Manual clasa VI-a

Ministerul Educa]iei,Cercet`rii [i Tineretului

I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o Òovto siklœvipnasqo berÒ

Limba [i literatura rromani

Ionel Cordovan * Noemi Palfi-Tama[

pentru anul VI de studiu

UNICEF ROMÅNIAB-dul Prim`verii 48A 011975 Bucure[ti, România

Tel.: +40 21 201 7872-76Fax: +40 21 317 5255Website: www.unicef.org/romaniaE-mail: [email protected]

Lucrare realizat` [i tip`rit` \n 10.000 de exemplare cu sprijinul Reprezentan]ei UNICEF \n România, cu fondurioferite de Comitetul Na]ional German pentru UNICEF.

ISBN: 978-973-1733-06-7Editura: VANEMONDE

2008

Bucure∂ti: Editura VANEMONDE





Manualul a ap‹rut, ca material ∂colar auxiliar, Ún cadrul parteneriatului dintre Ministerul Educa†iei,

Cercet‹rii ∂i Tineretului ∂i Reprezentan†a UNICEF Ún România. Manualul respect‹ obiectivele,

cerin†ele ∂i con†inuturile din programa ∂colar‹ de clasa a VI-a.

Referen†i:

conf. dr. Gheorghe Sar‹u, Universitatea din Bucure∂ti

prof. Borcoi Jupter, Liceul Teoretic “N. Iorga” Boto∂ani

Autori: Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama∂

Ilustra†ii ∂i copert‹: pictorul rrom Eugen Raportoru

Descrierea CIP a Bibliotecii Na†ionale a României

CORDOVAN, IONEL

I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o Òovto

siklœvipnasqo berÒ / Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama∂. -

Bucure∂ti : Vanemonde, 2009

ISBN 978-973-1733-06-7

I. Palfi-Tama∂, Noemi

811.214.58(075.33)

Layout: Victoria Dumitrescu

DTP: Dan Gl‹van

ISBN 978-973-1733-06-7

Editura: VANEMONDE

Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama∂


*

Limba ∂i literatura rromani pentru anul VI de studiu

2008


44

GGEELLEEMM,, GGEELLEEMM ......((OO rrrroommaannoo hhììmmnnoo))

1. Gelem, gelem lungone dromença,

Maladilem baxtale rromença,

A, rromalen, kaar tume aven,

E caxrença, bokhale ©havença?

R.: Haj, haj, rromalenHaj, haj, ©havalen... (duj var)

2. Sasas vi man bari famìlia,

Mudardæs la i kali legìa.

Sarren ©hindæs, vi rromen vi rromn„n,

MaÒkar lene vi tikne ©havorren.

R.: Haj, haj, rromalen...

3. Putar, Devla, te kale udara,

Te Òaj dikhav mirre familia,

Palem ka ‡av lungone dromença,

Thaj ka phirav baxtale rromença!


4. Opre, rroma, si o vaxt akana,

Ajde mança sa e lumæqe rroma!

O kalo muj thaj e kale jakha,

Kamava len sar e kale drakha.


Ka-e Rromenqo MaÒkarthemutno Kongrèso, inkerdo k-i Lòndra, an-o berÒ 1971, læs pes i

decìzia so o oxto Òtartonaj te avel E Rromenqo MaÒkarthemutno Dîves. Sa atùn© sas adoptisardo e

rromenqo maÒkarthemutno hìmno, i gili “Gelem, gelem...”. Kadaja gili sas gilabavdi kaar i Olivera

Vù©o, an-o prin‡ardo jugoslavikano fìlmo, “Arakhlem vi baxtale rroma” (1967).

¸ANENAS KE...?

OO DDUURRÆÆRRDDOO MMIILLAAJJ

O tato milaj e bare dîvesença agorisardæs pes. Avilæs o durærdo milaj. Akana avri si maj Òudro.

Si o vaxt kana e manuÒa kiden e drakha, e vurdonença phiraven palal o kŸmpo e bràzbe, o kukurùzo,

e semìnce, e kolompìræ thaj aver. O durmilaj si jekh barvalo berÒivaxt. I septèmbra, o jekhto ©hon e

durmilajesqo, si o ©hon kana e siklœvnæ thaj le siklœvne ‡an k-i Òkòla thaj le ©havorre ‡an k-i

xurdelin.

Si deÒupan‡ septèmbro. An-e Òkolaqi bar le siklœvne thaj le siklœvnæ si loÒale ke palem

Òirdæs i Òkòla. Duj amala, o Bòbi, jekh siklœvno Òovto klasaqo, thaj i Krìna-jekh siklœvni eftato

klasaqo, den dùma.

- Bòbi, so miÒto si ke palem Òirdæs i Òkòla, phenel i Krìna. But aÂukerdem te Òaj dikhav mirre

amalen thaj mirre siklærnen. But kamav te drabarav parami©a thaj poezìe an-i rromani ©hib! Tu so

aÂukeres kaar o nevo Òkolaqo berÒ?

- Krìne, vi me kamav te drabarav rromane parami©a, tha’ maj but kamav te siklœvav palal e

rromenqi història. An-i kadaja Òovto klàsa me siklœvava palal amari història. Si but importànto te

prin‡aras amari història!

- Va, va! Avka si! Vi amen si amen jekh purani història. Dikh, avilen vi aver amala. Kamav

te ‡av te vakærav vi lença.

- MiÒto, Devleça!

- Devleça!

Savorre siklœvne thaj siklœvnæ gele penqe klasae te vakæren penqe siklærnença so maj kerde

von thaj so von kerena...

(Kaar i Noemi Palfi-TamaÒ)

55

L1

Palal sar dikhlæm an-i Òtarto thaj pan‡to klàsa, si te xramosaras la©hes e vortogtràme.

Drabaren e propozìcie:

An-e Òkolaqi bar le siklœvne thaj le siklœvnæ si loÒale ke palem Òirdæs i Òkòla.

But kamav te drabarav parami©a thaj poezìe an-i rromani ©hib. An-i kadaja Òovto klàsa me siklœvava palal amari història.

Ana e propozìcie save sas xramosarde maj opre si trin vortogràme: an-e Òkolaqi bar, an-i rromani ©hib thaj an-i kadaja Òovto klàsa. Kadala trin vortogràme xramosarden pen palal nìÒte

règule: ana e Òkolaqi bar = an-e Òkolaqi bar, ana i rromani ©hib = an-i rromani ©hib thaj ana ikadaja Òovto klàsa = an-i Òovto klàsa.

I kràtima, vaj o thavorro, thol pes kana xasardæs pes vareso anar jekh lav, kana malaven pen

e lava, butvar ka-o agor jekhe lavesqo kaj beÒel anglal jekh artìkulo: o, i, e, ël.

66

LAVA MA∑∑KAR E LAVA...

o durærdo milaj - o angloivend, o

durmilaj

o kŸmpo - o vazi

o kukurùzo - bòbo, misìri

avka - kadæ

tha’ - ama

e bràzbe - loli ropàni

kolompìri - pi©uka, pitºka, phuvæqi

phabaj, phuvælo

PU¢¢HIMATA AJ MANGIMATA KA-O TÈÈKSTO

1. Ginaven o tèksto!

2. Alosaren thaj xramosaren e biprin‡arde lava!

3. Ambolden o tèksto ga‡ikanes!

4. Palal savo berÒivaxt vakærel pes an-o kadava tèksto?

5. Save si e durmilajesqe ©hona?

6. Kon gelæs Òkolae?

7. Sar bu©hon le amalen?

8. So kamel i ©haj te siklœvel k-i Òkòla?

9. Tha’ o ©havo?

10. So phenel o ©havo ke si but importànto te prin‡arel?

11. Tume so patæn: si importànto te prin‡aras amari història?

Sosar?

TTEE SSIIKKLLŒŒVVAASS KKHHEETTHHAANNEESS!!

77

Eksèmpluræ:

SO ¸ANAV, SO NA ¸ANAV?

1. Keren propozìcie e vortogramença: an-o, ana i, an-ël, kaj o, ka-i, k-e, pa-o, p-i, pa e,

p-ël.

2. Thon i vortogràma savi trobal an-e propozìcie: p-ël, d-aÒti, k-o, an-i, p-i.

Devla, na mar man kadæ, kòrkorro...................... droma!

Mirro dad ‡al.................. fòros te rodel butî.

Avel o milaj, kerav butî................ raj.

O ©havo ‡al................. klàsa te drabarel lila.

Arakhlem la.............. ùlica / Kindem laqe lubenìca.

I GINAVNI

I ginavni si e vakæripnasqi rig kaj sikavel o gin, kazom butæ vaj ‡ene si an-o vakæripen vaj

theren von.

I ginavni Òaj te avel:

I. I kardinàlo ginavni: sikavel o gin.

Drabaren e propozìcie!

Amen si amen jekh guruvni, duj grasta, trin bale, Òtar papinæ, pan‡ baÒne thaj Òov kaxnæ.

Tumen si tumen efta bakræ, oxto buznæ, enæ ra©næ thaj deÒ baÒne.

BiÒ ‡ene gele an-o fòros thaj jekh Òel a©hile khere.

E alava: jekh, duj, trin, Òtar, pan‡, Òov, efta, oxto, enæ, deÒ, biÒ, jekh Òel sikaven o gin. Kadala lava si

kardinàlo ginavnæ.

ana o fòros = an-o fòrosana i klàsa = an-i klàsaana e gava = an-e gava ana ël diza = an-ël dizaana jekh berÒ = an-jekh berÒ =

an-jekh berÒkaj o dad = ka-o dad = k-o dadkaj i daj = ka-i daj = k-i dajkaj e phrala = ka-e phrala = k-e phralakaj ël phenæ= ka-ël phenæ = k-ël phenæ

pa o drom = p-o drompa i phuv = p-i phuvpa e khera = p-e khera pa ël droma = p-ël dromada aÒti xramosarel = d-aÒti xramosarelna aÒti xal = n-aÒti xalkaj aÒti ‡al = ka-aÒti ‡al = k-aÒti ‡alkaj aÒti te avel = ka-aÒti te avel = k-aÒtite avel

7 59 2641 8

3

10

E kardinàlo ginavnæ Òaj te aven:

sade ginavnæ, kerdine anar jekh lav: jekh, Òtar, oxto, deÒ, biÒ, trænda, sarànda, peìnda, Òel, mìjathaj aver;

buxle ginavnæ, kerdine anar duj vaj maj but lava: deÒutrin, deÒuÒov, biÒ thaj efta = biÒuefta,trin Òela thaj eftevardeÒ thaj duj, trin mìje efta Òela trinvardeÒ thaj enæ thaj aver.

II. I ordinàlo ginavni sikavel sar thavden e butæ vaj e ‡ene.

Drabaren e propozìcie:

O dujto ©havo si khere, thaj o trinto gelæs Òkolae.

O deÒudujto kher si lesqo.

O jekh Òel thaj pan‡vardeÒto siklœvno si an-i Òovto klàsa.

88

1 - jekh2 - duj3 - trin4 - Òtar 5 - pan‡6 - Òov7 - efta8 - oxto9 - enæ

10 - deÒ11 - deÒujekh12 - deÒuduj13 - deÒutrin14 - deÒuÒtar15 - deÒupan‡16 - deÒuÒov17 - deÒuefta18 - deÒuoxto19 - deÒuenæ20 - biÒ21 - biÒ thaj jekh vaj biÒujekh 22 - biÒ thaj duj vaj biÒuduj23 - biÒ thaj trin vaj biÒutrin24 - biÒ thaj Òtar vaj biÒuÒtar

25 - biÒ thaj pan‡ vaj biÒupan‡26 - biÒ thaj Òov vaj biÒuÒov 27 - biÒ thaj efta vaj biÒuefta28 - biÒ thaj oxto vaj biÒuoxto 29 - biÒ thaj enæ vaj biÒuenæ30 - trinvardeÒ vaj trænda

31 - trinvardeÒ thaj jekh vaj trændujekh...

40 - ÒtarvardeÒ vaj sarànda41 - ÒtarvardeÒ thaj jekh vaj saràndujekh...

50 - pan‡vardeÒ vaj peìnda51 - pan‡vardeÒ thaj jekh vaj peìndujekh...

60 - ÒovardeÒ61 - ÒovardeÒ thaj jekh ...

70 - eftavardeÒ71 - eftavardeÒ thaj jekh...

80 - oxtovardeÒ81 - oxtovardeÒ thaj jekh...

90 - enævardeÒ91 - enævardeÒ thaj jekh

...

100 - jekh Òel 200 - duj Òela300 - trin Òela400 - Òtar Òela500 - pan‡ Òela600 - Òov Òela700 - efta Òela800 - oxto Òela900 - enæ Òela1000 - jekh mìja; jekh xìlæda

E alava dujto, trinto, deÒudujto, jekh Òel thaj pan‡vardeÒto, Òovto sikaven i òrdina. Von si

ordinàlo ginavnæ.

I ordinàlo ginavni formisarel pes kaar i kardinàlo ginavni: duj - dujto, trin - trinto, Òov -

Òovto, deÒuduj - deÒudujto, jekh Òel thaj pan‡vardeÒ - jekh Òel thaj pan‡vardeÒto.

KLASAQE BUTÆÆ

99

1. Xramosaren an-e lava e kardinàlo ginavnæ kaar 1 kaj 30!

2. Xramosaren lavença kadala kardinàlo ginavnæ: 9, 12, 18, 21, 25, 32, 44, 56, 76, 84, 99,

102, 148, 358, 1011, 2379, 10000.

3. Keren e ordinàlo ginavnæ kaar kadala kardinàlo ginavnæ: 3, 13, 23, 30, 42, 63, 90, 100,

299, 312.

4. So ‡anen tume pala i Ìndia? Kaar aven e rroma?.

II RRRROOMMAANNII TTHHAAJJ II RRUUMMUUNNIIKKAANNII ¢¢HHIIBB

Amare duj amala, o Bòbi thaj i Krìna, aresle svàko ‡eno an-e pesqi klàsa: o Bòbi an-i Òovto

klàsa thaj i Krìna an-i eftato klàsa. Von xudinde e rajnæar e pustika vaÒ svàko disciplìna: i rromani

©hib, e rromenqi història, i rumunikani ©hib, i matemàtika, i fìzika, i anglikani ©hib, i geografìa, i

biologìa. P-o drom karing o kher, o Bòbi, i Krìna thaj aver amala paruven alava palal sar sas an-

jekhto Òkolaqo dîves.

- Krine, dikh, xudem lil vaÒ e rromenqi història. But kamav te sikœvav anar kadava lil.

