellie hem Hint ve

    Mezopotamya hem de Yahudi inanlarnda rastlyoruz. Bamyan duvar resimlerinde Budha dayedi nl bir gkkua zerinde oturur durumdadr; yani Kozmosu amaktadr, tpk kendidoum mitinde kuzey ynnde yedi adm atarak yedi g amas ve Dnyann Merkezine,Evrenin en yksek doruuna ulamas gibi...

    Tanrnn taht bir gkkuayla evrilidir (Kitab- Mukaddes, Vahiy 4-3) ve ayn simgesellikRnesans dnemi Hristiyan sanatnda bile etkisini srdrr.

    aman davullarnn stnde Ge doru bir kpr olarak gsterilen gkkua desenleri bulunurTrk dillerinde gkkua ayn zamanda kpr anlamna da gelir. Yurak-Samoyedlerde amandavulunun adkemerdir (=kpr); onun sihirli gcyle aman bir ok gibi ge frlatlr. Bundan

    baka, Trklerle Uygurlarn aman davulunu, amann ge knda kulland "gksel kpr"(gkkua) olarak grdklerine inanmak iin de nedenler vardr. Bu fikir, her biri ayn esrimelige k deneyiminin ayr birer yolunu temsil eden davul ve kprnn i ie gemi karmaksimgeselliinin bir parasdr.

    Btn bunlaru anlama geliyor: nsan ancakkatlamkla, yani kuvartz kristalleriyle dolduuzaman aman olabiliyor; bu ilem otacla zenen aday Gksel alemle mistik bir dayanmaiine sokup onun varlk tarzn deitirebiliyor. nsan, bu kristallerden birini yutarsa ge uabiliyor

    Kaya kristalleri Avustralya din ve byclnde temel rol oynar ve nemleri btn Okyanusyave iki Amerika corafyasnda da daha az deildir.

    Srra-erme srasnda yer alan ge k, sihirbaz olacak kiiye uma yetenei de kazandrr,Gerekten de dnyann her yerinde aman ve sihirbazlara umak, bir anda ok bykmesafeler kat etmek ve grnmez olmak gibi yetiler atfedilir.

    Gney Amerikada, ge a da ok yksek dalara yaplan srra-erme yolculuu byk bir roloynar.

    "Ghost Dance Religion" un (Hayalet Dans Dini) kurucusu da bu mistik akmn btn bykpeygamberleri de, mutlaka birer esrime deneyimi yaamlar ve kariyerlerini de bu deneyimbelirlemitir.

    Ge k, amancl srra-erme olaylarnda temeli nemde bir rol oynamaktadr. Bir aaca veyabir diree trmanma riti; ge ykselme veya sihirli uu, daln/esrime durumunda yerdeitirme, havada uma, ge mistik yolculuk vb mitleri, btn bu eler, amanla ar yada amanl a giri ve kutsanma olaylarnda belirleyici bir ilev grrler.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    12/40

    12

    aammaann GGiiyyssii vvee DDaavvuulluunnuunn SSiimmggeesseell AAnnllaammllaarr

    amann zel giysisi, kendi bana birhierophanie (kutsall n grnrlemesi) ve dinsel birkozmorafya oluturur; sadece ortada bir kutsallk bulunduunu deil, ayn zamanda bazkozmik simgeleri ve izlenecek meta-psiik yollar da aa vurur.

    aman aday, gelecekte giyecei giysinin bulunduu yeri ryasnda grmek zorundadr; onualmaya da kendisi gider. Sonra giysi, fiyat olarak bir at denmek suretiyle, lm amannakrabalarndan satn alnr. Fakat giysi klandan darya karlamaz , zira bir bakma o btn klanilgilendiren bir eyadr.

    Bir yandan, ilkaman bir kartalla bir kadnn birlemesinden domutur; te yandan, amam) .kendisi de kua dnp umaa almaktadr ve gerekten de ku gibi yukar blgelereulama yeteneinde olduu lde, o da bir Kutur. skeletin -veya maskenin- aman baka birhayvana (geyik,vb.) dntrmesi durumunda da buna benzer bir durum sz konusudur, zirahayvan-ata trn hayatnn (canllnn) tkenmez dlyata, ata saylan hayvanda grlptannan ilk kayna olarak tasarlanr. Burada totemcilikten sz etmeye pek dili varmyor. Daha

    ok, insanla avlad hayvan arasndaki birtakm mistik ilikiler... sz konusu gibi grnyor.

    Avlanan ya da evcilletirilen hayvann lnce kemiklerinden tekrar doabilmesi, Sibirya dndabaka yerlerde de rastlanan bir inantr.

    Bu olay avc-gebe halklarn bu arkaik inannn eski Germenlerde de yaamakta olduununtandr. Bu mutlaka ve sadece "amancl" maneviyata zg bir e deildir.

    Tibetlilerle ranllarn cesetleri akta sergileme gelenekleri arasnda arpc bir benzerlik vardr.Her iki halk da kpek veya akbabalarn cesetleri yemesine izin verirler. Cesedin olabildiinceabuk iskelete dnmesi Tibetliler iin byk nem tar. ranllar kemikleri astodan'a (kemik yer

    kemiklik) brakrlar; kemikler burada yeniden dirilmeyi beklerler. Bu grenek, obanlk dnemimanevi hayatnn bir kalnts saylabilir.

    Bunlarn hemen hepsi benzer ya da elenebilir kltr dzeylerine aittir ve biz de onlar saymaklaavc ve oban halklarn geni kltr alannda baz nirengi noktalarn gstermi olduk. Ancakurasn belirtelim ki, bu kalntlarn hepsi de aynekilde "amancl" bir yapnn gstergesi deildir

    Yzn kurumla karartma adetinin btn "ilkellerde" yaygn olduunu ve anlamnn da ilk baktasanld kadar basit olmadn hatrlatmak gerekir. Maske, her zaman ruhlara kar bir kamuflajya da savunma arac deil, sihirle ruhlar alemine katlma srecini yrten ilkel bir tekniktir.Gerekten de dnyann pek ok yerinde maskeler atalar temsil eder ve maske tayanlarn bu

    atalar ete-kemie brndrdkleri kabul edilir. Yzn kurumla boyamak maske takmann, yanl ruhlar bedenine almann, en basit yollarndan biridir. te yandan, maskeler erkek gizlidernekleri ve atalara tapma adetleriyle de ilikilidir. Tarihsel-kltrel ekol maske, ata tapnc vegizli srra-erme derneklerinin oluturduu kltrel yuma, anaerkillik dzeninin kltrel evrimineait sayar; bu ekole gre gizli erkek dernekleri kadnlarn egemenliine kar bir tepkidir.

    aman giysisinin kendisi de zaten bir maske olup, kkende bir maskeden tremi saylabilir.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    13/40

    13

    Maske ak birekilde mitsel bir kiiliin ete-kemie brnmesini yanstr. te yandan giysi de (nplana karlp vurgulanmak istenen baskn zellik ne olursa olsun), aman herkesin gz nndeinsanst bir varla dntrerek, onu bir zden baka bir ze aktarm olur.

    amancl trenlerde davul birinci planda rol oynar. Simgesellii karmak, sihirli ilevleri oktur.aman "dnyann merkezine" tamak veya havada umasn salamak iin olsun, ruhlar

    armak ve hapsetmek iin olsun, nihayet grltsyle amann iine younlamasn veiinde dolamaa hazrland manevi alemle temasa gelmesini salamak iin olsun, amanlkseansnn yrtlmesi iin vazgeilmez bir edir.

    aman adaylarnn srra-erme ryalarndan birounun, "Dnyann Merkezine", Evren Aacnnve Evrensel Hakimin bulunduu yere yaplan mistik bir yolculuk ierdii hatrlardadr. aman,davulunun kasnan bu aatan Yce Varl n bu i iin zel olarak drd bir daldanyapar. ... Dnya Aacnn, yani "Dnyann Merkezinde yer alan "Eksenin araclyla, Gk ile Yerarasnda kurulan iletiim. Davulunun kasna Evren Aacndan yaplm olduu iin, amandavulunu almakla, sihirli birekilde bu aacn yanna, yani"Dnyann Merkezine" frlatlm olurve bu sayede Ge kabilir.

    Bu adan baklnca davul amann simgesel olarak Ge kmakta kulland ok basamakl"aman aacna" benzetilebilir. Gerek kayna trmanarak, gerek davulunu alarak, aman EvrenAacna yaklar ve sonunda gerekten stne kar. ... Bazlar devrik veya "tersine" -yani kklerhavada- aalar da kullanrlar ki bilindii gibi, bunlar Evren Aacnn en arkaik simgelerindendir

    Daha baka yerlerde, zerine kan veya votka srmek suretiyle aaca "kurban sunulur"."Davuluncanlandrlmas da aynekilde, kasnana alkol dklerek yaplr. Yakutlarda, stne y ldrmdm bir aa seilmesi tavsiye edilir. Btn bu grenekler ve alnan ritel nlemler, gerek vesomut aacn insanst bir bildirime (vahiy) konu olmakla znn deitiini, sradan bir aaolmaktan kp kutsallatn ve Evren Aacnn kendisini temsil ettiini aka gsterir.

    "Davulun canlandrlmas" treni de son derece ilgintir. aman zerine bira dknce kasnak"canlanr" ve amann azndan, kesilip alnd aacn ormanda nasl yetiip bydn,ondan nasl koparlp kye getirildiini, vb. ahlatr. Sonra, aman davulun derisini de sular; bukez de o "canlanr" ve gemiini anlatr. Derinin sahibi hayvan, yine amann azndan,doumundan, ana-babasndan, ocukluundan, avc tarafndan vurulduu ana kadar geenbtn yaamndan bahseder. ... Bir baka Altay kabilesi Tuba'larda ise aman bu ekildecanlanan hayvann sesini ve yryn taklit eder.

    Aslnda o yknd yetkin rnei, kabilesinin kkenindeki ilk ve temel canly ululamaktadr.Mitsel alarda kabilenin her yesi hayvana dnebiliyor, yani byk atann durumunu

    paylaabiliyordu. Gnmzde ise bu tr yakn ve sk ilikiler sadece amanlara zg kalmtr.

    aman amanl n yaparken, balangta herkese ait olan bir durumu bu kez yalnz kendisi iinyeniden oluturmaktadr. ... Burada ayr ayr, ama biri birini tamamlayan ve destekleyen fikirlersz konusudur. Bir yandan, aman davul alarak Kozmik Aaca doru havalanr; davulun geykselile ilgili birok simgeyi kapsadn birazdan greceiz. te yandan, davulun yeniden"canlanm " olan derisiyle srdrd mistik ilikiler sayesinde, aman, hayvan-biimli atannmahiyetini paylamay baarr; baka deyile, zaman yrrlkten kaldrp mitlerin sz ettii

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    14/40

    14

    kken ve balang durumuna yeniden kavuabilir. ... Hayvan-ataya dnmek ya da esrimeylege kmak, ayni deneyimin ayr ayr olmakla birlikte edeerli saylabilir ifadeleridir: kutsalolmayan sradan varoluun almas ve mitsel alarn sonunda ortadan kalkm olan "cennetgibi" bir varoluun yeniden kazanlmas deneyimi.

    Davul genel olarak oval biimlidir; derisi ren, sn ya da at derisidir.

    aman yukar dzeylere gkkuana trmanarak da ykselir. Ayrca, bir kpr imgesine derastlanr; aman bunun zerinden, bir kozmik blgeden tekine geer.

    Seansn banda, ruhlar arp amann davuluna hapsetmek amacna ynelik davul alma daesrimeli yolculuun n hazrlklarndandr. Davula "amann at" denmesi de bundandr.

    Esrimeli yolculuk fikri, Tundral Yurakamanlarnn davullarna verdikleri adda da kendini gsterirbunlar davula yay veya rlayan yay derler. ... aman davulu balangta kt ruhlar kovmayayaryordu ki, bu sonu bir yay ile de elde edilebiliyordu. ... Fakat biz davulun kkendeki ilevininruhlar kovmak olduunu sanmyoruz. aman davulu btn teki grlt bys aralarndan

    bir esrime yaantsn mmkn klmasyla ayrlr. ... Ancak bir nokta kesindir : aman davulununilevini belirleyen, mzikal bydr, cinlere kar kullanlan grlt bys deil.

    Bunun kant, -Lebed Tatarlarnda ve baz Altayllarda olduu gibi- davul yerine yaykullanldnda bile, bunun cinlere kar bir silah deil sihirli bir mzik aleti olarak alg lanmasdr:Yay, yannda ok olmakszn, tek telli bir mzik aleti gibi kullanlr. Krgz bakslar (baqa) ya dakendinden gemeye hazrlk olarak davul deil, telli bir alg olan kopuzu (kobuz) kullanrlar.Kendinden geme de, Sibiryalamanlarda olduu gibi, kopuzun sihirli ezgisiyle dans ederkengerekleir. Dans, ileride daha iyi grlecei gibi, amann ge yapt esrimeli yolculuunmodelidir. Denilebilir ki, sihirli mzik, davulun ve giysinin simgesellikleri, hatta amann dans,hep esrimeli yolculua kmak ya da onun baarsn salamak iin kullanlan yol ve yntemlerdi

    Buryatlarn dpedz at adn verdii at bal denek veya srklar da ayn simgeselliintanklardr.

    Lapon amanlar davullarn falclkta da kullanrlar. Bu grenee Trk halklarnda rastlanmaz.

    Sibirya amannn giysisinde fark ettiimiz simgesell iin baka yerlerde de ortaya ktnhatrlatalm. Oralarda daen basitinden en gelimiine kadar- maskelere, hayvan post vekrklerine, zellikle de uula ilgili simgeselliklerini belirtmenin bile gereksiz olduu ku tylerinerastlanr. Sihirli denekler, ngraklar ve eitli davul biimleriyle karlalr.

    Tropikal Gney Amerika'da tren giysisi olduka seyrek bulunmakla birlikte, kimi aman

    "aksesuarlar" onun yerini tutar; rnein, iine kendi ekirdekleri veya ak l talar konmu ve saptaklm bir su kabandan yaplan maraca yani yo-yo veya "kaynana-zrlts" gibi.

    Kuzey Amerika amanlarnn daha ok simgesel nitelikte bir tren giysileri vardr : kartal veyadier ku tyleri, bir tr ngrak ya da tef, iine kaya kristalleri konmu bir kese, akl talar ya dabaka sihirli nesneler gibi... Tyleri alnan kartal kutsal saylr ve bu nedenle serbest braklr. ...Apache'larda kartal tylerinden baka, amann bir topac veya "alparas" (rhombe = bir ipinucunda hzla dndrlerek vnlatlan ilkel bir mzik aleti), onu yaralanmaz klan, gelecek olaylar

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    15/40

    15

    nceden grmesini salayan, vb. bir sihirli urgan ve bir tren apkas da vardr. ... Kartal tylerinebtn Kuzey Amerika yerli kabilelerinde rastlanr. Bu tyler, sopalara balanm olarak, srra-ermetrenlerinde de kul lanlr ve lnn ruhunun gittii yn gsteren bir iaret olarakamanmezarlarnn zerine konur.

    Ayn kutsal giysi simgesellii en gelimi dinlerde de yaar: in'de kurt veya ay postlar, rlandal

    peygamberin ku tyleri, vb. Eski Dou rahip ve hkmdarlarnn giysilerinde de aynmakrokozmik simgesellie rastlanr. Bu olgular btn, dinler tarihinde iyi bilinen biryasa ileuyum iindedir: nsan ne grnm veri rse o olur. Maske takanlar gerekten maskeninsimgeledii mitsel atalarn kendileridir. ... Bir kartal tyn, hatta bu tyn iyice stilize bir iziminitamakla sihirli uuu gerekletirme yetenei kazanlr, vb. ... Birokaman srf kendi zevki iindavul alar ve ark syler, ama o durumda bile bu eylemlerin ierdii anlam deimez; yanigene Ge kmak ya da lleri ziyaret etmek zere Yer altna inmek sz konusudur. Giderekamann kendisinden sihirsel/dinsel mzik aletlerine de geen bu "zerklik", zel bir mziinolumasna yol amtr. Bu mzik henz tamamen "din d" olmamakla birlikte, dinsel mziegre daha serbest ve imgece zengindir. ... Bir zaman sonra bu tr servenler ilgili halklarnfolkloruna geer ve szl halk edebiyatn yeni tema ve yeni kiilerle zenginletirir.

    OOrrttaa vvee KKuuzzeeyy AAssyyaaddaaaammaannllkk:: II.. GGee kkllaarr,, YYeerraallttnnaanniilleerr

    Orta ve Kuzey Asya'nn dinsel yaamnda amann rol ne kadar nemli olursa olsun, yine desnrl kalr. rnein, aman kurban sunucu deildir. ... Altayllarda amann doum, evlenme vecenaze trenleriyle hibir ilgisi yoktur... meer ki beklenmedik bir durum meydana gelsin.rnein, amana ancak ksrlk veya zor doum durumlarnda bavurulur.

    Buna karlk, insan ruhunun "ruh" olarak -yani hep tehdit altnda bulunan, bedeni brakp gitmeyeeilimli, cinlere ve byclere kolayca av olabilecek bir psiik birim olarak- yaantlarnilgilendiren tm rit ve trenlerde, amann yerini kimsenin tutamad grlr. Bu nedenledir ki,

    btn Asya ve Kuzey Amerika'da, hatta baka yerlerde (Endonezya, vb.) aman, hekim veiyiletirici ilevi grr; hastala tan koyar, hastann kaak cann/ruhunu arar, bulur, yakalar veterk ettii bedene yeniden girmesini salar. lnn ruhunu Yeraltna hep o gtrr, zira o tipikruh gderdir.

    amann saaltc ve ruh-tayc olmas, esrime tekniklerini bilmesi sayesindedir; yani onun ruhuhi zarar grmeden bedenini terk edip ok uzak yerlere yolculuk yapabilir, Yer alt dnyasnagirebilir, Ge kabilir.

    Altayllarda belli tarihlerde yap lan kurban trenlerinde Tanrya sunulan atn... at da bizzataman kurban eder; ama bunu, grevi kurban sunucu rahiplik olduu iin deil, hayvann

    ruhuna gkte klavuzluk ederek onu Bay lgen'in tahtna kadar gtrecek olann da kendisiolduu iin yapar. ... Proto-Trk (Hiung-nu, Tu-ke), Katsina ve Beltirlerin yce gk tanrsnasunulan at kurbanlarnda amanlar hibir rol oynamazken, btn teki kurban trenlerine eylemlolarak katlrlar.