- Va, vi me xudem kadava lil! Ana kadava lil tu arakhesa but informàcie palal amari orìgina,

e tradicionàlo butæ e rromanqe thaj aver.

O Geòrge, jekh raklo, pu©hlæs len:

- Sosar tume siklœn i rromani ©hib thaj e rromenqi història?

- Ame siklœvas i rromani ©hib thaj i història e rromenqi sosar ame sam rroma, phenel i

Krina. Tu sosar siklœves rumunikani ©hib?

- Meee... sem rumùno! Va, kadæ si! Sarkon ‡eno kampel te siklœvel pesqi ©hib.

- Dikhes, Geòrge, but manuÒa na xakæren kadaja butî: ame e rroma ‡ivas an-i Rumùnia,

siklœvas vi e rumunikani ©hib, tha’ kampel te siklœvas vi amari dajaqi rromani ©hib, phenel o Bòbi.

- Ana kadava berÒ, me kamav te ‡av k-o Themutno Konkùrso e Rromane ¢hibæqo, phenel i

Krina.

- Kaj, k-o Themutno Konkùrso e Rromane ¢hibæqo? - pu©hel o Geòrge.

- Va, kothe aven but ©have thaj ©haja anar savorro them.

- Atùn© vi me kamav te ‡av k-o Themutno Konkùrso e Rromane ¢hibæqo, phenel o Geòrge.

- Atùn© si te siklœves zorales miÒto, phenel o Bòbi.

- Va, va, kadæ si!

1100

L2

Amare trin amala gele khere sa vakærindoj palal i rumunikani thaj i rromani ©hib.

An-o kolaver dîves von avile palem k-i Òkòla te siklœven palal... i navni, palal i paÒnavni thaj

aver la©he butæ.

(Palal o Jonel Kordovàn)

I. O VAKÆRIPEN

1. Sa o vaxt kana del pes maj dur nìÒte informàcie si jekh vakæripnasqi situàcia.

O vakæripen Òaj te avel:

E dujenqo vakæripen: kana duj vaj maj but ‡ene paruven lava maÒkar lene.

E jekhesqo vakæripen: kana jekh ‡eno vakærel thaj kolaver ‡ene ©i phenen khan©.

2. O vakæripen Òaj te kerel pes:

a. Ka-o paÒaripen: e manuÒa kaj vakæren si jekh paÒal okolaver.

b. Ka-o duræripen:

ka-o telefòno

ka-o internèto

ka-o fàkso

1111


pustika - Òkolutne lila

paruven alava - vakæren, den dùma

kampel - trebal, si te

xakæren - xatæren, xa©aren

dajaqi ©hib - dajutni ©hib

Themutno Konkùrso - Olimpiàda

navni - subtantìvo

paÒnavni - adÂektìvo





4. An-i savi klàsa si o Bòbi thaj i Krìna?

5. Save lila xundinde von e rajnæar?

6. Anar savo lil kamel o Bobi te siklœvel?

7. So informàcie Òaj arakhela o Bobi an-e rromenqi historiaqo lil?

8. Sosar o Bòbi thaj i Krìna siklœven i rromani ©hib thaj le

rromenqi història?

9. Kaj kamel i Krìna te ‡al kadava berÒ?

10. Tha’ o Geòrge?

11. Palal so siklile von an-o kolaver dîves?


c. Labærindoj / utilizisarindoj:

e cirkulaciaqe sèmnuræ

afìÒuræ / plakàturæ

nevimata / Òunimata

dudale sèmnuræ

reklàme

3. E vakæripnasqe elemènturæ si:

o ‡eno kaj vakærel / del i informàcia: O VAKÆRNO

o ‡eno kaj aÒunel / xudel informàcia: O ∑UNÆRNO

i informàcia: O VAKÆRIPEN / O PHENIPEN

An-e dujenqo vakæripen o vakærno Òaj te avel Òunærno, haj o Òunærno Òaj te avel vakærno.

Kaj o vakæripen te Òaj avel xatærdo, si te ka-e vakærnes thaj e Òunærnes te avel len jekh

vakæripnasqo kòdo. Kadava kòdo Òaj te avel i ©hib, e vastesqe sèmnuræ, e ©irkulaciaqe sèmnuræ, o

alfabèto Mòrse th.a. Te e vakærnes thaj e Òunærnes na si len jekh vakæripnasqo khethano kòdo, atùn©

o vakæripen na Òaj avel xatærdo.

II. I NAVNI / O SUBSTANTìVO

Si e vakæripnasqi rig, kaj anaværel ‡ivutre, butæ, naturaqe fenomènuræ.

E navnæ Òaj te aven:

1. Palal o ling e navnænqo:

a. MurÒikane navnæ: lil, drom, amal, o Bòbi, rrom, o Geòrge, phral, dand, gono, raklo, ©havo,

phralipen th.a.

b. ¸uvlikane navnæ: daj, ©haj, phen, rakli, luludî, i Krìna, rroj, rajni, ©hib, història, klàsa th.a.

2. E khethane thaj e ververutne navnæ

a. Khethane navnæ (xramosaren pen tikne grafemença): amalin, rakli, grast, buzni, phral, bibi,

kak, bori, phabaj, raklo.

b. Ververutne navnæ (xramosaren pen bare grafemença): i Krìna, o Bòbi, o Geòrge, i

Rumùnia, i Evròpa, o Mädälin.

3. E ‡ivdisarde thaj e bi‡ivdisarde navnæ:

a. E ‡ivdisarde navnæ (si len odî / dùxo): manuÒ, ruv, phral, siklærno, buzno, bakri, i Krìna, o

Bobi, dad, daj thaj aver.

b. E bi‡ivdisarde navnæ (na si len odî / dùxo): manro, mas, lil, vurdon, klàsa, Òkòla, jag, rroj,

dand, vast, skamin, zor thaj aver.


1. Thon an-ël ©u©e thana e trebutne alava :

O manus kaj vakærel si ................................ .

O manuÒ kaj aÒunel si ........................... .

Ka-o duræripen Òaj vakærel pes ka-o ......................., ......................., ................... .

E dujenqo vakæripen Òaj te avel kana ................................................................ .

E jekhesqo vakæripen si kana .......................................................... .

1122

2. Pheren / kompletisaren ana e tumare Òtartorre e dujenqo vakæripen:

O B@BI: ..........................................................................

I KRÌNA: - Savorro milaj semas mirre bibæe!

O B@BI: .........................................................................

I KRÌNA: - Kerdem verver butæ: drabardem parami©a, thovdem gada, vastdem laqe te kerel

xaben.

O B@BI: ........................................................................

I KRÌNA: - Va, but aÂukerdem te Òirdel i Òkòla te dikhav mirre amalen.

3. Ker jekh vakæripen tire amalença bi te utilizisares e alava!

4. Alosar e navnæ anar o telutno tabèlo palal o dino modèlo: lil, pustik, drom, amal, o Bòbi,

rrom, o Geòrge, Rumùnia, phral, dand, gono, raklo, ©havo, phralipen, daj, ©haj, phen, rakli,

luludî, i Krìna, rroj, rajni, ©hib, història, klàsa.

5. Alosaren e navnæ anar o tèksto “I rromani thaj i rumunikani ©hib”!

6. Phenen so tume dikhen kathe? So keren e siklœvne?

1133

E ‡ivdisarde navnæ E bi‡ivdisarde navnæ

murÒikane ‡uvlikane murÒikane ‡uvlikane

amal daj lil luludî

KKAAMMAAVV TTEE AARREESSAAVV SSIIKKLLÆÆRRNNOO !!

Sasas jekhvar jekh ©havo efta berÒenqo. Les sasas les kale bala, bare thaj kale jakha, thule

phovæ. Les sasas les jekh kovlo vak thaj jekh Òukar asaipen. Na kamelas te phenel khan©; vakærelas

nùmaj atùn© kana sas pu©hlo. Vov sasas kanutno, godæver thaj amalikano. Sasas les duj vasta, duj

punre, duj jakha, duj kana, pan‡ naja jekhe vastese, sas jekh ©havo sar orsavo ©havo. Sathaj vov sas

jekh cŸra verver. Kadava ©havo, o Mädälin, gelæs vaÒ jekhtovar k-i Òkòla. Sasas lesqe cŸra dar sosqe

vov na sasas k-i xurdelin thaj vov ©i ‡anglæs sar si k-i Òkòla. Vov aÒundæs pesqe amalenar so k-i

Òkòla irinel pes, drabarel pes, rangærel pes...

Nakhlæs jekh ©hon, nakhlæs duj, nakhlæs maj but... o ©havo ‡alas thaj avelas Òkolaar. E

©havesqi daj kamelas so laqo ©havo te ‡al Òkolae te siklœl lil, te avel loÒalo an-e pesqo tràjo. I daj

dikhlæs so o ©havo si ruÒlo thaj pu©hlæs les sar pu©helas les savorre d„sese:

- Mirro ©havo, so kerdæn tu ad„s Òkolae?

- Rangærdem, daje, kheldem man, xramosardem thaj drabardem. Xramosardem maj but sar i‡.

Te o ©havo phendæs e dajaqe k-o Òird loÒalo so vov rangærdæs, xramosardæs thaj kheldæs pes,

akana na maj xatærdæs pes i loÒ an-e lesqo vak. I daj læs sæma kadala butæe thaj palem pu©hlæs les:

- Mirro ©havo, sosar sanas ruÒlo kana phendæn so tu drabardæn Òkolae?

O ©havo a©hilæs jekh cŸra, dikhlæs an-e pesqe dajaqe jakha thaj phendæs lokhes:

- Daje, mirri silærni si la©hi, tha’ sosar ma mothovel voj kadæ sar vi ame mothovas khere?

Me ©i xatærav so voj phenel. Sar te siklœvav me te drabarav kana me ©i xatærav la?

I daj, dikhindoj an-e ©havesqe jakha, na ‡anglæs so te amboldel le ©havesqe. Pala cŸra vaxt,

i daj arakhlæs pesqe lava thaj phendæs:

- Mirro ©havo, tiri siklærni si ga‡i, voj ©i ‡anel amari rromani ©hib. Tire Òkolae na si rromane

siklærne. Te kames te vastdes avere ©haven sar tu, trobal te ‡as Òkolae te areses tu siklærno thaj te

mothoves rromanes e ©havença. Kames tu kadaja butî?

- Va, kamav, avelas miÒto te ‡as k-i Òkola thaj te xakæres so phenen kodola kaj siklæren tut.

Me ka ‡av Òkolae te aresav siklærno rromane ©hibæqo.

(palal i Noemi Palfi-TamaÒ)

1144

L3

I. E MANU∑ESQI DESKRÌPCIA

Kana keras varekasqi deskrìpcia, si te labæras / utilizisaras duj karakterìstike:

a. Fìziko karakterìstike: si e karakterìstike save dikhen pen. Kadala karakterìstike si sikavde

utilizisarindoj e paÒnavnæ: baro, tikno, zèleno, kalo, parno, xarno, lùngo, maÒkarutno,

buxlo, sano th.a.

b. Moràlo karakterìstike: si e karakterìstike save na dikhen pen, tha’ si xatærde e averenar.

Kadala karakterìstike si sikavde utilizisarindoj e paÒnavnæ: amalikano, butærno, godæver,

xarano, kanutno, aÂukæralo th.a.

II. I NAVNI

Si la e kadala gramatikane kategorìe:

Artìkulo: o definìto artìkulo thaj o bidefinìto artìkulo

O ling: o murÒikano ling thaj o ‡uvlikano ling

O gin: o jekhipen thaj o butipen

O kèzo: o Nominatìvo, o Akuzatìvo, o Genitìvo, o Datìvo th.a.

1155


vak - glàso

kanutno - savo kandel

irinel - xramosarel, kalærel

rangærel - farbisarel

ruÒlo - xolæriko

mothovel - vakærel, del dùma, sborizel

te xakæres - te xatæres

me ka ‡av - me ‡ava





4. Sar sas o ©havo kadava tekstosar?

5. Sar akharel kadale ©haves?

6. Sosar kamelas i daj te ‡al laqo ©havo ka-i Òkòla?

7. Sosar sas o ©havo xolæriko?

8. So phendæs i daj pesqe ©havesqe?

9. Kamel o ©havo te aresel siklærno? Sosar?

10. So trebal te kerel o ©havo te aresel siklærno?


1. Le navnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen

Le murÒikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen, kadala agorimata:

Jekh konsonànta: phral, thud, gad, gav, vast, rrom, grast th.a.

I vokàla -o: ©havo, raklo, ga‡o, gono, udarno, astarno th.a.

I paÒkonsonànta -j: muj, naj, raÒaj, raj, ÒoÒoj th.a.

I vokàla -i: pani, sastri, dî th.a.

O sufìkso -o(s): dòktoro(s), dialèkto(s), fòro(s), hotèlo(s) th.a.

O sufìkso -ipen/-mos: phralipen/phralimos, Òukaripen/Òukarimos, ternipen/ternimos

O sufìkso -àri: kalendàri, veÒàri, masàri th.a.

O sufìkso -tòri: bikinitòri, krisnitòri th.a.

2. Le navnnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o butipen

Le murÒikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o butipen, kadala agorimata:

E navnæ agorisarde an-jekh konsonànta lien i vokàla -a ka-o butipen: phral-phrala, thud-

thuda, gad-gada...

E navnæ agorisarde an-i vokàla -o lien i vokàla -e: ©havo-chave, raklo-rakle, ga‡o-ga‡e, gono-

gone...

E navnæ agorisarde an-i paÒkonsonànta -j lien i vokàla -a: muj-muja, naj-naja, raÒaj-raÒaja...

E navnæ agorisarde an-i vokàla -i lien o diftòngo -æ: pani-panæ, sastri-sastræ, dî-dæ...

E navnæ agorisarde an-o sufìkso -o(s) lien -uræ: pòdo(s)-poduræ, kumnàto(s)-kumnàturæ,

fòro(s)- fòruræ...

E navnæ agorisarde an-o sufìkso -ipen/-mos lien -mata: phralipen/phralimos-phralimata,

Òukaripen/Òukarimos-Òukarimata, ternipen/ternimos-ternimata...

E navnæ agorisarde an-o sufìkso -àri lien -àræ: kalendàri-kalendàræ, veÒàri-veÒàræ, masàri-

masàræ...

E navnæ agorisarde an-o sufìkso -tòri lien -tòræ: bikinitòri-bikinitòræ, krisnitòri-krisitòræ...