    Bilicilik, falclk, ngr amann gizemsel teknikleri arasndadr. Bu nedenle, tundrada ya da karfrtnasnda yolunu aran insan veya hayvanlar, kaybedilen nesneleri, vb. bulmak iin amanabavurulur. Fakat bu tr kk grevler daha ok kadn amanlara ve teki snflardan erkek ve

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    16/40

    16

    kadn sihirbazlarn iidir. Aynekilde, mterilerinin dmanlarna zarar vermek -kimisi bazen bunuyapsa da- amann "uzmanl k" alanna girmez.

    En ak ve net "uzmanlama" rnei, en azndan kimi topluluklarda -ve aradaki kartl tanmlamak her zaman kolay olmasa da- "ak" ve "kara" amanlareklindeki ayrmadr.

    Buryatlarda ayrm ak ve belirgindir; tanrlarla ilikili akaman (sagani b) ve ruhlarla ilikili"kara aman"lardan (karain b) sz edilir. Bunlarn giysileri de farkldr; birinciler beyaz, ikincilermavi giyinir. Buryatlarn mitolojileri de ok belirgin bir ikili (dualiste) karakter gsterir; pek kalabal kolan yar-tanrlar snf, aralarnda amansz bir dmanlk bulunan Ak Hanlar ve Kara Hanlar diyeikiye ayrlr. Kara Hanlarn hizmetinde kara amanlar bulunur; bunlar pek sevilmemekle birlikteinsanlara yararl olmaktan da geri kalmazlar, zira Kara Hanlar nezdinde arac lk roln ancakonlar oynayabilir... dnyada rastlayaca ilk insanaman yetileriyle donatmak zere Kartal gnderenin Gk tanrs olduu da hatrlardadr. amanlarn byle ikiye ayrlmas hayli gednemlere ait ikincil bir olgu olabilir.

    Yere ve Yeraltna ilikin tanrsal veya baka gl varlklarn byk bir blm mutlaka "kt"

    veya "eytani'' deildir. Bunlar genel olarak, pantheon (tanrlar sistemi) iinde zamanlameydana gelen deiiklikler sonucu, bulunduklar konumdan "dm" yerli, hatta yereltanrlardr. Kimi durumlarda, tanrlarn gk tanrlar ve yer / yer alt tanrlar diye ikiye ayrlmasnnikinci gurup hakknda hibir aalama veya ktleme iermeyen, insanlarn kolayna geldii iinbavurulan, basit bir snflama ileminden baka birey olmad grlr. ... Daha ok, dinsel gve varlklara ilikin bir snflama, bir tr uzmanlamadr sz konusu olan...

    "Yukardaki" tanrlar ve ruhlar ne kadar iyiliksever olurlarsa olsunlar, ne yazk ki tembel veeylemsizdirler, dolaysyla insan varoluunun dram ve dertlerine hemen hi deva olamazlar.Bunlar gn st katlarnda eleirler, insanlarn ilerine hemen hi karmazlar; yaamn ak zerinde, aadaki bis'in topraa daha yakn, insanlara kan balaryla bal ve ok daha sk bi

    klan sistemi halinde rgtlenmi, alc ruhlarna kyasla, ok daha az etkileri vardr. Gktekitanrlarn ve ruhlarn bakan, Dnyann Ba Ata Bey Art-Toyon-Aga'dr; "gn dokuz katndaoturur. Gldr, ama hibir i yapmaz; amblemi olan gne gibi parlar durur, gk grlemesiylekonuur, ama insanlarn ilerine pek karmaz; gnlk ihtiyalar iin ona dua etmek bounadr.Rahat ancak ok sra d durumlarda bozulabilir, ama o zaman bile ancak ok sra ddurumlarda bozulabilir, ama o zaman bile insanlarn ilerine karmak iin pek isteksiz davranr.

    Art-Toyon-Aga'dan baka, "yukarda" yedi byk tanr ile bir sr kk rtbeli tanr daha vardr.

    Ulu-Toyon acyla, arzularla, kavgalarla dolu eylemli varoluu temsil eder ... Gkte oturan glearasndan bir tek o, gzyalaryla dolu bu insanlk vadisine inmek alakgnllln gsterir ...

    nsanlara atei o vermitir; aman da o yaratm ve ona ktlkle, mutsuzlukla savamay oretmitir... Kularn ormandaki hayvanlarn, hatta ormann yaratcs da odur. (Sieroszewski).Ulu-Toyon, Art-Toyon-Aga'nn by deildir; ona eitiymi gibi davranr.

    Ona, gzlerinin arasyla burnu beyaz, postu elik renginde ve ak benekli bir av kpei kurbanedilir.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    17/40

    17

    Kadn amanlar, her zaman karadr nk Gk yolculuuna kamazlar. zetle, Altayllar tipaman tanr grnmektedirler: sadece gksel tanr ve glerle ilikide olanlar, Yer alt tanrlarnaesrimeli- tapmakla grevinde uzmanlaanlar ve son olarak, her iki, snftan tanrlarla, mistik ilikikurabilenler. Bu sonuncular, sayca olduka ok gibi grnmektedirler.

    Her seansn, yaps hep ayn kalmakla birlikte, "fenomenolojisinin" (jest, hareket ve davranlarn)

    kabileden kabileye deitiini de eklemeliyiz.

    Sonunda ruh yakalanr, aman ard dallar yakarak onu ttsler ve kaz gnderir. Ardndan atkutsar ve birka kiinin de yardmyla, gayet zalimce bir yntemle, omurgas n krarak hayvanldrr; nk bir damla kann bile yere akmamas ya da kurbanclara sramamas gereklidir.

    Sonra at etinden paralar keserek (ruhlar temsil eden) yardmclara datr, onlar da verileniazlarnaprdata aprdata yerler.

    Bu olay, esrimenin doruk noktasn oluturur. aman, bitkin derek yerlere serilir. Ba-tutan-kiiyaklap elinden davulu ve tokma alr. aman sessiz ve hareketsiz kal r. Bir sre sonra derin bir

    uykudan uyanyormu gibi gzlerini ovuturarak kalkar, uzun bir yolculuktan dnm gibi oradabulunanlar selamlar.

    Seans, bazen bu aamada sona erer. Daha sk olarak, zellikle zenginlerin evlerinde, bir gndaha srer; bu son gn tanrlara klnan sa larla ve su gibi alkoll ikinin tketildii lenlerlegeer.

    Farkl ve hi de birbirinden ayrlamaz gzkmeyen iki blmden ibaret olduu aka grlyor a) Gk Tanrya kurban; b) amann simgesel olarak ge ykselii ve kesilen kurbann ruhuylabirlikte Bay lgenin huzuruna k . ... birok Trk as ll halk ayn Gk tanrsna kurban sunuyor,ama bunun iin amana bavurmuyordu. At kurban, her zaman bir gk veya frtna tanrsna

    ynelik olarak, Hint-Avrupa kavimlerinin ou tarafndan da uygulanyordu. Dolaysyla haklolarak, Altay trenlerinde amann rolnn yakn dneme ait bir e olduunu ve hayvann,Yce Varla sunulmasndan baka amalar gzettiini dnebiliriz.

    kinci gzlem Bay lgen'in kendisiyle ilgilidir. Verilen zellikleri ge ilikin olmakla birlikte, butanrnn net olarak ve teden beri bir yce gk tanrs olmadna inanmak iin nedenler vardr.Bay lgen daha ok bir "atmosfer" (hava durumu) ve verimlilik / dourganlk tanrs gibigrnyor, nk ei ve ok sayda ocuu vardr; srlerin oalmas ve rnlerin bol olmaskonular onun elindedir. Altayllarn asl yce gk tanrlar, -Samoyedlerin Numuna ve Trk-Moollarn Tengri'sine (Gk) daha yakn olan niteliklerine bakl rsa- Tengere Kaira Han (KayrcGk Han) gibi grnyor. Evrenin yaratl ve dnyann sonu gibi konulardaki mitlerde barol

    hep Tengere Kaira Han Oynar; Bay lgen ise burada hi yer almaz. Bay lgen'e ve Erl ik Han'apek ok kurban sunulduu halde, Tengere Kaira Han iin hibir kurban ngrlmemi olmas dailgintir.

    Btn dinsel yaant eitleri arasndan esrimeli deneyimlere zel likle yatkn ve eilimli olanamann, neden Altayl larn at kurbannda ba rol kaptn anlamak zor deildir : Kullanabildiesrime tekni, ruhunun bedenini terk edip gk yolculuuna kmasn salyordu. Demek ki oyolculuu kurban edilen hayvann ruhunu Bay lgen'e dorudan doruya vesomut olarak

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    18/40

    18

    sunmak zere yannda gtrerek de tekrarlamak onun iin kolayd. ... aman aslnda(geleneksel kurallara gre, ku uuu, atl kou, vb. eklinde) bir ykselii olabildiince iyi taklitetmeye almaktadr; trenin ilginlii, esrimelik deil dramatik oluundadr.

    Altay amannn ge knn br yz, Yeralt dnyasna iniidir. Bu tren ncekinden okdaha zor olup, ayn zamanda hem "ak" hem de "kara" olabilen amanlarca

    gerekletirilebilmesine karn, doal olarak asl kara amanlarn uzmanl k alanndadr.

    stnde sa teli kal nlnda bir kpr bulunan bir denize rastlar. ... Denizin dibinde daha ncekprden dm olan pek okamann kemiklerini grr, zira gnahkarlar bu kprdengeemez. aman gnahkarlara azap ektirilen yerin nnden geerken, bazlarna verilencezalar grmek frsatn bulur: Hayat boyunca kaplar dinlemi olan bir adam kulandan birdiree ivilenmitir; iftira etmi olan bir bakas dilinden as lmtr; oburun biri de en gzelyemeklerle evrilidir, ama hibirine eriemez vb.