III. O ARTÌKULO

a. O definìto artìkulo vaÒ e murÒikane navnæ, ka-o nominatìvo beÒel anglal e murÒikane navnæ:

VaÒ o jekhipen: o

VaÒ o butipen: e, le, Ÿl, ol, ël

b. O bidefinìto artìkulo vaÒ e murÒikane navnæ, ka-o nominatìvo beÒel anglal e murÒikane navnæ:

VaÒ o jekhipen: jekh

VaÒ o butipen: nìÒte

1166

Jekhipen Butipen

o manro e / le / Ÿl / ol / ël manre

o rrom e / le / Ÿl / ol / ël rroma

... ...

IV. ¸UVLIKANE NAVNÆ KERDINE KAAR E MUR∑IKANE NAVNÆ

But ‡uvlæne navnæ aven kaar e murÒikane ‡ivdisarde navnæ.

Von keren pen thovindoj o sufìkso -ni ka-e murÒikane navnæ.

Misala / Eksèmpluræ:

rrom (murÒikani navni) + ni > rromni (‡uvlikani navni)

grast (murÒikani navni) + ni > grastni (‡uvlikani navni)

ruv (murÒikani navni) + ni > ruvni (‡uvlikani navni)


1. Keren e karakteristikenqi klasifikàcia e ©havesqi anar o tèksto “Kamav te aresav siklærno”

an-o telutno tabèlo:

2. Ker i deskrìpcia tire amalesqe, labærindoj / utilizisarindoj e fìziko thaj e moràlo karakterìstike!

3. Thon o definìto thaj o bidefinìto artìkulo ka e avutne murÒikane navnæ vaÒ o jekhipen thaj o

butipen: lil, pustik, drom, amal, rrom, phral, dand, gono, raklo, ©havo, phralipen, amal, kurko,

ruv, sap, kan, guruv, pani, sastri, veÒàri, ÒoÒoj, masàri, raÒaj, amalipen, fòro(s), bikinitòri,

manuÒ, hotèlo(s).

4. Keren e ‡uvlikane navnæ, utilizisarindoj o sufìkso -ni, kaar kadala murÒikane navnæ: sap, ruv,

ÒoÒoj, grast, xer, rrom, manuÒ, raÒaj, raj.

1177

O definìto artìkulo O bidefinìto artìkulo

jekhipen butipen jekhipen butipeno lil e lila jekh lil nìÒte lila

... ... ... ...

Jekhipen Butipen

jekh manro nìÒte manre

jekh rrom nìÒte rroma

... ...

Fìziko karakterìstike Moràlo karakterìstike

Sas les thule phovæ Vov sas godæver

... ...

II BBUUZZNNII TTHHAAJJ LLEE TTRRIINN BBUUZZNNOORRRREE

1188

L4

O parami©àri:

- Pa o plaj, p-o maj ©aralo,

An-jekh kher dudumalo

Anglal, beÒelas jekh buzni

Kaj sas la buznorre trin:

Jekh baro - maj xutævdoO maÒkarutno - dilorro

Thaj ... o tiknorro,

kaj sas les jekh berÒorro.

I buzni:

........................................................................

Tume Òukar an-o kher beÒen,

Avri, ni jekh tumenar te na inklel,

Ni© o udar tume te na putren

¸i kana mirro vak na aÒunen:

“- Trin Òingorrealen, trin buznorrealen,La dajaqe o udar putaren,Kë i daj anel tumenqePatrinœrræ - an-ël vuÒta”........................................................................

O ruv:

“- Trin Òingorrealen, trin buznorrealen,La dajaqe o udar putaren,Kë i daj anel tumenqePatrœrræ - an-ël vuÒta”

........................................................................

O tiknorro buznoro:

- Na-i amare dajaqo vak!

Phrala, o udar na putar,

Aver Âigània Òaj te avel!

Pesqo vak si thulo, aver!

Garavel pes! Si o kirvo ruv!

Na-i amare dajaqo vak, Òun!

........................................................................

O ruv:

“- Trin Òingorrealen, trin buznorrealen,La dajaqe o udar putaren,Kë i daj anel tumenqePatrœrræ - an-ël vuÒta”

........................................................................

O baro buznorro thaj o maÒkarutno buznorro:

- Si amari daj, i daj amari si,

Kaj anel amenqe xaben, voj si!

........................................................................

O tikno buznorro:

- Vaj so maj bari xoli,

Merasa me thaj i dajorri!

........................................................................

I buzni:

- Maxrime aj xoxavno so san

Ruvea, mirre ©haven xalæn!

Dikhesa tu so tuqe kerav!

........................................................................

1199

O ruv:

Ah, ah - phenelas vov zurales -

Phabon mirre pirre, tu ©i dikhes?

Thaj so dukh, thaj so tatipen!

Phabon me bala thaj me dùme!

Phabovav me thaj, dikh, merav,

Devla, khan©i ni maj dikhav!

Buznie, me tumen kamav,

Na mekhen man te merav!

I buzni:

- Haj, le buznorren te risparas len,

Ni jekh var ame te na bistras len,

Aven savorença te xas aj te pias,

Ke le ruvesar ame akana xastras.

(i rumunikani adaptàcia si kerdi kaar i ElenaNuikä; o rromano amboldipen si kerdo kaar o

Oktaviàn Bonkulèsku)

O parami©àri:

- O ruv tholas, bokhalo,

Xalæs, pilæs, sas loÒalo

Thaj, sar tholas vov kadæ,

Pelæs p-i jag, p-ël angara!

O parami©àri:

- Ku© ©havalen, siklœven!

Sosar an-o ‡ivipen

Si te Òunen le maj baren

Thaj lenqe lava la©he!

Te von, le maj barorre,

Òunenas e dajaqe dùme,

Von amença kathe sasas,

¸ivipnasar loÒajlenas!

Thaj kadæ o ruv lias pesqi potîn thaj le buznækhelde penqe loÒaar ke xastrajle le ruvesar, lekirvesar.


o plaj - o kŸmpo, plàjo

xutævdo - kaj xutel but, ©ajlœl les te

khelel pes

Âigània - ‡ivutro

maxrime - biuÂo, ‡ungalo

pirre - punre

te risparas - te liparas

xastras - skäpisaras

kathe - athe





4. Kaj beÒelas i buzni?

5. Kazom buznorre sasas la buznæ?

6. Sar sasas e trin buznorre?

7. Kaj gelæs i buzni an-jekh dîves?

8. So phendæs i buzni e trin buznorrenqe kana gelæs?

9. Kon avilæs ka-o udar?

10. So kerdæs o ruv te Òaj te gilabel maj sanes?

11. Kon putardæs o vudar e ruvesqe?

12. Kas xalæs o ruv?

13. Sar kerdæs pesqe i buzni ©acipen?

I. I NAVNI

Ana okolaver klasaqo kotor siklilæm palal e murÒikane navnæ / substantìvuræ.

Ana kadava klasaqo kotor vakærasa palal e ‡uvlikane navnæ / substantìvuræ.

1. Le navnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen

Le ‡uvlikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen, kadala agorimata:

Jekh konsonànta: kris, drakh, ©ik, ©hib, jag, jakh, ræt, tharr, patrin, piÒom, phuv th.a.

I paÒkonsonànta -j: ©haj, daj, baj, rroj, phabaj, sasuj th.a.

I vokàla -i: bori, bibi, buzni, bakri, dori, ©irikli, xoli, ku©i, luludî, piri, momeli, rakli, icali, ‡uvli

th.a.

I vokàla -a: famìlia, variànta, dùma, còxa, càxra, filozofìa, refòrma, telegràma, zèbra th.a.

O sufìkso -ni: manuÒni, rromni, guruvni, xerni, grastni, raÒajni, ruvni, sapni, ÒoÒojni th.a.

O agoripen -i(k): ©huri(k), angrusti(k), kangli(k), pori(k) th.a.

O sufìkso -orri/œrri: katœrri, rromnœrri, dajorri, phenœrri, ©hajorri, phabajorri th.a.

2. Le navnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o butipen

Le ‡uvlikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o butipen, kadala agorimata:

E navnæ agorisarde an-jekh konsonànta, lien i vokàla -a ka-o butipen: kris-krisa, drakh-

drakha, ©ik-©ika, ©hib-©hiba, jag-jaga, jakh-jakha, tharr-tharra, piÒom-piÒoma, phuv-phuva th.a

E navnæ agorisarde an-i paÒkonsonànta -j, lien i vokàla -a: ©haj-©haja, daj-daja, baj-baja, rroj-

rroja, phabaj-phabaja, sasuj-sasuja th.a.

E navnæ agorisarde an-i vokàla -i, lien o diftòngo -æ: bori-boræ, bibi-bibæ, buzni-buznæ, bakri-

bakræ, dori-doræ, ©irikli-©iriklæ, xoli-xolæ, luludî-luludæ, piri-piræ, momeli-momelæ, rakli-raklæ,

icali-icalæ, ‡uvli-‡uvlæ th.a.

E navnæ agorisarde an-i vokàla -a, lien i vokàla -e: famìlia-famìlie, variànta-variànte, dùma-

dùme, còxa-còxe, càxra-caàxre, filozofìa-filizofìe, refòrma-refòrme, telegràma-telegràme,

zèbra-zèbre th.a.

E navnæ agorisarde an-o sufìkso -ni, lien o diftòngo -æ: manuÒni-manuÒnæ, rromni-rromnæ,

guruvni-guruvnæ, xerni-xernæ, grastni-grastnæ, raÒajni-raÒajnæ, ruvni-ruvnæ, sapni-sapnæ,

ÒoÒojni-ÒoÒojnæ th.a.

E navnæ agorisarde an-o agoripen -i(k), lien o diftòngo -æ vaj i vocala -a: ©huri(k)-

©huræ/©hurika, angrusti(k)-angrustæ/angrustika, kangli(k)-kanglæ/kanglika, pori(k)-poræ/porika

th.a

E navnæ agorisarde an-o sufìkso -orri/œrri, lien - o diftòngo -æ: katœrri-katòrræ, rromnœrri-

rromnœræ, dajorri-dajorræ, phenœrri-phenœrræ, ©hajorri-©hajorræ, phabajorri-phabajorræ th.a.

2200


II. O ARTÌKULO

a. O definìto artìkulo vaÒ e ‡uvlikane navnæ, ka-o nominatìvo, beÒel anglal e murÒikane navnæ:

VaÒ o jekhipen: i

VaÒ o butipen: e, le, Ÿl, ol, ël

b. O bidefinìto artìkulo vaÒ e ‡uvlikane navnæ, ka-o nominatìvo, beÒel anglal e murÒikane navnæ:

VaÒ o jekhipen: jekh

VaÒ o butipen: nìÒte

III. E DIMINÙTÌVURÆ: si alava le savenqo xatæripen/sènso si maj tikno sar e alavenqo anar save

von aven.

Eksèmpluræ / misala:

phral + orro > phralorro

©haj + orri > ©hajorri

E alava phralorro, ©hajorri si len maj tikno xatæripen/sènso sar e alava phral/©haj. E alava

phralorro thaj ©hajorri si diminutìvuræ.

1. O alav phralorro si jekh murÒikani navni / substantìvo.

E murÒikane diminutìvuræ keren pen e sufiksoça -orro:

dand + orro > dandorro

gono + orro > gonorro

grast + orro > grastorro

kher + orro > kherorro

phuro + orro > phurorro

2211

Te lias godæe!

1. E ‡uvlikane navnæ save si len ka-o nominatìvo, jekhipen, jekh anar e konsonànte l, n, t, r xuden/

lien e maj butvar o agoripen -æ: mol-molæ, men-menæ, patrin-patrinæ, kat-katæ, zor-zoræ.

2. Si ‡uvlikane navnæ save Òaj te avel len duj fòrme vaÒ o butipen: -a thaj -æ. Misala: bar-bara/baræ,

©ar-©ara/©aræ, ©hib-©hiba/©hibæ, phuv-phuva/phuvæ, suv-suva/suvæ.

3. Savorre navnæ save ka-o nominatìvo jekhipen agorisaren pen an-i vokàla -a si ‡uvlikane:

famìlia, variànta, dùma, còxa, càxra, filozofìa, refòrma, telegràma, zèbra.

4. Savorre navnæ save ka-o nominatìvo jekhipen agorisaren pen ana o sufikso -ipen/ -mos si

murÒikane: amalipen, phralipen, ternipen, la©hipen th.a.

Jekhipen Butipen

i daj e / le / Ÿl / ol / ël daja

i phen e / le / Ÿl / ol / ël phenæ

... ...

Jekhipen Butipen

jekh daj nìÒte daja

jekh phen nìÒte phenæ

... ...

2. O alav ©hajorri si jekh ‡uvlikani navni / substantìvo.

E ‡uvlikane diminutìvuræ keren pen e sufiksoça -orri / -œrri: phabaj + orri > phabajorri

daj + orri > dajorri

Si alava save keren diminutìvuræ ana o sufìkso -œrri:

a. E alava save agorisaren pen ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen, an-i vokàla -i:

rakli + orri > raklœrri

dori + orri > dorœrri

bori + orri > borœrri

I vokàla -i, kaar o agor e alavenqo, thaj i vokàla o, kaar o sufìkso -orri del amen o diftòngo

-œ. (i+o=œ)

b. E alava save agorisaren pen an-i konsonànta l, n, t, r thaj keren o butipen an-o diftòngo -æ:

phen + orri > phenœrri

kat + orri > katœrri

len + orri > lenœrri

3. Si diminutìvuræ kaj Òaj keren pen na nùmaj kaar e navnæ/substantìvuræ, tha’ vi kaar e ginavnæ,

paÒnavnæ th.a.:

Òtarto (ginavni) + orro > Òtartorro

kalo (paÒnavni) + orro > kalorro

parno (paÒnavni) + orro > parnorro

loli (paÒnavni) + orri > lolœrri


1. Alosaren anar o tèksto “I buzni thaj e trin buznorre” e ‡uvlikane navnæ!

2. Thon o definìto thaj o bidefinìto artìkulo ka e dine ‡uvlikane navnæ vaÒ o jekhipen thaj o

butipen: baj, bakri, balval, bar, bibi, càxra, ©ik, ©irikli, ©hib, drakh, jakh, kat, katœrri, kris,

khangeri, len, luludî, patrin, pori(k), phabaj, refòrma, suv, zor, Âiràfa, ‡uvli.

3. Keren e diminutìvuræ kaar e ‡uvlikane navnæ: bakri, bori, ©irikli, gili, kat, luludî, patrin,

phuri, rromni!

Misal / Eksèmplo: buzni + orri > buznœrri

2222

O definìto artìkulo O bidefinìto artìkulo

jekhipen butipen jekhipen butipeni baj e baja jekh baj nìÒte baja

... ... ... ...

4. Keren e diminutìvuræ kaar e murÒikane navnæ: buzno, ©havo, dad, fòro, gav, ilo, kher, manuÒ,

phral, raj, ri©hino, rrom, Òil, ÒoÒoj, vuÒt.

Misal / Eksèmplo: bakro+ orro> bakrorro

KLASAQE BUTÆÆ

2233

1. Keren jekh khelipen, utilizisarindoj o tèksto “I buzni thaj le trin buznorre”.

2. Roden o lil kaj si xramosardi i sasti paramì©i “I buzni thaj e trin buznorre”. Drabaren sa i

parami©i.

3. So ‡anen tume palal / anar i istòria le rromenqi?

II ¢¢HHIIBB RRRROOMMAANNII

2244

L5

Amari ©hib rromani

Si li jekh gudli gili!

Si li i ©hib gilabadi,

Gilabadi anar o gi.

Si li sumnakaj or kham,

Si li i ©hib so maj Òukar!

Jekh awgin so maj gugli!

Jekh rajni so maj la©hi!

Kon del lav rromano

Si les o tràjo sar jekh suno!

Anda-l sawore khera,

Anda-l sawore fòruræ

Sawore te akharen

Ke mukhle amen le ga‡e

Te das dùma vi ame!

(Palal i Nikolèta ¢uràru)


si li - voj si

or - vaj

awgin - avdîn

del lav - del dùma, mothovel, vakærel

tràjo - ‡ivipen

saworre - savorre





4. Sar si i ©hib rromani?

5. Sar si o tràjo e manuÒesqo, kaj del dùma rromanes?

6. Sosar akharen savorre rromen?

7. Savi rig anar i poezìa ©hajlœl tumen maj but? Sosar?

I. I FONÈTIKA THAJ O VORTOXRAMOSARIPEN

Ana o alfabèto e rromane ©hibæqo arakhas kadala grafème:

1. E vokàle:

a, e, i, o, u - arakhen pen an-e savorre Òtar dialèkturæ e rromane ©hibæqe.

Misala/Eksèmpluræ: daj, momeli, rroj, trin, muj th. a.

ë, Ÿ, ä - avile anar e balkanikane rromane dialèkturæ.

Misala/Eksèmpluræ: khër (o ©a©o lav si kher), Ÿmpäràto (o ©a©o lav si thagar) th. a.

à, è, ì, ò, ù - arakhen pen an-e lava save si line anar aver ©hibæ.

Misala/Eksèmpluræ: variànta, zèbra, famìlia, fòro(s), herbùzo th. a.

2. E diftònguræ:

æ, „, î, œ, º drabaren pen: ia, ie, ii, io, iu.Misala/Ezèmpluræ: butî, butæ, d„s parnœl, terdºvel (a©hel) th. a.

3. E konsonànte:

22 bazutne konsonànte: b, c, ©, d, f, g, h, x, k, l, m, n, p, r, rr, s, Ò, t, v, z, Â thaj ‡;

Misala/Ekèmpluræ: bal, còxa, ©aro, dand, gad, herbùzo, xer, kan, lil, mas, nakh, papin, rovli,

sap, Òil, tover, vast, zor, Âàmba th. a.

4 phurdine konsonànte: ©h, kh, ph, th.Misala/Eksèmpluræ: ©hib, kham, phuro, than th. a.

4. E postpozicionàlo konsonànte:

q vaÒ o kèzo genitìvo thaj datìvo

vaÒ o kèzo lokatìvo thaj o ablatìvo

ç vaÒ o kèzo sociatìvo instrumentàlo

5. E paÒkonsonànte:

w: drabarel pes sar jekh u; inkerel o than le konsonantaqo v, an-i agorutni pozìcia vaj maÒkar

duj vokàle: anaw (i ©a©i fòrma si anav), bow (i ©aci fòrma si bov), saworre (i ©a©i fòrma si

savorre), thuwali (i ©a©i fòrma si thuvali); j: drabarel pes sar i vokàla i; inkerel o than la vokalaqo i kana arakhel pes paÒal aver vokàla:

daj, jekh, duj, rroj, ÒoÒoj.

II. I PA∑NAVNI / O ADÅEKTÌVO

1. Te palemdikhas so siklilæm ‡i akana:

I paÒnavni si e vakæripnasqi rig kaj sikavel sar si jekh butî vaj sar si jekh ‡eno.

Amari ©hib rromani si li jekh gudli gili.

O godæver ©havo ‡al ka-i Òkòla.

Man si man jekh zoralo kalo thaj u©o grast.

La si la jekh ÂŸlto phabaj, haj les si les duj zèlena ambrola.

An-ël Òtar propozìcie kaj sas dine maj opre, e alava gudli, godæver, zoralo, kalo, u©o, zŸltothaj zèlena sikaven sar si i gili, o ©havo, o grast, i phabaj thaj e ambrola.

2255


2266

Palal sar dikhle, e paÒnavnæ / e adÂektìvuræ beÒen anglal e navnæ: gudli gili, godæver ©havo,

zoralo, kalo thaj u©o grast, zŸlto phabaj thaj zèlena ambrola. Si varesode situàcie kana e paÒnavnæ /

e adÂektìvuræ Òaj te a©hen palal e navnæ: lav rromano, ©hib rromani, ©hib so maj Òukar, rajni so maj

la©hi. Kadala fòrme arakhas len ana o dialèkto vakærdo kaar le kŸkaværæ.

2. E paÒnavnænqi klasifikàcia

An-i rromani ©hib, e paÒnavnæ / e adÂektìvuræ Òaj te aven:

A. E tipikane rromane paÒnavnæ / adÂektìvuræ

a. E buxle paÒnavnæ / adÂektìvuræ: si len Òtar fòrme ka-o nominatìvo.

Palal sar dikhlæm, kadale paÒnavnæ/ adÂektìvuræ si len Òtar agorimata:

VaÒ o murÒikano ling ka-o jekhipen: -o;

VaÒ o ‡uvlikano ling ka-o jekhipen: - i;

VaÒ o murÒikano ling ka-o butipen: -e;

VaÒ o ‡uvlikano ling ka-o butipen: -e.

b. E tang paÒnavæ / adÂektìvuræ: si len sajekh fòrma vaÒ o nominatìvo, vi ka-o jekhipen, vi ka-o

butipen.

Vov kindæs jekh Òukar luludî vaÒ jekh godæver ©haj.

La si la duj godæver ©have.

Eksèmpluræ / misala: Òukar, godæver, nasul, but, ku©, maxrime, xancŸ, biku©, tang th.a.

B. E paÒnavnæ / adÂektìvuræ line avere ©hib„nar

a. E paÒbuxle paÒnavnæ: si len duj fòrme ka-o nominatìvo, jekh ka-o jekhipen vi aver ka-o butipen

Palal sar dikhlæm, kadala paÒnavnæ / adÂektìvuræ si len duj agorimata:

-o: vaÒ o murÒikano thaj o ‡uvlikano ling, ka-o jekhipen: lùngo, dŸlgo, zèleno, gèlbeno, ÂŸlto.

-a: vaÒ o murÒikano thaj o ‡uvlikano ling, ka-o butipen: lùnga (lùngi, lùn‡i), dŸlga, zèlena,gàlbena, ÂŸlta.

b. E tang paÒnavnæ: si len sajekh fòrma vaÒ o nominatìvo, vi ka-o jekhipen vi ka-o butipen

Eksèmpluræ / misala: bordo, gri.

MurÒikano ling ¸uvlikano ling

Jekhipen kalo, parno, la©ho, gudlo kali, parni, la©hi, gudli

Butipen kale, parne, la©he, gudle kale, parne, la©he, gudle


Jekhipen Òukar, nasul ... Òukar, nasul ...

Butipen Òukar, nasul ... Òukar, nasul ...


Jekhipen o zèleno vurdon i zèleno patrin

o ÂŸlto lil i ÂŸlto phabaj

Butipen e zèlena vurdona e zèlena patrinæ

e ÂŸlta lila e ÂŸlta phabaja


1. Xramosaren an-o ©u©o than i vokàla i vaj i paÒkonsonànta j:

O l...l anel le manuÒenqe barval...pen, ma... but zor tha... ma... but god... .

2. Xramosaren an-o ©u©o than i konsonànta x vaj h:

3. Xramosaren an-o ©u©o than jekh anar e grafème z, Â vaj ‡:

4. Alosaren e trebutne paÒnavnæ anar i ©a©i rig thaj thon len an-e ©u©e thana anar e

propozìcie.

5. Keren i klasifikàcia e avutne paÒnavnænqe palal e siklile kritèrie: baro, kalo, godæver, la©ho,

but, gri, lolo, lùngo, dŸlgo, melalo, nasul, purano, phuro, Òukar, zèleno, ÂŸlto, zinzardo,

gàlbeno, pherdo, baxtalo.

6. Arakhen e paÒnavnæ anar o siklilo tèksto (I ©hib rromani) thaj phenen ke savo gin thaj ling

si von!

2277

E tipikane rromane paÒnavnæ E paÒnavnæ line avere ©hib„nar

Buxle Tang PaÒbuxle Tang

baro godæver lùngo gri

... ... ... ...

...arno

...orizònto

...u...ur

...otèlo

...o...avel

...odinil / dingœl

...istòria

...er

...aben

...al

...urdelin

ba...talo

...oralo

prin...ardo

...oj

a...ukerel

...ivdo

...uvli

bu...no

u...o

mù...ika

...anel

...èleno

...Ÿlto

Les si les ... thaj ... drakha.

Kadava grast si ... thaj ... .

O pani si ... .

Amari ©hib ... si li jekh ... gili.

O moxton si ... vi ... .

E katæ si ... .

O ©havorro piel ... thud thaj xal

... manro.

sastrutne

purano

gudli

zoralo

parno

kale

baro

uÂo

gudle

gudlo

kovlo

rromani

OO ¢¢OORRRROO RRRROOMM TTHHAAJJ OO BBAARRVVAALLOO GGAA¸̧OO

Sas jekhvar jekh ©orro rrom, savo na ‡anelas so te kerel kaj te aresel vi vov barvalo sar pesqo

perutno, o ga‡o. An-ekh d„s, o ga‡o phendæs e ©orre rromesqe.

- AÒun, rroma, te kames te areses vi tu barvalo sar me, bikin sa so si tut kherese thaj ‡a k-o

BukurèÒti, ke na but vræmae si te areses barvalo.

O ga‡o phendæs kadala butæ asaipnaça. O rrom, kaj delas patîv pesqe perutnesqe, kerdæs so

phendæs o ga‡o: bikindæs sa so sas les vaÒ jekh mìja lej thaj gelæs k-o BukurèÒti. Kothe, arakhadilæsjekhe barvale thaj but ‡angle manuÒeça. O rrom phendæs lesqe sosar avilæs vov k-o BukurèÒti.

O but‡anglo thaj barvalo manuÒ pu©hlæs e rromes:

- Sode love si tut?

- Si man jekh mìja lej, phendæs o rrom.

- ¸anes vareso? Kamav te dikhav sode san godæver. Me thav jekh mìja lej thaj tu thos tiri mìja

lej; thav tuqe jekh pu©hipen thaj te ‡anes te des palpale lav k-o pu©hipen, tire si e love te na xasardæn.

- MiÒto, phenel o rrom, te aÒunav o pu©hipen!

- Kaj si o burìko e phuvæqo?

- Kathe, telal tiri khur, phenel o rrom. Te na patæs, ‡a te dikhes!

O but‡anglo manuÒ kaj na Òaj te ‡al te dikhel e phuvæqo burìko, phendæs e rromesqe:

- MiÒto, kadæ si, phenel o barvalo manuÒ. Akana thav tuqe aver pu©hipen. Te ‡anes te des man

palpale lav, me dav tut duj mìje, te na, xasares tire duj mìje.

- MiÒto, phenel o rrom. Te aÒunav vi o dujto pu©hipen.

- Sode si kaar i Kali Deræv ‡i k-i Loli Deræv? ¸anes te phenes?

-¸anav, phenel o ©orro rrom, ni© maj but, ni© maj frìmi sode si kaar i Loli Deræv ‡i k-i Kali

Deræv. Te na patæs, ‡a te dikhes.

MiÒto, phenel o barvalo manuÒ, kadæ si; kathe si tire duj mìje.

- Raja, akana kamav te thav vi me tuqe duj pu©himata. Te ‡anes, lies mirre, Òtar mìje si tire,

te na, des man tu Òtar mìje.

2288

L6

- MiÒto, phenel o barvalo manuÒ. Te aÒunav e pu©himata.

- Sar akharel mirre perutnes savo phendæs manqe te avav k-o BukurèÒti ke avava barvalo?

- Na ‡anav sar akharel les. Kathe si tut Òtar mìje; akana si tut oxto mìje. Akana phen manqe

vi o dujto pu©hipen!

- Sar akharel e raÒajes save boladæs man?

- Ni© ke kadava pu©hipen na ‡anav te dav palpale lav. Akana si tut deÒuÒov mìje lej.

- ¢a©es te phenav tuqe, ni© me na ‡anav sar akharel les, phenel o rrom.

O rrom læs pesqe love thaj gelo k-i diz te kinel pesqe grasta, guruvnæ, bakre, bale thaj kindæs

pesqe duj rromane vurdona.

Areslo khere, vov rodæs pesqe jekh Òukar ©haj thaj kerdæs baro rromano abæv. Akana vov

areslo barvalo rrom.

O perutno savo phendæs le rromesqe te ‡al k-o BukurèÒti, avilæs lese te pu©hel les:

- Mirro ku© phral, phen manqe so kerdæn te areslæn kadæ barvalo, ke me asaipnase phendem

tuqe te bikines sa so si tut thaj te ‡as k-o BukurèÒti.

- Mirre!a perutne!a, me naisarav tuqe vaÒ o la©ho lav kaj dæn man, ke ad„s areslem barvalo.

Te kames, ker vi tu so kerdem me, Òaj te avel vi tut i baxt savi sas man.

O barvalo perutno e maj barvale rromesqo gelo khere thaj bikindæs sa so sas les paÒal o kher

thaj gelo k-o BukurèÒti. Kathe k-o BukurèÒti, o ga‡o patændæs ke e ‡ukela phiren e Òingença an-i

porik thaj e bale e ©huræça k-i korr thaj sekon ‡eno savo si bokhalo ©hinel pesqe te xal.

Areslo k-o BukurèÒti, o barvalo ga‡o læs te xal thaj te piel e amalença. Na bute vræmae, vov

a©hilo bi lovenqo thaj bi amalenqo. Vov avilo palpale khere.

O sasto gav asandæs lesar ke so kerdæs vov kana areslæs anar barvalo ©orro thaj so kerdæs

o rrom ke areslæs anar ©orro barvalo.


2299

I NAVNI / O SUBSTANTÌVO

¸i akana ame siklilæm palal o kèzo nominatìvo e navnæqo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen.