    Bu arada Erlik krktk sarho olmutur; aman onun sarholuunu btn ayrntlaryla mimlecanlandrr. Tanr yatr, iyiliksever olur, aman kutsar, hayvanlar oaltacan, vaad eder, vb.

    aman; ata deil de bir kaza binmi olarak, sevinle yeryzne dner; yurtun iinde Naingak!naingak! Diye kuun sesini taklit ederek ve uacakm gibi ayak ularna basarak yrr. ... Bu yealt dnyasna iniler, zellikle hastann cann / ruhunu aramak ve geri getirmek amacylayaplr. ... Yolculuk, lnn ruhuna Erlik Hann lkesine kadar lye elik etmek iin de yaplabilir

    Baz ayrntlar zgl olarak yeraltna ini mitlerine ait motiflerdir; rnein, ller lkesinin kaplarnkoruyan kapcyla kpekler gibi... yi bilinen bu motifle birka yerde daha rastlanacaktr. Sa telikadar dar kpr motifi ise ayn derecede yeraltna zg deil.

    eitli Orta Asya mitoloji ve folklorlarnda gneyden, zellikle de Hintten gelme etkilerinbulunduu su gtrmez.

    Kuzey Asya halklar br dnyay bu dnyann tersine dnm bir ei olarak tasarlyor vekavryorlar. Orada da herey burada olduu gibi, fakat ters ynde oluyor; yeryzndegndzken br dnyada gece oluyor. (llere ilikin anma ve trenler bu yzden gnebattktan sonra yaplyor: ller ancak o andan itibaren uyan p gnlerine balyorlar); canllardnyasnn yazna ller diyarnn k denk geliyor; av hayvanlar ve balklar yeryznde azald mbu br dnyada bollatklarna iaret saylyor, vb. ... Yer alt dnyasnda rmaklar da ters yndeakar. Dnyada devrilmi, ba aa duran herey ller diyarnda normal durumundadr; bunedenle kullanlmas iin lye sunulan nesneler mezarnn stne ters evrilerek, hatta bazenkrlarak konur, zira bu dnyada krk olan ey br dnyada salam demektir.

    Cesetleri yaklan baz ayrcalkl kiilerin dumanla birlikte Ge ykselip orada her bakmdanbizimkine benzer bir mr srdkleri eklinde bir gr de karmza kar. ... Atein lmden sonrage kp orada yaamay salad fikri, yldrmn arpt insanlarn ge ykseldiklerine dairinanla da dorulanyor. z veya tr ne olursa olsun, ate insanruha dntryor. Bunedenledir ki amanlaratein efendisi olarak biliniyor ve korlara deseler bile ac duymuyorlarBu atee egemenlik ya da cesetlerin yaklmas, bir bakma, bir eit srra-ermeye karlk geliyorKahramanlarn ve genellikle ldrlerek bu dnyadan genlerin Ge ktklarna dair inannaltnda da buna benzer bir fikir yatyor, bunlarn lmleri bir tr srra-erme saylyor. Buna karlk

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    19/40

    19

    herhangi bir hastalktan lmek insan ancak Yeraltna gtrebilir, nk hastal klarn nedeni yakt ruhlar ya da llerdir. Altayllar ve Telengitler, birisi hasta olduu zaman, bu adamkrmsler(ller) yiyor; len birinin ardndan da onu krmsler yedi derler.

    llere kar hissedilen duygular iki ynl ve elikilidir. Bir yandan byk sayg grr, cenazeyemeklerine arlr, hatta zamanla ailenin koruyucu ruhu haline gelirler; te yandan da diriler

    onlardan korkar ve aralarna geri dnmemeleri iin ellerinden gelen btn nlemleri al rlar. ...nsanlar yeni lenlerden korkar, eskiden lm olanlara ise sayg gsterir ve koruyuculuklarnbeklerler. llerden korkma, balangta hibir lnn yeni varolu biimini kabul etmemesiolgusuna dayanr. len kii, yaamaktan vazgemek istemez, yaknlarnn yanna dnmeyealr. Toplumun manevi dengesini bozan da bu eilimdir: Yeni l, yeraltndaki yeni dnyasylahenz btnleemediinden, ailesini, arkadalarn, hatta srlerini yanna almaa alr; anidenkesilen eski yaantsn srdrmek, yani yaknlarnn arasnda yaamak ister.

    lnn kyne geri dnmemesi iin alnan btn nlemler bundan kaynaklanr. lnn ruhunundirileri izleyememesi iin, mezarl ktan dnte giditekinden baka bir yol kullanlr; mezardanabucak, kaar gibi ayrlnr ve eve girerken arnlr; mezarl kta kzak, araba, vb. gibi btn tama

    aralar tahrip edilir (bunlar ayn zamanda yeni lkelerinde llerin iine de yarayacaktr); venihayet, art arda bir ka gece kye kan btn yollar gzetlenir ve ateler yakl r Fakat btnbu nlemler llerin ya da yedi gn boyunca evinin etrafnda dolamasn engelleyemez. ...ller, ancak lmden , yedi veya krk gn sonra verilen cenaze leninden sonra, yeniyurtlarna doru yola karlar. ... Ayrca bu vesileyle, lnn evinde biraman tarafndan,arndrlma treni yapl r.

    l dirilerin dnyasn terk etmekte gecikirse, amann ie karmasart oluyor. Byle bir durumdaruh gdc g yalnz amanda vardr.

    Bu lkede ller aynen dnyadaki yaamlarn srdrmektedirler; zenginler orada da zengin,

    yoksullar orada da yoksuldur. Fakat genlemilerdir ve yeryznde yeniden domayahazrlanrlar.

    OOrrttaa vvee KKuuzzeeyy AAssyyaaddaaaammaannllkk:: IIII.. SSiihhiirrllii SSaaaallttmmllaarr--RRuuhhggddeerraammaann

    Orta ve Kuzey Asyadaki amann balca ilevi, sihirle hastalklar iyiletirmektir. Bu blgeninbtnnde, hastalklarn nedeni hakknda birka gr varsa da, cann (ruhun) karlmasgr en ar basandr. Bu tasarma gre, hastalk cann alnmas veya kaybolmas olaynabalanr ve saaltm da bir bakma, ruhu arayp bulmak, yakalamak ve hastann bedeninetekrar girmesini salamak ilemlerinden oluur.

    Birok baka ilkel halklarzellikle Endonezyallar- gibi, Kuzey Asya halklar da insann birdenfazla, , hatta yedi can olabileceine inanrlar.

    Hibir yerde bulamazsa, bu cann Erlikin tutsa olduuna iarettir; artk pahal kurbanlarabavurmaktan baka are yoktur. Bazen Erlik tutsak ald can brakmak iin yerine baka bircan ister; o zaman byle birini bulmak gerektir. aman, hastann da rzasn alarak, bu kurbannkim olacana karar verir. Kurbanl k kii uyurken, aman kartala dnm olarak ona yaklar,cann bedeninden ayrp yanna alarak ller Diyarna iner ve getirdii can Erlik'e sunar; Erlik o

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    20/40

    20

    zaman hastann "cann" alp gtrmesine izin verir. Kurban ksa bir sre sonra lr, hasta daiyileir. Ama bu sadece bir ertelemedir, zira o da , yedi veya dokuz y l sonra lecektir.

    amancl saaltmn cin karma trenine dnt bir baka karma (melez) yntem de Kazak-Krgz bakssnn yntemidir. Seans Allaha ve Mslman ermilere dua ile balar, cinlere seslenive kt ruhlara tehditlerle devam eder. Baks, yrlamasn hi kesmez. Bir an gelir, ruhlar kendisin

    ele geirir; bu dal n hali esnasnda baks atete kzdrlm bir demir zerinde yalnayakyrmeye balar ve yanan bir fitili kez azna sokar, kzgn demire diliyle dokunur, ustura gibikeskin ban yzne saplar, ama bu baklamadan hibir grnr iz kalmaz.

    Yce Tanrya sesleni ve duman amancl saaltmla badamaz deildir; nitekim bunaSibiryann kuzeydou ucundaki baz halklarda da rastlarz. Fakat Kazak-Krgz saaltmseanslarnda nemli yeri, hastay ele geiren (arpan) kt ruhlarn kovulmas tutar. Bunubaarmak iin, baksaman durumuna girer, yani atee ve baklanmaya kar duyarszlk(baklk) kazanr. Baka deyile, "ruhluk durumunu iktisap eder; bylelikle, -bir "ruh" olarak-hastalk ifritlerini rktp kovma gcne sahip olur.

    Mantar zehirlenmesi yoluyla esrime btn Sibirya'da bilinir. Baka blgelerde bunun yan srauyuturucu ve ttn kullanlarak gerekletirilen esrime de vardr.

    Mantar yemek, kendinden k (exstasis, esrime) mekanik ve ykc biimde gerekletirir;kendinden nce mevcut ve baka bir referans dzeyine ait bir modeli taklide al r.

    Roheim, bir psikanalizci olarakamancl uu ve ge k olayn Freudcu bir yaklamlaaklamaktan kendini alamamtr: ...uu ryas bir ereksi yon ryasdr, [yani] bu tr ryalardavcut penisi temsil eder. Bizim kardmz varsaymsal sonu, uu ryasnn amanizmin temelesi olduudur.

    Macarlar Asyadan bugnk yurtlarna gelirken amanizmi de birlikte getirmilerdir.