Akana siklœvas palal o kèzo akuzatìvo.

1. O nominatìvo thaj o akuzatìvo e bi‡ivdisarde murÒikane navnænqe / substantivurænqe

E bi‡ivdisarde murÒikane navnæ si len ka-o akuzatìvo ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e fòrme

kaar o nominatìvo. Von ambolden ka-o pu©hipen so?

3300





4. Kasar si o vakæripen ana kadava klasaqo kotor?

5. Sar sas o rrom?

6. Tha’ o ga‡o?

7. So phendæs o ga‡o e rromesqe te kerel, kaj te aresel barvalo?

8. Kaj gelæs o rrom?

9. Kaça maladilæs o rrom ka-o BukurèÒti?

10. Sode pu©himata thovdæs o but‡anglo manuÒ e rromesqe?

11. Sode pu©himata thovdæs o rrom e but‡angle manuÒesqe?

12. So kindæs o rrom kaar i diz?

13. So kerdæs o rrom kana areslæs khere?

14. So phendæs o rrom pesqe perutnesqe?

15. Kaj gelæs e rromesqo perutno?

16. Sar avilæs palpale e rromesqo perutno kaar o BukurèÒti?

17. So siklæripen Òaj cirdas anar kadava tèksto?


Na ker kanikasqe xŸv, ke Òaj te peres tu an-e lae!


perutno - manuÒ kaj beÒel paÒ

varekase

an-ekh - an-jekh

sode - kazom

arakhadilæs - maladilæs

but vræmae - but vaxtese

te des palpale lav - te amboldes

frìmi - xancŸ, cŸra

Deræv - baro pani

boladæs - boldæs (e tikne ©haves kaj e

khangeri)

diz - fòros

sekon - sarkon, svàko

2. O nominatìvo thaj o akuzatìvo e ‡ivdisarde murÒikane navnænqe / substantivurænqe

E ‡ivdisarde murÒikane navnæ na si len ka-o akuzatìvo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e

fòrme kaar o nominatìvo. Von ambolden ka-o pu©hipen kas?


“O but‡angle thaj barvalo manuÒ pu©hlæs e rromes:”

“- Sar akharel mirre perutnes savo...”

E alava e rromes thaj perutnes anar e misala dine maj opre si ka-o kèzo akuzatìvo.

E ‡ivdisarde murÒikane navnæ lien ka-o akuzatìvo, ka-o jekhipen o agoripen -es, thaj ka-o butipen -

en:

Te inkeras godæe!

E bi‡ivdisarde murÒikane navnæ (save na si len odî / dùxo) si len ka-o akuzatìvo sa jekh

fòrme, sar si len ka-o nominatìvo.

O artìkulo vaÒ e bi‡ivdisarde murÒikane navnæ ka-o akuzatìvo a©hel o artìkulo kaar o

nominatìvo: o -vaÒ o jekhipen, thaj e / le -vaÒ o butipen.

O akcènto ka-e bi‡ivdisarde navnæ, ka-o akuzatìvo, a©hel kaj si vov ka-o nominatìvo.

E ‡ivdisarde murÒikane navnæ (save si len odî / dùxo) xuden ka-o akuzatìvo o agoripen

-es -vaÒ o jekhipen, thaj -en -vaÒ o butipen.

3311

O pu©hipen O kèzo O jekhipen O butipen

so? Nominatìvo o gav e / le gava

o lil e / le lila

o gad e / le gada

o pani e / le panæ

o dand e / le danda

so? Akuzatìvo o gav e / le gava

o lil e / le lila

o gad e / le gada

o pani e / le panæ

o dand e / le danda


kas? Nominatìvo o dad e / le dada

o raÒaj e / le raÒaja

o phral e / le phrala

o ÒoÒoj e / le ÒoÒoja

o dòktoro(s) e / le dòktoruræ

kas? Akuzatìvo e dades e / le daden

e raÒajes e / le raÒajen

e phrales e / le phralen

e ÒoÒojes e / le ÒoÒojen

e doktores (-os) e / le doktoruren (on)

O artìkulo vaÒ e ‡ivdisarde murÒikane navnæ ka-o akuzatìvo paruvel pes: ka-o jekhipen

thaj vi o butipen si sajekh: e / le dades - e / le daden.

O akcènto ka-e ‡ivdisarde ga‡ikane murÒikane navnæ, ka-o akuzatìvo, perel p-i palutni

silàba.


1. Arakhen e murÒikane navnæ anar o tèksto “O rrom thaj o barvalo ga‡o” thaj thon len ka-o

kèzo nominatìvo thaj ka-o akuzatìvo vaÒ o jekhipen thaj o butipen.

2. Thon ka-o nominatìvo thaj ka-o akuzatìvo (jekhipen thaj butipen) kadala murÒikane navnæ:

balo, bakro, berÒ, dand, gav, gono, manuÒ, pani, raklo, rrom, sap, ternipen, ‡ivipen.

3. Thon ana o telutno tabèlo e trebutne fòrme:

3322

O kèzo O jekhipen O butipen

o raklo

e / le manre

Nominatìvo o phral

o lil

o nasulipen

e / le raklen

o manro

Akuzatìvo e / le phralen

e / le nasulimata

OO ÅÅuuppiitteerr BBoorrkkoojj((bb.. 11996699))

O Åupiter Borkoj si biando an-o 14

Jùnio 1969, an-o gav Hlipi©eni, anar o Âudèco

BotoÒàni. Lesqo dad, o Konstantin Borkoj, sas

jekh prin‡ardo baÒavno, ‡anglo maj but palal o anav FilandaÒ. Lesqi daj sas anar e ri©hinærenqo

næmo. Maj si les trin phenæ.

Sar ke an-i lesqi famìlia sas sastræræ thaj baÒavne, pesqe dada kamle so vov te ‡al Òkolae

thaj ando berÒ 1987 agorisarel o Licèvo ,,A.T. Laurian” ka-o umal matemàtika-fìzika.

Ana o berÒ 2000 ‡al ka-e milajesqe Òkolaqe kùrsuræ vaÒ i rromani ©hib ka-o KälimänèÒti,

koordonisarde e universitarone siklærnesar Geòrge Saräu. Sa kadæ berÒese, ‡al sar siklærno

rromane ©hibæqo, k-o Teoretikano Licèvo ,, Nikolae Iorga” anar o fòros BotoÒàni.

An-o berÒ 2002 xramosarel pes ka-i Universitèta anar o BukurèÒti, i specializàcia “i

rromani ©hib thaj i literatùra” kaar o Kolègio CREDIS, siklœvipen putardo ka-o duræripen, kaj

agorisarel an-o berÒ 2006 (sar jekhto agorutno maÒkar e studènturæ).

Anar o berÒ 2003, kerel butî vi an-jekh rromenqi organizàcia ka-e siklæripnasqo

departamènto: I Agencìa vaÒ o Komunitàro Baræripen.

An-o berÒ 2007 si thanutno implementaciaqo agènto an-o Âudèco Bihor, an-o projèkto

PHARE 2005 “E bifavorizisarde grupurænqo edukaciaqo akcèso”.

Sar xramosarno thaj parami©àri, von xramosardæs thaj phendæs but paramì©a thaj poezìe: Sarsi o nasulipen?, Duj amala, Duj ©have, I doÒ, I zor thaj i godî, O la©ho amal, O biamalipen, I duti, OÒagar, O khandino ©havo. Kadala paramì©a si andrærde an-o lil “Rromane parami©ienqo lil” avri

dino an-o fòros KluÂ-Napòka thaj koordinisardo kaar o Geòrge Saräu, i Marìa Koreck thaj i @lga

MärkùÒ. Aver paramì©a thaj poezìe xramosarde lesar si: O baÒavno, E ruvesqo dromorro, I majgudli pherr, E rroma, O kamipen th.a.

3333


1. Kon si tiro rromane ©hibæqo siklærno? Sar bu©hol?

2. Prin‡aren tume vi aver rroma, kaj xramosaren poèzie vaj

paramì©a?

OO BBAA∑∑AAVVNNOO

Sas jekhvar jekh ©havo, saves akhardæs les Samir. Kana kerdæs efta berÒa, o Samir gelæs k-i

Òkòla. Lesqi dej kindæs lesqe lilenqo gonorro, Òtartorre thaj angarne, xurævdæs les e neve gadorreçathaj vastesar angerdæs les ‡i k-e Òkolaqo vudar.

I phuri daj, lesqi màmi, akhardæs les lae thaj pal’ so phendæs jekh drabaripen dæs les jekh

purano ruputno lovorro te avel les baxt thaj te avel les but loÒalipen k-i skòla.

Ka-o Òird, sas lesqe cŸra maj phares te xatærel pes e kolavere siklœvnença.

Na xancŸvar vov maj xastralas p-o jekh rromano lav, tha’ kana i siklærni vaj lesqe amala

pu©henas les ,,so phendæn?” vov sig rodelas te amboldel ga‡ikanes, te la©harel pesqi doÒ.

Lokhes, lokhes, o Samir læs te kamel but i Òkòla thaj o siklæripen, tha’ sas les jekh pharimos.

Sar inklenas avri anar i Òkòla, o Iòno, lesqo kolègo, Òirdelas te ©ingardel palal lese :

- “O rrom, o rrom!”

Ad„s kadja, texara kadja, vi aver amala ©ingardenas sar o Iòno:

- “O rrom, o rrom!”

AÒundæs vi i siklærni thaj but xolæriko cipisardæs lene; thaj vi sikavdæs lenqe ke na si Òukar

te phenen kadja; ke vi le rroma sar vi aver nàcie si sa manuÒa thaj savorre si sajekh. But phendæs

lenqe i siklærni palal e rroma thaj lenqe kulturaqe barvalimata, tha’ o Iòno sar kana ©i Òunelas.

Vov thaj aver sa ©ingardenas :

- “O Rrom, o rrom !” Tha’ akana o Samir ©i maj dikhelas lene.

Akana, jekhe kurkeça anglal o Krä©ùno, i siklærni phenel:

- ¸anen ke k-o agor e berÒesqo savorre sam but loÒale kana aven e ivendesqe baredîvesa.

Amari klàsa, sar vi aver anar i skòla, sam akharde k-o teàtro te baredîvesaras, te gilabas

Òukar sar siklilæm k-i Òkòla, thaj o Phuro Krä©ùno anela amenqe vareso dinimata.

K-i Òkòla e tikne siklœvne gilabenas p-o jekh ©àso p-o d„s jekhe muzikaqe siklærneça, savo

baÒavelas lença anar i skrìpka.

3344

L7

Akana, jekhe d„seça anglal so te ‡an k-o teàtro, avel i siklærni thaj phenel but xolæça:

- Texara gilabena kòrkore, o raj o siklærno ©i maj aÒtil te avel e skripkaça, si les jekh

pharimos. Tha’, te ‡anen, maj phenel voj, te gilabena Òukar so loÒalo avela o Phuro.

O Samir beÒel thaj godîsarel pes, palem maj beÒel, maj godîsarel thaj daraça phenel:

- Rajnie, siklærnie, te kamela o Phuro, aÒtiv te avav me te baÒavav anar i skrìpka mirre

amalença?

I rajni paÒasal thaj phenel:

- Te ‡anes te baÒaves anar i skrìpka, me pu©hava e Phures, sar te na?

Texarinæar, o Samir andæs i skrìpka, thaj barikano baÒavdæs e rajnæqe jekh gili.

I rajni Òunel les thaj pu©hel les:

- Sosar ©i phendæn vi manqe ‡i akana ke tu ‡anes te baÒaves kadja Òukar? O Phuro aÂukerel

te Òunel tut!

Lesqe amala pu©hen vi von:

- Kaar ‡anes tu te baÒaves kadja Òukar? Kaj siklilæn?

O ©havorro amboldel:

- Amene, e rromene, an-e savorre famìlie si p-o jekh baÒavno. Me siklilem mirre dadesar

lesqe skripkaça, thaj te maj barœvav xancŸ kinela vi manqe jekh nevi skrìpka!

K-o teàtro, lenqi klàsa læs o jekhto than, thaj o Phuro dæs savorren but guglimata thaj

khelnorre. Pal’ duj - trin d„sa i siklærni avel k-i Òkòla thaj phenel:

- Dikhen, e Phures ©ajlæs les but sar baÒavdæs tumaro kolègo, o Samir, thaj bi©haldæs lesqe

jekh nevi skrìpka sar dinipen. Dikhen la!

Pal’ xancŸ vaxt maj pu©hel.

- Kon maj ‡anel te baÒavel kadja Òukar? Tu na ‡anes Ionea, pu©hlæs i rajni pusavindoj les e

jakhença.

- Na, na, ... ©i ‡anav!

Anar kodova d„s konik ©i maj cipisardæs pal’ o Samir “o rrom”, von phenen lesqe akana “o

baÒavno”. Akana siklile vi lesqe amala ke varekana e manuÒa, vi maj but el siklœvne si varekana

sajekh, von si jekhtones ©havorre.

(Palal o Åupter Borkoj)

3355


dej - daj

gadorreça - gadença

na xancŸvar - butvar

xastralas - skäpisarelas

©ingardel - cipisarel

dinimata - dàruræ

barikano - phutærdo; godîsarindoj ke

vov si but importànto

khelnorre - khelimata

pal’ - palal

bi©haldæs - tradæs

pusavindoj - dikhindoj vòrta


Maj anglal siklilæm e fòrme kaar e murÒikane navnæ ka-e kèzuræ nominatìvo thaj akuzatìvo,

ka-o jekhipen thaj ka-o butipen. Akana dikhasa e fòrme e ‡uvlikane navnænqe, ka-o nominatìvo thaj

ka-o akuzatìvo.

1. O nominatìvo thaj o akuzatìvo e bi‡ivdisarde ‡uvlikane navnænqe / substantivurænqe

E bi‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ si len ka-o akuzatìvo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e fòrme

kaar o nominatìvo. Von ambolden ka-o pu©hipen so?

O akcènto

3366






5. So kindæs e Samirosqe pesqi daj aj dad?

6. So phendæs thaj so dæs le Samirosqe pesqi màmi?

7. Sosar sas maj phares le Samirosqe k-i Òkòla?

8. Sar ©ingardelas o Iòno palal o Samir?

9. So kerdæs i siklærni le Ionoça?

10. So phendæs i siklærni anglal o Krä©ùno pesqe siklœvnenqe?

11. Sosar trobalas te gilaben von kòrkoro ka-o teàtro?

12. So phendæs o Samir pesqe siklærnæqe?

13. Sar sas e Samirosqe amala kana aÒunden les ke baÒavel?

14. Sar sas k-o teàtro?

15. So bi©àldæs o Phuro e Samirosqe?

16. Sosar na maj cipisardæs konik palal o Samir “o rrom”?

17. So siklœvipen Òaj cirdas anar kadava tèksto?



i rroj e / le rroja

i dori e / le doræ

so? Nominatìvo i patrin e / le patrinæ

i Òkòla e / le Òkòle

i angrusti(k) e / le angrusti(k)a

i rroj e / le rroja

i dori e / le doræ

so? Akuzatìvo i patrin e / le patrinæ

i Òkòla e / le Òkòle

i angrusti(k) e / le angrustika

3377

2. O nominatìvo thaj o akuzatìvo e ‡ivdisarde ‡uvlikane navnænqe / substantivurænqe

E ‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ na si len ka-o akuzatìvo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e

fòrme kaar o nominatìvo. Von ambolden ka-o pu©hipen kas?


I daj kamel but pesqe ©haja.Kas kamel i daj? - e ©haja.

O dad dikhlæs e bibæ an-o fòros.

Kas dikhlæs o dad? - e bibæ Me pu©hlem e ©hajan, kaj ‡an.

Kas pu©hlem me? - e ©hajan Me mukhlem e bibæn te beÒen tele.

Kas mukhlem me? - e bibænE alava ©haja, e bibæ, e ©hajan, e bibæn, anar e misala dine maj opre, si ka-o kèzo akuzatìvo.

Von ambolden ka-o pu©hipen kas?

E ‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ lien ka-o akuzatìvo, ka-o jekhipen, o agoripen -a (vaÒ e navnæ

agorisarde an-i paÒkonsonànta -j) vaj -æ thaj ka-o butipen -an (vaÒ e navnæ agorisarde an-i

paÒkonsonànta -j) vaj -æn:

Te lias godæe!

E bi‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ (save na si len odî / dùxo) si len ka-o akuzatìvo sa jekh

fòrme sar si len ka-o nominatìvo.

O artìkulo vaÒ e bi‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ ka-o akuzatìvo a©hel o artìkulo kaar o

nominatìvo: i vaÒ o jekhipen thaj e / le vaÒ o butipen.

O akcènto ka-e bi‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ, ka-o akuzatìvo, a©hel kaj si vov ka-o

nominatìvo.

E ‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ (save si len odî / dùxo) lien ka-o akuzatìvo o agoripen -a /

-æ vaÒ o jekhipen thaj -an / -æn [-„n] vaÒ o butipen.

O artìkulo vaÒ e ‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ ka-o akuzatìvo paruvel pes: ka-o jekhipen

thaj vi o butipen si sajekh: e / le raklæ - e / le raklæn [rakl„n].

O akcènto ka-e ‡ivdisarde ga‡ikane ‡uvlikane navnæ ka-o akuzatìvo perel p-i palutni

silàba.


i daj e / le daja

i phen e / le phenæ

kas? Nominatìvo i siklærni e / le siklærnæ

i Âàmba e / le Âàmbe

i ©haj e / le ©haja

e daja e / le dajan

e phenæ e / le phenæn

kas? Akuzatìvo e siklærnæ e / le siklærnæn

e Âamba e / le Âamban[-en]

e ©haja e / le ©hajan


1. Arakhen anar o tèksto “O baÒavno” e ‡uvlikane navnæ thaj thon len ka-o kèzo nominatìvo

thaj o akuzatìvo (jekhipen thaj butipen)!

2. Thon ka-o kèzo nominatìvo thaj ka-o akuzatìvo (jekhipen thaj butipen) kadala ‡uvlikane

navnæ: angrusti(k), bakri, bibi, butî, càxra, ©irikli, ©haj, drakh, famìlia, grastni, kat, rromni,

suv, zor.

3. Thon ana o telutno tabèlo e trebutne fòrme:

4. Phenen so dikhen tume kathe? Khere, si tumen kasave instrumènturæ?

3388

O kèzo O jekhipen O butipen

i siklærni

e / le drakha

Nominatìvo e / le boræ

i ©huri

i phabaj

e / le siklærnæn

Akuzatìvo e boræ

e / le ©huræ

EE RRUUVVEESSQQOO DDRROOMMOORRRROO

Sas jekhvar duj amala. E duj amala Òundinesas ke an-o baro veÒ kaar o agor e gavesqo,

butanglal, jekh manuÒ but barvalo angaravdæsas jekh mandîn, thaj, but vaxt pala’ kodoja, but manuÒa

rodine la tha’ ©i aÒtiline te arakhen la.

Maj Òundæsas pes ke le but love si armandine tha’ konik ©i maj godîsarelas pes kadalae. Sar

o veÒ sas daravno, e amala ‡anas varekana khethanes te kiden xuxura, te anen kaÒta tha’ maj but te

roden i mandîn, ke “Bare manuÒa thaj barvale avasa” - phenenas von.

Akana, an-jekh d„s, rodindoj von xuxura, xasaren o drom thaj phiren, thaj phiren ‡i ræti bi

te aÒtin te inklen anar o veÒ. Vi khine, vi bokhale, thon pen von tele te zinzon pen thaj lel len i lìndri.

Jekh kotor rætæe uÒten thaj so te dikhes?

PaÒe lenar pala’ jekh kaÒt, dikhelas pes jekh khelavali dud.

- So te avel? - pu©hen pen e rroma.

Daræça, lokhes, lokhes, paÒon thaj a©hen bimujesqo: anglal lene jekh moxton.

Ìto, ël duj amala putaren o moxton thaj, ©a©ipnase, i but rodini mandîn sas anglal lene.

E dudæe e ©honutosqe ankalaven von te dikhen e zlaga, e angrustika thaj but love, savorre

somnakutne. Sar sas, sar na sas, tha’ amari parami©i phenel ke o Iòno ©i maj reslæs khere.

O Buraj, o kolaver amal, avilæs khere sar kana khan© na sas.

Nakhlæs jekh d„s, duj thaj i rromni thaj o ©havo e Ionosqe len te pu©hen, te roden les tha’

khan©esqe. O Buraj na thaj na, ci dikhlæs les, ci ‡anel lesar .

But vaxt pala’ kodoja o ©havo e Ionosqo phirdæs rovindoj te rodel pesqe dades tha’ ©i maj

arakhlæs les, ni© Òundæs khan© lesar.

Kadja, nakhlæs o milaj, o ivend thaj, dikh, o berÒ. O kolaver amal, o Buraj vazdæsas pesqe

jekh Òukar kher, kindæsas guruvnæ thaj la©he grasta, nevo vurdon thaj lokhes areslæs jekh barvalo

manuÒ an-o gav.

E rroma dikhenas tha’ godîsarenas ke vov si la©ho butærno, kerel butî savorro d„s thaj

kodolesqe si les vi love. Konik ©i ‡anelas sar ke ræti rætæar les ©i maj sas les lìndri. Sar phandelas e

jakha, delas suno jekh baro ruv strafinale jakhença savo rodelas te mudarel les.

3399

L8

Gelas o Buraj bute drabarnæne, e raÒajene, k-i khangeri, tha’ kadale ‡ungale sunesar ©i

xastralas. Jekhe berÒese, pal’ kadala butæ, jekhe baredîvesee, k-e Devlesqo U©aripen, kana savorre

rroma kidenas pen khethanes an-jekh perutno gav te keren baro khelipen, vakærimata, te gilaben te

baÒaven, telærdæs vi o Buraj an-o vurdon maj bute rromença.

Avri, sas milaj, tato, jekh rrom phenel:

- Te ‡as p-o drom anar o veÒ, ke si u©hal, ‡anav me jekh dromorro la©ho, ke p-o baro drom

aresas maj phares, thaj nì© ël grasta ©i maj aÒtin tatipnasar.

¸an so ‡an, tha’ o Buraj ©i maj delas dùma khan©. Jekh p-averese, p-o maÒkar e veÒesqo, ka-

e dromorrenqo truÒul, xutel e vurdonesar jekh truj.

Den pen tele e rroma te la©haren o vurdon, tha’ a©hen thanese sar e barresqe kile: anglal

lene jekh ruv, baro sar jekh guruvorro, thaj vi maj but lesqe jakha dudale sas sar i jag.

Sas but rroma zorale thaj, butivar, bidaraqe, tha’ akana ©i aÒtinas ni© te maj ankalaven jekh

lav. O ruv avilæs paÒ o Buraj, dikhlæs lese xancŸ thaj kerdæs pes bidikhlo.

Kana aviline penqe zoræe, e rroma kerdine penqe truÒul; thaj vi maj but, kana dikhline

karing o Buraj, savesqe vasta sasas melale ratesar bi te avel ©hindo vaj malavdo.

Atòska, o Buraj, izdraindoj, phendæs e rromenqe sar jekhe berÒeça palal, korærdo e

somnakutne lovenar, læs len thaj naÒlæs bi te maj aÂukærel pesqe amales. ¢a©ipnase, ke vi vov

inklistæs phares anar o veÒ, tha’ ©i maj dikhlæs palal vi palal o Iòno.

E rroma, palal lenqi kris, mukhle vi les an-o veÒ thaj konik ©i maj vakærdæs leça nivar.Palal xancŸ vaxt, o Buraj telærdas anar o gav, kaj konik ©i ‡anel kaj vov gelo. Vi ad„s o

dromorro anar o veÒ si anavime “e ruvesqo dromorro” thaj vov anel amenqe godî ke nivar ©i trebul

te bikinas amare amalen, pal’ sar phenen e phure, kadava bezex si maj baro sar si o meripen.


4400


angaravdæsas - garavdæsas

mandîn - jekh garavdo barvalipen

armandine - save sas armandine,

drabarde

daravno - savo daravel tut

khine - phagerde, ©hinde

zinzon pen - zinzæren pen, beÒen

zinzærde

a©hen bimujesqo - na maj phenen

khan©

ìto - sig

zlaga - ©enæ

khan©esqe - bi resipnasqo

strafinale - dudale, sar i jag

xastralas - skäpisarelas

u©hal - o than kaj na marel o kham

dromorrenqo truÒul - o than kaj

malaven pen maj but droma

barresqe kile - barresqe tîle, xamba,

stùburæ

atòska - atùn©

nivar - ni©var

anavime - anaværde

bezex - doÒ


¸i akana, ame siklilæm e substantivosqe fòrme ka-o Nominatìvo thaj ka-o Akuzatìvo. Akana

ame siklœvasa e substantivosqe fòrme ka-o Genitìvo.

O kèzo genitìvo e murÒikane navnænqo

Misala / Eksèmpluræ:

Vi ad„s o dromorro anar o veÒ si anavime “e ruvesqo dromorro”

Kasqo dromorro? - e ruvesqo E amalesqi daj si nasvali.

Kasqi daj si nasvali? - e amalesqi E phralesqe gada si uÂe.

Kasqe gada si uÂe? - e phralesqe E phuresqe dùme si gudle.

Kasqe dùme si gudle? - e phuresqeE navnæ e ruvesqo, e amalesqi, e phralesqe, e phuresqe si murÒikane navnæ ka-o kèzo

genitìvo. Von ambolden ka-e pu©himata: kasqo? kasqi? kasqe? kasqe?

4411






5. So aÒunde e duj amala?

6. Kaj gele an-jekh d„s e duj amala?

7. So arakhle von?

8. So sas an-o moxton?

9. Kon amboldæs pes khere?

10. Kon rodelas e Ionos?

11. So kerdæs o Buraj maj palal?

12. So godîsarenas e rroma e Burajesar?

13. So dikhelas an-o suno o Buraj?

14. Kaj gele maj but rroma ka-e Devlesqo U©aripen?

15. Kaar gele von an-o perutno gav?

16. So dikhle von an-o veÒ?

17. So kerde e rroma palal lenqi kris?

18. So kerdæs o Buraj maj palal?

19. Soça godîsaren tumen ke sas doÒalo o Buraj?



E murÒikane navnæ si len ka-o genitìvo e agorimata:

a) VaÒ o jekhipen:

-(es)qo: kana i navni savi si ka-o genitìvo (jekhipen) beÒel paÒal aver murÒikani

navni ka-o jekhipen (e ©havesqo dand)

-(es)qi: kana i navni savi si ka-o genitìvo (jekhipen) beÒel paÒal aver ‡uvlikani navni

ka-o jekhipen (e ©havesqi phen)

-(es)qe: kana i navni savi si ka-o genitìvo (jekhipen) beÒel paÒal aver murÒikani navni

ka-o butipen (e ©havesqe danda)

-(es)qe: kana i navni savi si ka-o genitìvo (jekhipen) beÒel paÒal aver ‡uvlikani navni

ka-o butipen (e ©havesqe phenæ)

b) VaÒ o butipen:

-(en)qo: kana i navni savi si ka-o genitìvo (butipen) beÒel paÒal aver murÒikani navni

ka-o jekhipen (e ©havenqo dad)

-(en)qi: kana i navni savi si ka-o genitìvo (butipen) beÒel paÒal aver ‡uvlikani navni

ka-o jekhipen (e ©havenqi daj)

-(en)qe: kana i navni savi si ka-o genitìvo (butipen) beÒel paÒal aver murÒikani navni

ka-o butipen (e ©havenqe dada)

-(en)qe: kana i navni savi si ka-o genitìvo (butipen) beÒel paÒal aver ‡uvlikani navni

ka-o butipen (e ©havenqe daja)

1. VaÒ e ‡ivdisarde murÒikane navnæ o genitìvo kerel pes, tovindoj e agorimata -qo, -qi,- qe,

-qe ka-i fòrma kaar o akuzatìvo:

4422


o rrom e / le rroma

kas? Nominatìvo o raj e / le raja

e rromes e / le rromenkas? Akuzatìvo e rajes e / le rajen

e rromesqo e rromenqo

e rromesqi e rromenqi

kasqo? e rromesqe e rromenqe

kasqi? Genitìvo e rromesqe e rromenqe

kasqe? e rajesqo e rajenqo

kasqe? e rajesqi e rajenqi

e rajesqe e rajenqe

e rajesqe e rajenqe

2. VaÒ e bi‡ivdisarde murÒikane navnæ o genitìvo kerel pes, tovindoj i tèma -es - vaÒ o

jekhipen, thaj -en - vaÒ o butipen thaj, maj dur, e agorimata e genitivosqe -qo, -qi,- qe, -qe:


1. Roden an-o tèksto “E ruvesqo dromorro” e murÒikane navnæ thaj thon len ka-o kèzo

genitìvo!

2. Thon e dine kathe murÒikane navnæ ka-e kèzuræ nominatìvo, akuzatìvo vi genitìvo: phral,

phiko, sap, rrom, gono, gav, vast, kolin, manro, manuÒ!