    Bazen aman, umasn diye balanr; Samoyed ve Eskimolarda ise tersine, aman sihirli gleringstermek iin kendini isteyerek balatr, zira seans srasnda nasl olsa ruhlarnn yardmylabalarndan kurtulacaktr.

    Hayvanbir kuzu- ritel olarak ldrlr, yani yrei sklr ve kan, bir damlasnn bile yeredklmemesine dikkate dilerek, bir kapta toplanr; sonra derisi de sergilenir.

    Atein evresinde dokuz tur dans ettikten sonra birrlamayla ruhuna seslenir.

    Koryaklar bir gksel En Yce Varlk (Yukardaki) tanrlar ve ona kpek kurban ederler.

    Sonra, folklorlar eski amanlarn hastaln canlarn aramak zere girdikleri dal nlar, yaptklaresrimeli yolculuklar stne yklerle doluyken, bugnk uki aman bir tr szde-esrimeyleyetinmektedir. amanl k seanslarnn ounlukla ruh armaya ve fakir marifetlerineindirgendiine; esrime tekniinin bozulma srecinde olduuna dair izlenim yaygndr.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    21/40

    21

    Davula "kayk" ad verilir,dalnca gemi biraman iin de dalyor denir. Btn bunlar seansn -rnein Eskimolarda olduu gibi- deniz altndaki bir dnyaya yolculuk sayldn kantlar. Ancaktabii, aman isterse en yksek Ge de, pekala kabiliyordu. Fakat, folklorda da tanklk edildizere, hastann cannn aratrlmas ister istemez Yeraltna inmeyi gerektiriyordu. Gnmzdesaaltm seansyle oluyor: aman gmleini karp belden yukars plak olarak ubuunutttryor ve davul alp rlamaa balyor; rlay szsz, basit bir ezgi; heramann kendine

    zg byle ezgileri var, ou kez de doalama yapyorlar. Birdenbire her keden ruhlarnsesleri duyulmaa balyor; sesler yeraltndan ya da ok uzaklardan gelir gibi ... K'elet amannvcuduna giriyor; bunun zerine aman ban hzla sallayarak barmaa ve ba sesiyle (ruhunsesiyle) konumaa balyor. Bu srada karanlkta adrn iinde eit eit garip olaylarmeydana geliyor: Nesneler havalanp yer deitiriyor, adr sarslyor, ta veya odun paralaryayor, vb. llerin ruhlaramann sesiyle trende hazr bulunanlarla konuuyorlar.

    uki amanizmi bir baka zelliiyle de dikkat ekicidir; zel bir snf aman vardr: "kadnadnmamanlar". Bunlar "yumuak" ya da, 'kadns erkeklerdir; k'elet'in buyruuyla erkekgiysi ve davranlarn brakarak kadnlarnkileri almlar hatta kimi zaman baka erkeklerleevlenmilerdir. K'eletin buyruu genellikle ancak yar yarya yerine getirilir. aman kadn klna

    girer ama karsyla oturmaa, hatta ocuk yapmaa devam eder. ukilerde ecinsellikbilinmekle birlikte, bazlar bu emri yerine getirmektense intihar yelemilerdir.

    aammaanniizzmm vvee KKoozzmmoolloojjii

    Trk-Tatarlar birok baka halklar gibi gk kubbeyi bir adr (yurt) gibi tasarlarlar. Samanyoluadrn diki yeri, yldzlar da k gelsin diye alm deliklerdir. Yakutlara gre yldzlar "dnyannpencereleri"dir. ... Zaman zaman tanrlar adrn bir yerini ap iine bakarlar; gktalar,akanyldzlar (meteorlar) bunun belirtisidir.

    Gn ortasnda bu byk adr bir orta direk gibi tutan Kutup Yldz parlar. Samoyedler ona

    "Gn ivisi", uki ve Trk Altayllar Kutup Yldzn bir Direk -veya Kazk- olarak tasarlarlar : KrgzBakurt ve Sibirya Tatarlarna gre "Demir Direk" (Demirkazk) ... Buryatlar yldzlar bir at srs,Kutup Yldzn (Dnyann Direi) da bu baland kazk olarak tasarlarlar.

    Dnyann ekseni ya adr tutan direklerde ya da "Dnyann Direi" ad verilen tek tek kazklardasomutlatrlr. ... Eskimolara gre Gn Direi evlerinin ortasndaki kazn tpatp aynsdr.

    Altaylamann ge k treni iin kurulan adr da gk kubbeyle zdelenir ve tepesindegkteki gibi bir duman delii braklr.

    Dnyann Direi simgesell ii, Msr, Hint, in, Yunan, Mezopotamya gibi daha gelimi kltrlere

    de yabanc deildir. rnein Babillilerde Gkle Yer arasndaki ba -Kozmik Da ya da onunbenzerleri, ziggurat, tapnak, kral kenti, saray, vb. ile simgelenen ba- bazen bir gksel Stuneklinde tasarlanrd.

    Bu Kozmos gr zgl, olarak ne Orta Asya ve Sibirya amanizminin, ne de baka herhangi biramanizmin ideolojisine ait olmayp, Gkle dorudan iletiimin olabilirlii inancna bal evrenseyaygnlkta bir fikirdir. Makrokozmos dzeyinde bu iletiim bir Eksenle (Aa, Da, Direk, vb.),mikrokozmosta ise konutun orta direi ya da adrn st deliiyle temsil edilir. Bu demektir ki, her

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    22/40

    22

    insan konutu Dnyann Ortasna yanstlmtr ya da her sunak, adr veya ev katlar-arasengelin kr lmasn, dolaysyla Ge k, mmkn k labilir.

    Topluluun sradan, yeleri iin bir kozmolojikideogram olarak kalan ey, amanlar (vekahramanlar, vb.) iin bir mistik gzergah olur. "Dnyan n Ortas" birincilere dua ve sunularngkteki tanrlara ulatrma imkann verir; ikinciler iinse szcn tam anlamyla bir havalanma

    (uua geme) yeridir.

    amanlar kendi kabilelerinin kozmoloji, mitoloji ve teolojilerini tek balarna yaratm deillerdir;sadece zaten var olan bu eleri iselletirmi, "deneyimletirmi" ve esrimeli yolculuklarndakullanmlardr, o kadar ...

    Gkle Yer arasndaki balanty mmkn k lan bu "Dnyann Merkezi"nin bir baka mitsel ifadeside Kozmik Da'dr. Altay Tatarlar Bay lgen'in, Gn ortasnda altndan bir Dan stndeoturduunu dnrler.

    Ziggurat da asl anlamyla bir Kozmik da, Kozmosun simgesel bir grntsyd; yedi kat yedi

    gezegenin gklerini (feleklerini) temsil ediyordu. Endonezya'daki Barabudur tapna -ki tam birimago mundi (dnyann imgesi) dir- da biiminde ina edilmiti.

    Evren Aac (Kozmik Aa) simgesell ii de Orta-Da simgeselliinin tamamlaycsdr. ki simgebazen rtr, daha genel olarak biri birini btnlerler. Ama her ikisi de Evrenin Ekseni (ya daDirei, vb. ) kavramnn daha gelitirilmi birer mitsel ifadesidir.

    Birok arkaik gelenekte dnyann kutsalln dourganln ve srekliliini ifade eden EvrenAac, yaradl verimlilik, srra-erme fikir ve kavramlaryla ve son aamada da mutlak gereklikve lmszlk fikriyle iliki iinde bulunur. Bylece Evren Aac, Hayat ve lmszlk Aac olur

    Osmanl Trklerinin inanna gre, Hayat Aacnn bir milyon yapra olup her birinin zerine birinsann yazgs yazlm tr; her insan ldnde aatan bir yaprak der. ... Ayn inancaBataklarda da rast1anr; ancak gerek Trkler gerek Bataklar yazy olduka ge dnemlerderendiklerinden, bu mitin Dou kkenli olduu aktr.

    Yedi dall Kozmik Aacn yedi gezegen gkkresi (felei) ile zdelenmesi kesinlikleMezopotamya etkisinin sonucudur. ... Dnyann Eksenine trmanarak Ge kmak fikri evrenselve arkaik bir fikir olup yedi kat gn (= yedi gezegen kresinin) almas kavramndan nceyeaittir. ... Kozmik kua simgeleyen 3 saysnn dinsel anlam ve deerinin 7 saysnnkinden ncegeldii bilinen bir gerektir. Ayrca dokuz kat gkten (dokuz tanrdan, Aacn dokuz dalndan,vb.) da sz edilir; bu mistik say olaslkla 3 x 3" olarak aklanabilir ve dolaysyla Mezopotamya

    kkenli 7 saysnnkinden daha eski bir simgeselliin, 3 simgesell iinin, iinde say lmaldr.

    Gksel bir Yce Tanr inanc Orta Asya'da ve Arktik blgelerde kkensel ve ok eskidir.

    Sumatral Minangkabaularn animizme dayal fakat Hinduizm ve slam tarafndan derin biimdeetkilenmi karma bir dinleri vardr. Buna gre Evren yedi katl dr. lmden sonra ruh kzgn birCehennemin zerine gerilmi bir usturann azndan gemek zorundadr; ktler atee der,iyiler byk bir aacn bulunduu Ge karlar.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    23/40

    23

    KKuuzzeeyy vvee GGnneeyy AAmmeerriikkaa''ddaaaammaanniizzmm

    Kuzey Asya ile Kuzey Amerika arasnda tarihsel ilikiler ne olursa olsun, Eskimolarla bugnkAsyann, hatta Avrupann arktik blgelerinde yaayan halklar (ukiler, Yakutlar, Samoyedler,ve Laponlar) arasnda bir kltrel yaknlk ve srekliliin varl kuku gtrmez. Bu kltrel bantve devamlln balca elerinden biri de amanizmdir. amanlar Eskimolarn dinsel ve

    toplumsal yaamlarnda, tpk Asyal komularnda olduu gibi, barol oynarlar. ... Eskimolardakuzeydou Asya amanlna gre baz nemsiz farklar gze arpar:Angakok'un zel bir trengiysisinin ve davulunun olmay gibi...