3. Thon e trebutne fòrme ana o telutno tabèlo:

4. So ‡anen tume palal / anar e ruva?

4433


o manro e / le manre

so? Nominatìvo o vast e / le vasta

o manro e / le manre

so? Akuzatìvo o vast e / le vasta

e manresqo e manrenqo

e manresqi e manrenqi

sosqo? e manresqe e manrenqe

sosqi? Genitìvo e manresqe e manrenqe

sosqe? e vastesqo e vastenqo

sosqe? e vastesqi e vastenqi

e vastesqe e vastenqe

e vastesqe e vastenqe

O kèzo Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen

Nominatìvo o mas o raj

Akuzatìvo e/ le masa e dades daden e rajen

Genitìvo e/ le masenqo

e rajesqi

e masesqe

e dadesqe

OO PPHHAAKKHHVVAA¸̧VVAALLOO TTHHAAJJ II KKUURRUUNNGG

Jekh phakhva‡valo xurælas opral jekh bakrænqo ©hund. Vov kamelas te ©orel jekh bakrorro.

E bakre xanas ©ar. Anar jekh, o phakhva‡valo telærdæs anar e ©erosqo u©ipen vòrta karing jekhe

bakrorrese. Xudæs les punrenar thaj gelo leça.

Jekh kurung, savi dikhlæs so kerdæs o phakhva‡valo, godîsardæs so si lokhes te ©orel vi voj

jekhe bakrorres. I kurung telærdæs vi voj zorales anar e ©erosqo u©ipen vòrta opral jekhe

bakrorrese. Nùmaj, kana te vazdel e bakrorres opre, voj a©hili e Òereça an-e bakrorresqo poÒtin,

kadæ so voj n-aÒtisardæs te xuræl kothar.

O bakræri, kana dikhlæs la kurunga an-e barkrœrresqo poÒtinœrro, xudæs la thaj ©hindæs laqe

phaka. Palal kodoja, dinæs la pesqe ©havenqe te khelen pen laça. E ©havorre, loÒale, pu©hle e dades:

- Dadea, savo si o anav kadaja ©iriklæqo?

- Akana jekh ©àso, amboldel o bakræri, voj patændæs so si phakhva‡valo, tha’ akana si te del

pesqi sæma so si nùmaj jekh ©orrœrri kurung.

Kana e ©havorre Òunde so phendæs o dad, line te asan.

(Palal o Esòp)

4444

L9


phakhva‡valo - o vùlturos

©hund - maj but bakre, jekh kidimos

bakrenqo

telærdæs - gelæs, gelo

vòrta - sa anglal, dirèkt

kurung - koràngos, jekh kali ©irikli

poÒtin - e bakrorresqe bala

Anglal te keres vareso, k-aÒti te na keres tut asaipnasar, ingin tire zoræ.

I NAVNI / O SUBSTANTìVO

O KÈZO GENITÌVO

An-o anglutno klasaqo kotor siklilæm o kèzo genitìvo vaÒ e murÒikane navnæ. Akana

siklœvas palal o kèzo genitìvo vaÒ e ‡uvlikane navnæ.

O kèzo genitìvo e ‡uvlikane navnænqo

Misala/Ekèmpluræ:

“- Dadea, savo si o anav kadaja ©iriklæqo?”Kasqo anav? - e ©iriklæqo

E phenæqi còxa si loli.

Kasqi còxa si loli? - e phenæqi E bibæqe gada si uÂe.

Kasqe gada si uÂe? - e bibæqe E raklæqe luludæ si parne.

Kasqe luludæ si parne? - e raklæqeE navnæ e ©iriklæqo, e phenæqi, e bibæqe, e raklæqe si ‡uvlikane navnæ ka-o kèzo genitìvo. Von

ambolden ka-e pu©himata: kasqo? kasqi? kasqe? kasqe?E ‡uvlikane navnæ si len ka-o genitìvo e agorimata:

a) VaÒ o jekhipen:

-(a/æ)qo: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (jekhipen), beÒel paÒal aver murÒikani

navni ka-o jekhipen (e ©hajaqo gad)

-(a/æ)qi: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (jekhipen), beÒel paÒal aver ‡uvlikani navni

ka-o jekhipen (e ©hajaqi phen)

-(a/æ)qe: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (jekhipen), beÒel paÒal aver murÒikani navni

ka-o butipen (e ©hajaqe gada)

-(a/æ)qe: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (jekhipen), beÒel paÒal aver ‡uvlikani navni

ka-o butipen (e ©hajaqe phenæ)

4455





4. Kasar si o vakæripen anar kadava klasaqo kotor?

5. So kerelas o phakva‡valo?

6. So ©ordæs vov?

7. So kerdæs i kurung?

8. Kon astardæs la kurunga?

9. So kerdæs o bakràri la kurungaça?

10. So phendæs o dad pesqe ©havorrenqe?



b) VaÒ o butipen:

-(an/æn)qo/ -(en/„n)qo/: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (butipen), beÒel paÒal aver

murÒikani navni ka-o jekhipen (e ©hajanqo dad[e ©hajenqo dad])

-(an/æn)qi/ -(en/„n)qi: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (butipen), beÒel paÒal aver

‡uvlikani navni ka-o jekhipen (e ©hajanqi daj[e ©hajenqi daj])

-(an/æn)qe/ -(en/„n)qe: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (butipen), beÒel paÒal aver

murÒikani navni ka-o butipen (e ©hajanqe dada[e ©hajenqe dada])

-(an/æn)qe/ -(en/„n)qe: kana i navni, savi si ka-o genitìvo (butipen), beÒel paÒal aver

‡uvlikani navni ka-o butipen (e ©hajanqe daja[e ©hajanqe daja])

1. VaÒ e ‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ o genitìvo kerel pes, tovindoj e agorimata -qo, -qi,- qe,

-qe ka-i fòrma kaar o akuzatìvo:

2. VaÒ e bi‡ivdisarde murÒikane navnæ o genitìvo kerel pes, tovindoj i tèma -a/æ - vaÒ o

jekhipen thaj -an/æn/ -en/„n -vaÒ o butipen thaj e agorimata e genitivosqe -qo, -qi,- qe, -qe:

4466


i rakli e / le raklæ

kas? Nominatìvo i daj i daja

e raklæ e / le raklænkas? Akuzatìvo e daja i dajan

e raklæqo e raklænqo

e raklæqi e raklænqi

kasqo? e raklæqe e raklænqe

kasqi? Genitìvo e raklæqe e raklænqe

kasqe? e dajaqo e dajanqo

kasqe? e dajaqi e dajanqi

e dajaqe e dajanqe

e dajaqe e dajanqe


i rroj e / le rroja

so? Nominatìvo i phuv e / le phuva/phuvæ

i rroj e / le rroja

so? Akuzatìvo i phuv e / le phuva/phuvæ

e rrojaqo e rrojanqo [rrojenqo]

e rrojaqi e rrojanqi [rrojenqi]

sosqo? e rrojaqe e rrojanqe [rrojenqe]

sosqi? Genitìvo e rrojaqe e rrojanqe [rrojenqe]

sosqe? e phuvæqo e phuvænqo [phuv„nqo]

sosqe? e phuvæqi e phuvænqi [phuv„nqi]

e phuvæqe e phuvænqe [phuv„nqe]

e phuvæqe e phuvænqe [phuv„nqe]


1. Roden an-o tèksto “O phakhva‡valo tahj i kurung” e ‡uvlikane navnæ thaj thon len ka-o kèzo

genitìvo!

2. Thon kadala ‡uvlikane navnæ ka-e kèzuræ nominatìvo, akuzatìvo thaj genitìvo: dori, luludî,

baj, bakri, rroj, sasuj, mol, bokh, grastni, famìlia.

3. Thon e trebutne fòrme ana o telutno tabèlo:

4. So ‡anen tume palal / anar e bakræ?

4477

O kèzo Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen

Nominatìvo i buzni

Akuzatìvo e/ le buznæn e raklæe raklæn

Genitìvo e dajaqo

e buznæqi e/ le dajanqi

e/le buznænqe

OO KKUURRKKOO

4488

L10

Efta luludæ,

Efta phenæ vi phrala

Sode kames te mapines len.

Sar si jekh si vi kolaver.

Ni© maj tikni vaj tikno

Ni© maj u©i vaj u©o

Anar i bar kana kides len

Inklel tuqe anglal o Lujdîves.

Dikhlœl pala’ lese o Marcidîves.

Sigærel les i Tetradî,

Inkalavel o Òero maj palal,

Aver luludî, o Åojdîves.

I ParaÒtuj palal beÒel

Maj palal aver dîves: o Sàvato.

O kurko, an-o baro naÒipen,

Gätisardæs pes baredîvesesar

Thaj i bar, savi barærel len,

O Kurko akharel pes.

(Lini anar i rivìsta Rromane ©erxenœrræ vi

adaptisardi)


te mapines - te dikhes sode si bare gätisardæs - anglalkerel, khon‡ærel





4. Sar si e luludæ?

5. Sar akharel le luludæn?

6. Sar akharel i bar an-i savi barœn e efta luludæ?

7. VaÒ so khon‡ærel pes o kurko?

8. Siklœven i poezìa!

I PA∑NAVNI / O ADÅEKTÌVO

Palal sar dikhlæm ana kolaver anglutne klasaqe kotora, i paÒnavni Òaj te avel:

I. E tipikane rromane paÒnavnæ / adÂektìvuræ:

E buxle paÒnavnæ: la©ho, kalo, parno th.a.

E tang paÒnavnæ: Òukar, nasul, godæver th.a.

II. E ga‡ikane paÒnavnæ / adÂektìvuræ:

E paÒbuxle paÒnavnæ: zèleno, ÂŸlto, lùngo th.a.

E tang paÒnavnæ: bordo, gri th.a.

1. E paÒnavnæ prezentisarde maj opre si ka-o kèzo nominatìvo. Von a©hen anglal o

substantìvo / i navni thaj si len o ling e navnænqo paÒal save beÒen.

2. E paÒnavnæ ka-o kèzo akuzatìvo

E paÒnavnæ ka-o akuzatìvo Òaj te avel len kasave fòrme:

a) E tipikane rromane paÒnavnæ te / kana beÒen paÒal jekh ‡ivdisardi navni, lien ka-o

akuzatìvo (jekhipen thaj butipen) o agoripen -e:

b) E tipikane rromane paÒnavnæ te / kana beÒen paÒal jekh bi‡ivdisardi navni si len ka-o

akuzatìvo (jekhipen thaj butipen) e fòrme kaar o nominatìvo:

4499


O jekhipen O butipen

O kèzo O murÒikano O ‡uvlikano O murÒikano O ‡uvlikano

ling ling ling ling

Nominatìvo o la©ho manuÒ i la©hi ©haj e la©he manuÒa e la©he ©haja

o Òukar lil i Òukar luludî e Òukar lila e Òukar luludæ

o zèleno rukh i zèleno patrin e zèlena rukha e zèlena patrinæ

o gri grast i gri ÒoÒojni e gri grasta e gri ÒoÒojnæ

O murÒikano ling


o kon? Nominatìvo o parno grast e parne grasta

o godæver siklœvno e godæver siklœvne

kas? Akuzatìvo e parne grastes e parne grasten

e godævere siklœvnes e godævere siklœvnen

O murÒikano ling


so? Nominatìvo o tikno vurdon e tikne vurdona

o ku© lil e ku© lila

so? Akuzatìvo o tikno vurdon e tikne vurdona

o ku© lil e ku© lila

c) E ga‡ikane paÒnavnæ te / kana beÒen paÒal jekh ‡ivdisardi navni xuden ka-o akuzatìvo

(jekhipen thaj butipen) o agoripen -ne:

d) E ga‡ikane paÒnavnæ te / kana beÒen paÒal jekh bi‡ivdisardi navni si len ka-o akuzatìvo

(jekhipen thaj butipen) e fòrme kaar o nominatìvo:


1. Thon e dine kathe navnæ ka-e kèzuræ nominatìvo, akuzatìvo thaj genitìvo: amal, bakro, drom,

grastni, xer, ilo, kurko, kaxni.

2. Thon e avutne sintàgme ka-e kèzuræ nominatìvo, akuzatìvo thaj genitìvo: o thulo balo, o kalo

manro, o Òukar grast, o ÂŸlto kher.

3. Thon e trebutne fòrme an-o telutno tabèlo!

I rivìsta “Rromane ©erxenœrræ” sas avridini kaj i Bari Bàja / Baia Mare, telal i koordinàcia e

siklærnæqi vaÒ i rromani ©hib, i Loredàna Mìhaly?

Kadaja rivìsta anderærel vi poezìe thaj e ©havenqe kerimata?

5500

O murÒikano ling


kon? Nominatìvo o ÂŸlto ‡ukel e ÂŸlta ‡ukela

o dŸlgo sap e dŸlga sapa

kon? Akuzatìvo e ÂŸltone ‡ukeles e ÂŸltone ‡ukelen

e dŸlgone sapes e dŸlgone sapen

O murÒikano ling


so? Nominatìvo o zèleno gad e zèlena gada

o lùngo drom e lùnga(lùngi, lùnÂi) droma

so? Akuzatìvo o zèleno gad e zèlena gada

o lùngo drom e lùnga(lùngi, lùnÂi) droma

O kèzo Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen

Nominatìvo o baro gav e Òukar phrala

Akuzatìvo e/le bare gava e Òukare phrales

Genitìvo e bare gavesqo

e Òukare phralenqi

e bare gavenqe

¸ANENAS KE...?

OO KKOOSSTTÌÌKKÄÄ BBÄÄCCÄÄLLAANN((bb.. 11994488))

O Kostìkä Bäcälan, rromano folklorìsto thaj etnològo,

si biando and-o berÒ 1948, ka-o 24 jùnio, an-o gav KŸmpuri-

Surdùk, o Âudèco Hunedoàra.

Lesqo dad sas jekh kova© kaj na ‡anelas lil thaj lesqi

dej sas butærni ka-i phuv. Penqe ©havorres dine les ka-i Òkòla.

Le ga‡e, kaj avenas lese, ka-o dad, butæça, pu©henas les:

“Sosqe na sikaves le ©havorres te kerel butî e sastreça,

Ròmane?”. Vov phenelas lenqe: “Murro ©havo na aresela te

likhærel sastra, sar mane!”

Sode sas ©havorro, tholas kan k-ël paramì©a, kaj motholas lesqe pesqi màmi, i Bäla. Vov ‡alas

ka-e sa folklorikane butæ anar o gav: kerenas i Moroleuka anglal i Patradî, phirenas la ©erxanæça (le

Irozença), la kolindaça (“la dubaça”) th.a. O Kostìkä, an-e sa kadæ vræmæ, kidæs rumunikano thaj

rromano folklòro thaj kerdæs les prin‡ardo an-ël but thana.