    Hastal k tabularn inenmesinden -baka deyile kutsallk alanndaki bir bozulmadan- veyakiinin ruhunun bir l tarafndan karlmasndan gelir. Birinci durumda aman toplu itiraf (gnahkarma) yoluyla kutsala vurulan lekenin temizlenmesine alr.

    llerin yurdu olarak genell ikle blge tasarlanr : Gk, yerkabuunun hemen altnda bir Yeralt ve ok daha derinlerdeki ikinci bir Yer alt dnyas. Gerek Gklerde gerek asl derin Yeraltndaller mutlu bir hayat srer, sevin ve gnen iinde yaarlar. ... Alk ve umutsuzluk sadece,

    eitli tabular inemekten sulu bulunanlarla beceriksiz avclara ayrlm olan, Yerkabuununhemen altndaki s Yer alt dnyasnda hkm srer.

    Sadece "ruh olarak" (yani bedensizce) yolculua kmay gvenceye almak iin nlem olarakkendilerini balatrlar; yoksa vcutlaryla birlikte havaya uarak gerekten kaybolup gidebilirler

    Bu tr gsteriler bir lde adm ba tehlikelerle dolu olan ve zellikle sadece bir an iin alandar kapdan geii de ieren srra-erme yolculuunun tekrar niteliindedir. Eskimo aman buesrimeli yolculuklara ihtiya duyar, nk ancak dal n halindeyken gerekten "kendisi" olabilir.

    amanlar dnda her Eskimo, qilaneq denen yntemle, ruhlara bizzat danabilir. Bunun iin

    hastay yere oturtup kemeriyle ban havaya kalkk tutmak yeter. Sonra ruhlar arlr; baarlanca ruhlarn gelmi olduu anlalr.

    Btn bunlar ok yaygn olan ruhlara inanma ve zellikle de llerle iletiimin yaplabildiinihissetme sayesinde mmkn olmaktadr. Bir tr ilkel ispritizma u ya da bu ekilde Eskimolarnmistik deneyimlerinin ayrlmaz parasdr.

    Bir ok Kuzey Amerika kabilesinde amanizm dinsel yaama egemendir, ya da onun en nemliynn oluturur. Fakat hibir yerde aman dinsel yaamn btnn tekeline alamaz. ... Yine deaman, sihirsel / dinsel deneyimlerinin younluuyla, bunlarn hepsinden byclerden ve dzinsanlardan- ayrlr.

    aman teki kutsallk uzmanlarndan (rahipler ve kara bycler) ayran farklara gelince, bunlao kadar da ak ve net deildir. Swanton'un nerdii ikili emaya gre, rahipler tm kabile ya daulus, yani btn topluluk adna ve yararna alrlarken, amanlarn yetkesi sadece kiiselbecerilerine baldr. ... Birok kltrde ... amanlar din adamlarnn baz ilevlerini destlenebilirler. ... Ritellerin bilinip, uygulanmas din adamlarnn belirleyici zell ii olup doa stkuvvetlerin dorudan doruya yaanmas da amanl k ilevinin ana karakteridir.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    24/40

    24

    Kuzey Amerika amanizmini, amann dorudan ve kiisel bir deneyim (yaant) sonucu edindiidoast g ve yetke olarak tanmlyor.

    Zararl nesneler genellikle bycler tarafndan vcuda frlatlr (sokulur). Bunlar ta paracklarkk hayvancklar, bcekler, vb gibi eylerdir. Ancak, byc tarafndan somut olarakdardan vcuda sokulmaz, onun dnce gcyle vcudun iinde yaratlrlar. ... Hastal n

    nedeni bir kez kefedilince, aman sihirli nesneyi emerek karr.

    amanlar ayrca bir dansz de kullanrlar. aman emme iine balaynca dansz onunla birlikteya da yalnz bana dans eder.

    Hastann vcudunun, daln halindeyken hastaln yeri olarak grdkleri ksmn emerler. ...aman kan emdikten sonra yerdeki kk bir ukura tkrr ve trenin bana dner; yani tekrapiposundan birka nefes eker, atein evresinde dans eder ve emmeye yeniden balar.

    Paviotso aman ayn yntemle vcuttaki kurunlar ve ok temrenlerini de karr.

    Kabaca alt tr hastalk ayrt edilmitir: 1) gzle grlr kazalar; 2) bir tabunun inenmesi; 3)canavarlar gzknce duyulan byk korku; 4) bozuk kan; 5) baka biraman tarafndanzehirlenme; 6) ruhun yitirilmesi.

    Gzleri yar kapal, ezgiler mrldanarak saa sola sallanr. Mrlts nce, sanki iinden gelen biracya karn zorlanyormu gibi, yaknma havasnda bir uultudur, Bu uultu kuvvetlenir; gerekbir ezgi halini alr, ama ses hala bouka ve alaktr. Hazr bulunanlar susar, dinlemeye, dikkatetmeye balarlar. amann damagomisi hala gelmemitir. Bir yerlerde, belki ok uzaktadalarda, belki de ok yaknda, gece havasnn iindedir. Irlamann amac onu etkilemek,armak, hatta gelmeye zorlamaktr. Bu yrlar, Aumavilerin btn ezgileri gibi, drt mzikcmlesinden oluan bir veya iki satrlkarklardr. Bunlar hi ara verilmeksizin son nota dorudan

    ilk notaya ulanarak, on, yirmi, otuz kez tekrarlanr. Herkes ayn tondan syler, elle tempo tutulur,ama bu temponun ezginin ritmiyle ilgisi yoktur. Rasgele, ama farkl, tekdze ve vurgusuz birritimdir. Genel olarak ezginin balangcnda herkes biraz ayr bir ritimle el rpar; fakat birkatekrar sonunda ritimler birleir. amann kendisi ancak birka l rlar. nce yalnzdr, derkenbirka ses kendisine katlr, sonunda herkes koro oluturur. O zaman aman susup damagomiyieve ekme iini hazr bulunanlara brakr. Doal olarak ne kadar kuvvetli ve ne kadar uyumlu(hep bir azdan) rlanrsa o kadar iyidir.

    amanizmle kuzey Amerikadaki eitli gizli dernekler ve mistik hareketler arasndaki ilikilersorunu olduka karmak ve henz zlm olmaktan ok uzaktr. deolojilerinin ve tekniklerininbykamanlk gelenei iinde yer almas anlamnda, gizemli trenler temeli zerine kurulu

    btn bu dernek veya kardelikler (ahilik, confreries) in amancl yapda olduklarsylenebilir. ... Geleneksel amanizmle gizl i dernekler arasndaki balca fark, bu derneklerinesrimeye belli bir yatknlk gsteren, istenen, dentiyi demeye haz r ve zell ikle bir ustannyannda rakla ve srra-erme snavlarna raz olan herkese ak olmasdr. ... Gizli dernekler desihirbazlk ve kara by ile zdelendii lde, amanizme kar karlar. Bir baka kartlknedeni de kimi amanlk evrelerinin "biz merkezli", ,bakalarn dlayan zihniyet ve tutumlardr.Buna kar lk gizli dernekler ve mistik hareketler belirgin da akl k ve ye kazanma zihniyetiyledavranrlar ki bu da, giderekamanlarn ayrcalklarn ortadan kaldrma tehlikesi yaratr. Btn

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    25/40

    25

    bu kardelikler ve mistik tarikatlar, btn topluluun, hatta btn kuzey Amerika kabilelerininmanevi yeniden douunu ilan ettiklerinden dolay, dinsel bir devrim amac gderler.

    Kuzey Amerikada dz insanlarla kutsal adamlar arasndaki farklarn nitelden ok nicel olduuda bir gerektir; yani fark, ikincilerin zmsemi olduklar kutsallk miktarndadr.

    Ghost-Dance Religionun halk arasnda grd artc rabet, mistik tekniinin yalnlndanileri geliyordu. Soyun Kurtarcsnn geliini hazrlamak iin cemaatin btn yeleri, hi aravermeden drt be gn dans ediyor, bylece dal nca girip lleri gryor ve onlarlakonuuyorlard. Atelerin yannda halka olup dans ediliyor, yrlar syleniyor ama davulalnmyordu. Peygamber yeni adaylarn rahipliini dans esnasnda onlara birer kartal tyvererek onaylyordu. Dans edenlerden birine bu tyle dokunmas, o kiinin cansz yere yklmasnayetiyordu.

    "Ghost-Dance Religion"un, dar anlamda amanizmin erevesinden tat da bir gerektir.rnein srra-erme ve bir ustadan gelenekleri renme elerinin yokluu bu diniamanizmden ayrmaya yeter. Fakat burada, dnyann sonunun yaknl fikri erevesinde

    billurlam kolektif bir dinsel yaant karsndayz.

    Gney Amerikann yerli kabilelerinde de aman olduka nemli bir rol oynar grnyor. Sadeceen tipik ve yetkin saaltc ve baz blgelerde de yeni yurduna giderken lnn klavuzu olmaklakalmyor, tanrlar veya ruhlarla insanlar arasnda araclk da yapyor; hatta bazen rahiplerin yerinalyor.

    Machi sanki zavall hastann vcudunu ayor, elini ieri sokup aratryor ve birey karyor.Sonra bu nesneyi bir akl, kurtuk ya da bcek, vb. hastaln nedeni olarak gsteriyor. Yarannise kendi kendine kapand syleniyor.

    Gney Amerika amanlarnn kimi teknik ve inanlarnn ne denli eski olduunu gstermek zeresadece Avustralya yerlilerinin otaclaryla benzerliklerini (adayn vcuduna sihirli maddelersokulmas, srra-erme amacyla ge yolculuk, emme yoluyla saaltm) hatrlatalm. Bubenzerliklerin, gney Amerika toplumlarnn en eski katmanlarnn, Avustralyallar gibi, oikumen 'in(insanlarn yaad evren) en u blgelerine tklm eski bir insanl n kal ntlar olmasndan myoksa bir zamanlar gney Amerika ile Avustralya arasnda, Antarktik blgeler yoluyla, dorudaniliki bulunmu olmasndan m ileri geldii konusunda karar verme durumunda deiliz. ... Ayrcadaha sonraki alarda Malaya-Polinezya alanndan gney Amerikaya yap lm olabilecekgler varsaym da gndemdedir.

    Her iki Amerikadaki amanizmin kkeni sorunu henz zlm olmaktan uzaktr. Amerikalarn ilk

    halklarnn kendilerine zg inan ve uygulamalarna, alar boyunca baka birtakm sihirsel /dinsel eylem ve uygulamalarn gelip katlm olmas akla yakndr.

    "Ana vatanlar" neresi olursa olsun, ilk gmen dalgalaryla bir tramanizmin her iki Amerikaktasnda yayld dnlebilir.

    Kuzey Asya'yla kuzey Amerika arasndaki srekli temas ve ilikilerin, ilk insanlarn Amerikayagiriinden ok sonra da birtakm Asya etkilerinin buraya ulamasn mmkn kld bir gerektir.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    26/40

    26

    Btn bu kltrel elere (yiten ruhun aranmas, aman kulbesinin sarslmas, karndan konumabuhar banyosu, ateten etkilenmeme) gney Amerikada rastlanmakla kalmyor; ilerinden enzgl olanlar (atele oynama, buhar banyosu, tren kulbesinin sarslmas, ruhun aranmas)baka birok yerde de (Afrika, Avustralya, Okyanusya, Asya), ve tam da genel olarak sihirbazlkve zel olarak da amanizmin en arkaik biimleriyle ilikili bir balamda, karmza kyor. Gney

    Amerika amanizminde "ate" ve "scakln" rolleri bize zellikle nemli grnyor. Bu mistik "ate"ve "scaklk" her zaman belli bir esrime durumuna erimeyle ilikilidir ve ayn ilikiyi evrenselsihirbazlk ve dinin en derin ve arkaik katmanlarnda da buluruz. Atee egemenl ik, scakla karduyarszlk ve, buna bal olarak, hem dondurucu souu hem de yakc scakl dayanlabilirklan "mistik scaklk", daha az saygn olmayan baka niteliklerle (ge k, sihirli uu, vb.) birlikteamann insanlk durumunu atn ve "ruhluk" durumundan pay almaa baladn alglanabiliterimlerle dile getiren sihirsel / gizemsel bir gtr.

    GGnneeyyddoouu AAssyyaa vvee OOkkyyaannuussyyaaddaaaammaanniizzmm

    Halann kendisi de, tpk Kelantanl bomorlarla Meksikal erkek ve kadn amanlar gibi, kaplana

    dnebilir. Byle bir tasarm Malaya etkilerinin gstergesidir. Ancak mitsel Kaplan-Ataya btngneydou Asya kuanda srra-erdirici gzyle bakldn da unutmamak gerekir. amanaday ve raklarn srra erdirmek (asl nda ldrp yeniden diriltmek) zere ormana gtren odurBaka deyile Kaplan-Ata son derece arkaik bir dinsel btnln parasdr.

    Sakai amanlarnn cesetleri ldkleri evde mezarsz braklr. Kenta Semang amanlar, balardarda kalacakekilde gmlr; bunlarn ruhlarnn, teki lmllerin gittii batnn aksine,douya yneldiklerine inanlr. ... Jakunlarn poyanglar ldkten sonra ykseke sahanl klarayerletirilir, zira onlarn ruhlar ge kar, oysa cesetleri gmlen sradan insanlarn ruhlar yer altdiyarlarna iner.

    Malaya amanizmi denen olgunun ayrt edici eleri Kaplann ruhuna sesleni ve lupadurumuna erimedir. Lupa, amann dt bilinsizlik (kendinden geme) halidir; bu durumdaruhlaraman ele geirir (arpar) ve trene katlanlarn sorularna onun azndan yant verirler. ..Malezya amanlk seans normal olarak Kaplann arlmasn ierir. Bunun nedeni, btn bucorafyada, Kaplanla mitsel Ata ve srra-erdirme ustas rollerinin verilmi olmasdr. ... Tipik bir srra-erme senaryosu seilebiliyor : ormanda yalnz kalma, cesedin banda uyank bekleme, korkusnav , srra-erme stadnn (Mitsel Atann) dehet verici grn, gzel bir ruh-kadnnkoruyuculuu...

    Dansn sonunda lupa ("unutma" ya da "daln"; Sanskrite lopa = kaybolma, yok olma) halineulalr; bu durumda dans kendi kiiliinin bilincini yitirip herhangi bir ruhu bedenlendirir.

    Sumatra Bataklarnn Hint kaynakl fikirlerle derinden etkilenmi olan dinlerinde egemen kavramruh ve candr (ame, tondi), Ruh / can vcuda bngldaktan girer ve kar. lm gerekte cannbir "ruh" (esprit, begu) tarafndan alnmasdr; len gen bir erkekse bir kadn begu onu kendinee alm tr (kadnsa bunun tersi). llerle ruhlar medyumlar araclyla insanlarla konuurlar.

    Bataklarda rahip (datu) her zaman erkektir ve eften sonra en yksek toplumsal statye sahiptir.Ama asl nda o da bir saaltcdr ve o da gizli bir dilde ruhlar arr.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    27/40

    27

    Sibaso'lardan farkl olarak, datu bir stad tarafndan srra-erdirilir; kendisine zellikle aakabuklarndan yaplm kitaplarda yazl sihirbazlk srlar retilir, stad, Hinte bir terim olan guruadn tar; ata figrleriyle bezeli ve bir ucunda iine sihirli maddeler sokulmu bir kovuk bulunansihirli deneine byk nem verir.

    Eskiden btn mananglar srra-erdikten sonra kadn giysileri giyer ve yaamlar boyuncakarmazlarm . Bugn bu adet ender grlr olmutur. Yine de, baz ky kabilelerine zg vetepelerdeki Dayaklarca bilinmeyen zel bir manang snf olan manang bali'ler kadn giysilerigiyer ve kadnlarla ayn ileri yaparlar. Bazen kyllere gln olmak pahasna bir koca bilealrlar. Dnmelik, gerektirdii btn deiimlerle birlikte, ryada kez st ste alnan gksel birbuyruk zerine kabullenilir, reddetmek lm davet etmektir. ... Hemen hemen btn ruhlarmanang tarafndan ni (byk Ana) adyla arlr. Ancak, manang balilerin adann ikesimlerinde bilinmemesi, btn bu dinsel kompleksin (dnmelik, cinsel iktidarszlk, anaerkillik)ok eski zamanlarda da olsa dardan gelme olduunun kantlardr.

    Kii tanr tarafndan arldn hissetmedike esrimesi mmkn deildir. Basir'lerin ift cinsiyetlilik

    ve iktidarszlna gelince, bunlarn nemi iki kozmolojik dzey (Yer ve Gk) arasnda aracsaylmalar ve ayrca diil e (Yer) ile eril eyi (Gk) kiiliklerinde birletirmelerinden ileri gelir.

    Basirlerin iki cinslilii gibi, balianlarn fahielii de aynekilde aracln kutsal anlam ve deeriile kutuplamaya kaldrmann gerei zerine kuruludur.

    "ller kay" Malezya ve Endonezya'da, gerek asl amancl uygulamalarda gerek lm vecenazeye ilikin adet, grenek ve atlarda byk rol oynar. Tabii btn bu inan lar bir yandanlleri kayklara koyarak ya da dorudan doruya denize gnderme adetiyle, br yandanlme ilikin mitolojilerle ilikilidir. lleri kayklara koyup suya brakma grenei, atalarn eskiglerinden kalma bulank anlarla aklanabilir: Kayk lnn ruhunu atalarn geldii kkensel

    eski vatana geri gtrecektir.

    Buna benzer lm / cenaze inan ve uygulamalarna (ller kay, vb.) Germenlerde veJaponlarda da rastlanr.

    lleri kayklara koyup suya salma adetinden baka, Endonezya da ve ksmen Melanezya'da,ritlerde de bir kayn (simgesel veya gerek olarak) kullanlmasn ieren nemli bir sihirsel/dinseolgular snf vardr: 1) fritleri ve hastalklar kovmak iin kullan lan kayk; 2) Endonezyal amannlnn cannn peinde "havada gezmesine" yarayan kayk; 3) llerin ruhlarn br dnyayatayan "ruhlar kay."

    Ky Dayaklarnn cenaze trenlerinin, amanlarca gerekletirilmemekle birlikte, amanizmle bellilikileri vardr. Bir profesyonel alayc -ki onu bu greve arm olan da aslnda ryasna girenbir tanrdr- lnn br dnya yolculuunda olup bitenleri uzun uzadya anlatr (anlat bazen oniki saat srebilir). Tren lmden hemen sonra yaplr. Alayc cesedin baucuna oturup, hibirmzik aletinin yardm olmakszn, anlatsn srdrr. Bunun amac, lnn ruhunun Yer altdnyasna giderken yolunu armasn nlemektir. ... Ezbere okuduu ritel metin geilecek yoluolduka ak ve belirgin olarak gsterir. Alayc hereyden nce, yeni birisinin gelmekte

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    28/40

    28

    olduunu Yeraltna bildirmek zere bir haberci arar. Kulara, vahi hayvanlara, bal klara seslenirama sonu alamaz : Hayvanlarn llerle dirileri ayran snr gemeye cesaretleri yoktur.

    Tarihsel olaylar, mitleri "yaratmak" yle dursun, sonunda kendileri mitsel kategorilere al npmitleirler.

    Melanezya'nn baka blgelerinde, rnein Yeni Gine'de, her durumda, istemli birekilde lmbir akraba tarafndan ele geirilme yntemi kullanlr. Birisi hastalanrsa ya da bilinmeyen bireybulunmak, istenirse, ailenin bir yesi dan lacak olan lnn resmini kucana veya omzuna al rve kendini onun ruhuna "arptrr".

    "Dirilerin kokusu"na gelince, bu, gerek Orpheus tipi mitlerle gerekamanc ini ykleriylebtnlemi olarak, ok yaygn bir folklor motifidir.

    Markiz adalarnda u kategoriler arasnda net bir ayrm yaplr: : 1 ritelci rahipler, 2 esinlenmirahipler, 3 ruhlara arplanlar ve 4 bycler.

    Son olarak, bazamancl glerin baz aileler iinde kal tsal olarak aktarldn da hatrlatalm.Bunun en bilinen rnei kzgn korlarn ya da kzdrlm akllarn zerinde yrme yeteneidir ki,Fiji adalarnda baz ailelerin tekelindedir. ... Sibiryalamanlarn da kzgn korlar yutabildiklerineinanld ; "scakln" ve "atein" ilkel toplumlarn en arkaik katmanlarnda var olan sihirli e vegler olduu; benzer olgulara yksek ve gelimi sihir sistemlerinde ve Asyann seyre daltekniklerinde (yoga, tantrizm) de rastland hatrlanacak olursa, baz Fiji ailelerinin gsterdiiatee egemenlik gcnn tartmasz gerekamanizme ait olduu sonucuna varlabilir.

    HHiinntt--AAvvrruuppaall KKaavviimmlleerrddeeaammaannccllddeeoolloojjii vvee TTeekknniikklleerrBu szckle hangisi olursa olsun btn esrime olgular ve by teknikleri anlatlyorsa, elbette Hint-

    Avrupallarda da -tekrarlayalm : baka yerlerde ve btn etnik gruplarda olduu gibi, birok"amanc l" zellie rastlanacaktr. ... "amanizmin balca verilerinden birkan dorulayan"demek istiyoruz: ge k, hastann ruhunu geri getirmek ya da llere klavuzluk etmek iinyeraltna ini, esrimeli yolculua kabilmek iin "ruhlar" arp onlar bedenine alabilmek, ateeegemen olmak gibi...

    Byle izler hemen btn Hint-Avrupal kavimlerde hala yayor ve herhangi bir Hint-Avrupadininde birka amanc enin bulunmas bu dini amanc l ya da amanizm egemenliinde biryapya sahip saymak iin yeterli ipucu salamaz. kinci olarak, yine unutmamal yz ki, "amanizmdier "ilkel" byclklerden ve esrime tekniklerinden zenle ayrt edecek olursak, "gelimi" birdinin urasnda burasnda gze arpan ya da ortaya karlabilen amanlk kalnt lar ne kendiler

    ne de iinde yer aldklar dinin btn hakknda herhangi bir olumsuz deer yargsna gerekeolamazlar. Bu noktay vurgulamak gereklidir, zira modern etnografya literatr amanizmi -gerek"arplma, ecinnilenme ile kartrarak, gerek,yozlaan ynlerini n plana kartmak iin adetahaz duyarak- daha ok anormal, "sapkn" bir olgu gibi grme eilimindedir. ... Gerektenamanizm birok durumda kendini bozulma, zlme halinde gsteriyor. Fakat son dnemlereait olan bu durumu amanl k olgusunun btnn temsil eder saymak iin yeterli neden yoktur.

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    29/40

    29

    u nokta her zaman gz nnde tutulmaldr ki, arkaik birema manev i ieriini srekli olarakyenileme yeteneine sahiptir. Buraya kadar olduka ok sayda amancl ge k grdk. ..Ayrca bunlarn, kendi balarna, hi de "sapkn, yozlam" saylamayacak birer esrime deneyimolduunu; btn ilkellerde tanklanan bu ok eski bysel / dinsel emann tam tersine pekalatutarl, "soylu" / "temiz" ve son tahlilde "gzel" bir tasarm olduunu da grdk. Dolaysyla,amancl ge k ele aldmz dzeyde ve ona verdiimiz anlamda, rnein Muhammed'in

    ge knda amancl bir ierik bulunduunu sylemek hi de aalayc veya ktleyici birdeerlendirme deildir.

    Hint-Avrupal kavimlerin tarihncesi ve n-tarih dnemlerindeki -yani bu etnik grubun maneviufkunun, buraya kadar sz ettiklerimizinkine az-ok benzer olduu alardaki- dinleri hakkndaok az kesin bilgimiz olduu bir gerektir. Elimizdeki belgeler bize oktan gelimi sistemlemi,hatta fosillemi dinler gsteriyor.

    ki grubun dinlerini, ilerinde amanizmin tuttuu yerin baatl ya da nemsizlii asndanbirbirinden ayran fark, sonua zengin iki olguyla zet olarak aklamak mmkndr. Birincisi,Hint-Avrupallarn getirdii ve G. Dumezil'in aratrmalaryla parlak biimde ortaya konan byk

    yenilik, yani Tanrsalln e blnmesidir. Bu l yap hem belli bir toplumsal rgtlenibiimine hem de sistematik bir sihirsel/dinsel yaam tasarmna tekabl eder. Her tanrsal varlktipi, kendine zg bir ileve ve ona bal ve uygun bir mitolojiye sahiptir. ... Sz konusu yenidendzenlenmede amancl gelenekler byk ounlukla Korkun (Hametli) Hkmdarnevresinde toplanm oluyordu.

    Bize gre Hint - Avrupallar -amanizme verilen nem bakmndan- Trk-Tatarlardan ayr tutmaakatkda bulunan ikinci neden, tarm ve kent uygarl tipindeki eski Dou ve Akdenizuygarlklarndan gelen etkiler olabilir.

    -Korkun Hkmdar ve Byk Sihirbaz- Odin figr alacak kadar "amancl" baz zellikler

    gsterir.

    Temeldeki fikir hep ayndr : ller gelecei bilir, gizli eyleri aklayabilir, vb. Bazen rya dabenzer bir rol oynar.

    skitlerin mitoloji ve dininde de belli bir rol oynayan ok ,"sihirli uuun" simgesidir.

    Maaraya ekilme (= Yeraltna inme) klasik bir srra-erme snavdr, ama mutlaka "amanc l"olmas gerekmez. Epimenides'i amana yaklatran bu marifeti deil; yapt sihirli saaltmlar,falclk ve bilicilik yetenekleridir.

    Aristophanes'in aerobates'lerine (Bulutlar) benzetilerek "bulutlarda yryen" diye evrilmise de0"dumanda yryenler" diye evrilmesi daha uygundur. Bununla hem skitlerce hem deThrak'larca iyi bilinen ilkel esrime arac kenevirin duman nn kastedilmi olmas akla yakndr.Kapnobatai olaslkla esrime amacyla dalnca gemek iin kenevir duman ndan yararlananGet dans ve bycleriydi.

    Thrak kabileleri Kebrenoi ve Sykaiboai'lerin rahip kral Kosingas uyruklarn, bir tahta merdivenlege kp davranlarndan dolay Heraya ikayette bulunmakla tehdit ediyormu. Oysa, daha

  • 7/28/2019 Mircea Eliade_Samanizm.pdf

    30/40

    30

    nce grdmz gibi, bir merdivenle ge kma tipik biramanlk motifidir. lerdegstereceimiz gibi, merdiven simgesellii antik Yakndou ve Akdeniz havzasnn bakadinlerinde de tanklanmaktadr.

    Orpheus'ta birBykamana zg baka nitelikler de vardr: saaltclk sanat, mzik vehayvan sevgisi, "byleri", bilicilik gc gibi.. "Uygarlatrc kahraman" karakteri bile en tipik

    amanl k geleneiyle elimez: "lkaman" zaten insanlar hastalklardan kurtarmak veuygarlatrmak iin Tanrnn gnderdii eli deil miydi?

    Asl Orpheusulua (Orphisme) gelince, mezarlarda bulunan ve uzun sre "orfik" saylan altnlamellerden baka onu amanizme yaklatran hibir nokta yoktur. Bu nesneler de daha okOrpheus-Pythagoras inancna ait grnyor. Ne olursa olsun, bunlarda lye br dnyadatutaca yolu gsteren metinler yazldr; bir bakma zetlenmi bir "ller kitabn"