Palal so agorisardæs E Filologiaqi Fakultèta ka-o KluÂ-Napòka, an-o berÒ 1974 la tezaça

Colindatul cu duba Ún satul Alma∂ Sæli∂te [O phiravipen e dubaça an-o gav AlmàÒ-SäliÒte], o

Kostìkä Bäcälan areslo siklærno francuzikane ©hibæqo, thaj kerdæs butî ka-e Òtar gavutne Òkòle paÒal

lesqo gav.

An-o berÒ 1999, aresel inspèktoro vaÒ i rromani ©hib ana o Âudèco Hunedoara, kaj thol sa

pesqi zor vaÒ e rromenqi edukàcia.

Ana-o berÒ 2002, inklisto lesqo jekhto lil, Rromane taxtaja/ Nestemate din folclorulrromilor, an-o fòros KluÂ-Napòka, telal o rakhipen e universitarone siklærnesqo, o Geòrge Säräu.

Kadava lil si xramosardo duje ©hib„ne; kathar si ankalavdino o tèksto I kolìnda.

O dujto lil, sa duje ©hib„ne, kaj na-i ankalavdino ‡i akana, bu©hol O d„s thaj i ræt/ Întuneric∂i luminæ. Kothar sas lino o tèksto: “Le muleça p-o grast”, butæ so si ©a©e, päcŸme lesqe dadesar

an-o Dujto Marimos.

O Kostìkä Bäcälan, jekh rrom kaj barilo maÒkar le ga‡e, a©hilo ad„s jekh kòrkorro rrom kaj

del dùma rromanes ane pesqo gav, thaj na bisterdæs kaar telærdæs. Lesqo dî si sa o vaxt karing le

rroma.

5511


1. Prin‡aren tume vi aver xramosarne, aver rromane lilarne vaj

poèturæ?

2. Si tumen, an-e tumare famìlie, phure manuÒa? Sar si von?

KKoollììnnddaaUÒten, uÒten, mo, rromalen,

Te dikhën so ©i dikhlæn:

E Marìa telærdæs,Se o fòro woj phirdæs

Thaj läkàÒo ©i-arakhlæs.

Nùma-ëk gràÂdo ‡ungalo,

‡ungalo thaj ÒŸlalo,

K-o agor le gavesqo.

Kana othe arëslæs,

Ìto-ne-l ©ænga pelæs

Thaj le Isusos kërdæs.

(palal o Kostìkä Bäcälan)

I PA∑NAVNI / O ADÅEKTÌVO

E paÒnavne avile anar e navnæ.

Kadala paÒnavnæ aven anar e navnænqi fòrma kaar o genitìvo. Kadala paÒnavnæ phiraven

pen sar e buxle paÒnavnæ.

5522


päcŸme - nakhavde

telærdæs - gelæs

läkàÒo - o than kaj beÒen aj soven e

manuÒa

gràÂdo - o than kaj beÒen ël ‡ivutre





4. Kaj gelæs i Marìa?

5. So arakhlæs voj?

6. Kas biandæs voj?

7. So barodîves si kana kerdilæs o Isus.

8. Keren jekh xramsosaripen palal e Ivendesqe Baredîvesa!



Savorre genitivosqe fòrme e navnæqe barr (ka-o jekhipen thaj ka-o butipen) si na nùmaj

navnæ, von si vi paÒnavnæ, atùn© kana beÒen paÒal aver navni.

Eksempluræ / misala:

e manuÒesqo vast, e manuÒesqo kher, e kheresqo sap, e kheresqe sapa, e manuÒesqe phova, e

thagaresqi rakhi, e manuÒesqi godî, e barresqi khangeri, e thagaresqi godî, e ©havesqo phral th.a.

E alava manuÒesqo, kheresqo, kheresqe, manuÒesqe, thagaresqi, manuÒesqi, barresqi thaj

©havesqo si paÒnavnæ avile anar e navnæ. Kadala pasnavnæ si len ka-o akuzatìvo thaj ka-o genitìvo

e fòrme save si vi kaj kolaver paÒnavnæ. Von xuden o agoripen -e.

Eksempluræ / misala:


1. Keren paÒnavnæ kaar e navnæ dine kathe, thovindoj len ka-o genitìvo: avlin, ©ar, daj, gono,

len, pani, rroj, thagar!

2. Alosaren po pan‡ misala vaÒ e murÒikane navnæ agorisarde an-i vokàla -o, an-jekhkonsonànta, an-i paskonsonànta j thaj keren pasnavnæ anar lene, thovindoj len ka-o kèzo

genitìvo!

3. Thon e arakhle murÒikane navnæ ka-o opralutno klasaqi butî ka-e kèzuræ nominatìvo,

akuzatìvo thaj genitìvo, vi k-a jekhipen, vi k-o butipen!

5533

O kèzo Jekhipen Butipen

Nominatìvo o barr e barra

e barresqo e barrenqo

Genitìvo e barresqi e barrenqi

e barresqe e barrenqe

e barresqe e barrenqe


Nominatìvo e kheresqo sap e kheresqe sapa

Akuzatìvo e kheresqe sapes e kheresqe sapen

Genitìvo e kheresqe sapesqo e kheresqe sapenqo

e kheresqe sapesqi e kheresqe sapenqi

e kheresqe sapesqe e kheresqe sapenqe

e kheresqe sapesqe e kheresqe sapenqe

MMIIRRRRII ¢¢EERRXXEENN

5544

L11

Manglem Devlesar jekh luludî,

Dinæs manqe jekh bar.

Manglem Devlesar jekh ilo,

Thaj dinæs manqe jekh kher.

Manglem Devlesar godæveripen

Thaj dinæs manqe jekh pàpos.

Manglem Devlesar zor,

Thaj vov kerdæs man baro.

Me ‡anav ke anar sa so me mangava

Åutisarela man mirri ©erxenSavi dikhel opral mane aj arakhel man!

(Lini vi adaptisardi anar i rivìsta Rromane©erxenœrræ)


Âutisarela - vastdela, dela vast©erxen - ©erxan, cerxaj





4. So manglæs o ©havo / i ©haj e Devlesar?

5. Kon Âutisarela e ©haves / e ©haja?

6. Tut si tut jekh cerxan?

7. Kaj si voj?

I SARNAVNI / O PRON@MBRO

I sarnavni si e vakæripnasqi rig kaj inkerel o than jekhe navnæqo.

1. I ‡enutni sarnavni ka-o nominatìvo


“Manglem Devlesar zor, / Thaj vov kerdæs man baro.”

“Me ‡anav ke anar sa so me mangava...”

An-jekhto misal, o alav vov inkerel o than e navnæqo Del. Kadava alav si ‡enutni sarnavni.

An-o dujto misal, o alav me inkerel o than e navnæqo ©havo / ©haj. I ‡enutni sarnavni ka-o nominatìvo amboldel ka-o pu©hipen: kon?Aver ‡enutne sarnavnæ ka-o nominatìvo: me, tu, vov, voj, ame, tume, von.

2. I ‡enutni sarnavni ka-o akuzatìvo


“Manglem Devlesar zor, / Thaj vov kerdæs man baro.”

O dad siklærel amen Òukar butæ.

An-jekhto misal, o alav man inkerel o than e navnæqo ©havo / ©haj thaj amboldel ka-o

pu©hipen kas?

An-o dujto misal, o alav amen inkerel o than e navnænqo ©have / ©haja thaj amboldel vi vov

ka-o pu©hipen kas?

E alava man thaj amen si ‡enutne sarnavnæ ka-o kèzo akuzatìvo.

Aver ‡enutne sarnavnæ ka-o akuzatìvo: man, tut, les, la, amen, tumen, len.

5555


O gin O ‡eno I ‡enutni sarnavni

Jekhipen o I-to me

o II-to tu

o III-to murÒikano vov

o III-to ‡uvlikano voj

Butipen o I-to ame

o II-to tume

o III-to von

O gin O ‡eno I ‡enutni sarnavni

Jekhipen o I-to man

o II-to tut

o III-to murÒikano les

o III-to ‡uvlikano la (vaj : lan)

Butipen o I-to amen

o II-to tumen

o III-to len

Te lias godæe!

I ‡enutni sarnavni vaÒ o jekhto thaj o dujto ‡eno, ka-o butipen, xramosarel pes ka-o

nominatìvo ame, tume thaj amen, tumen vaÒ ka-o akuzatìvo.


1. Roden ana o tèksto “Mirri ©erxen” e ‡enutne sarnavnæ ka-o nominatìvo thaj o akuzatìvo!

2. Thon an-e navnænqo than, anar kadala propozìcie, e trebutne fòrme e ‡enutne sarnavnæqe,

ka-o nominatìvo vaj o akuzatìvo:

E ©have gele Òkolae.

Le Ionos si les duj lila, trin Òtartorre thaj jekh angarno.

I Krìna phenel jekh paramì©i.

E ©haja ‡an Òkolae.

O Bòbi kerel butî p-i vazi.

3. Kana dikhes kadala ©erxenæ, kaj xuræl tiri godî? So dikhes tu?

5566

EE ¢¢HHAAVVEESSQQEE XXAAKKAAJJAA

5577

L12

∑undem kä si man biginde xakaja,Tha’ me som tikno thaj na Òaj te xa©arav len.

Si man o xakaj te ‡ivav, te dikhav suno,

Si man o xakaj te khelav man, te zilabav vi te

khelav.

Maj ‡anav kä vaÒ manqe votisardæs pes jekh

lègia

Kanikasar vi ni©kana te na avav kuÒlo,

Europaqo ©havo sikavel pes kë avav

Tha’ vaÒ kadaja me so kampel te ‡anav?

Na thovav manqe pu©himata, k-akana avel mirri

daj

Thaj savorre lämurinen pen sar si.

Kadæ si sa o vaxt kana na xatærav vareso,

E but la©hipnaça thaj aÂukæripnaça, phenel

manqe voj.

(Lini anar i rivìsta Rromane ©erxenœrræ)


biginde - save na Òaj aven ginde

xakaja - so Òaj te keras bi te pokinas,

©a©imata

xa©arav - xatærav

zilabav - gilabav, dîlabav

lämurinen - dudaren


1. I ‡enutni sarnavni ka-o nominatìvo utilizisarel / labærel pes kana keras jekhe verbosqi konÂugàcia

(kana thas les k-ël vaxta):

Me xramosarav jekh lil.

Tu ‡as tire papose an-o gav.

Vov kinel kale thaj gudle drakha.

Voj si jekh kanutni ©haj.

Ame bikinas Òukar luludæ.

Tume sen loÒale so avilæs tumaro dad.

Von kamen te ‡an an-o fòros.

2. I ‡enutni sarnavni ka-o akuzatìvo labærel / utilizisarel pes kana sikavel pes o theripen / i posèsia.

Man si man jekh zoralo thaj kalo grast.

Tut si tut but lila parami©ença.

Les si les trin ©haja thaj duj ©have.

La si la kale vi dŸlga bala.

Amen si amen jekh tikno vi uÂo kher.

Tumen si tumen neve, thaj melale gada.

Len si len trin Òtartore thaj duj angarne.

Palal sar dikhlæm, an-ël misala save sas dine maj opre, i posèsia si kerdi: anar i fòrma kaar

o akuzatìvo e ‡enutne sarnavnænqo, i kernavni “si” thaj k-o agor anar i fòrma kaar o akuzatìvo e

‡enutne sarnavnænqo.

5588





4. So xakaja si le ©haves?

5. Kasqo ©havo sikavel pes ke avela o ©havo?

6. Sosar na thol pesqe o ©havo pu©himata?

7. Tut so xakaja si tut?


O gin O ‡eno I ‡enutni E verbosqi I ‡enutni sarnavni

sarnavni ka-o fòrma “si” ka-o akuzatìvo

akuzatìvo

Jekhipen o I-to man si man

o II-to tut si tut

o III-to murÒikano les si les

o III-to ‡uvlikano la(n) si la(n)

Te lias godæe!

Kaj te sikavas o theripen / i posèsia, i jekhto fòrma e ‡enutne sarnavnæqi Òaj te mukhas la rigae, Òaj

te sikavas bi laqo o theripen / i posèsia: si man, si tut, si les, si la, si amen, si tumen, si len.

3. I ‡enutni sarnavni ka-o datìvo sikavel kasqe keras vareso.


Na thovav manqe pu©himata, k-akana avel mirri daj.

E but la©hipnaça thaj aÂukæripnaça, phenel manqe voj.

E alava manqe anar e duj misala dine maj opre sikaven kasqe na kerel pes vareso vaj phenel

pes. Von si ‡enutne sarnavnæ an-o kèzo datìvo.


1. Arakhen ana o tèksto “E ©havesqe xakaja” e ‡enutne sarnavnæ ka-o kèzo nominatìvo,

akuzatìvo thaj datìvo!

2. Thon i ‡enutni sarnavni ka-e kèzuræ: nominatìvo, akuzatìvo thaj datìvo!

3. Keren o phandlipen maÒkar i ‡enutni sarnavni thaj i kernavni / o vèrbo:

4. Thon an-ël ©u©e thana e la©he fòrme e ‡enutne sarnavnænqe, ka-o akuzatìvo:

Man si ...... duj phrala thaj duj phenæ.

Tut si ....... jekh phen thaj trin phrala.

...... si les jekh la©ho pàpos.

La si ...... jekh bibi thaj jekh màmi.

........... si amen duj zorale, kale thaj Òukar grasta.

............ si tumen lole phabaja.

Len si ........ but amala.

5599

Butipen o I-to amen si amen

o II-to tumen si tumen

o III-to len si len

O gin O ‡eno I ‡enutni sarnavni ka-o datìvo

Jekhipen o I-to manqe

o II-to tuqe

o III-to murÒikano lesqe

o III-to ‡uvlikano laqe

Butipen o I-to amenqe

o II-to tumenqe

o III-to lenqe

me

tu

vov/voj

ame

tume

von

kamen

kamas

kamav

kames

kamen

kamel

MMIIRRRRII DDAAJJ

6600

L13

Avilæ o paÒmilaj,Akana si trintonaj!Akana si oxtoto dîves,

Phen tu, phrala, so dikhes?

Phen, ©havea!

Phen tu, phrala!

So si and-o oxtoto dîves?

Si o dîves kaar i daj!

Mirri daj si daj gudli,

Si li jekh la©hi ‡uvli,

Si li sovnakaj or kham!

Si i daj so maj Òukar!

Mirri daj man barærdæ,

Thaj Òukar man siklærdæ,

Te siklœvav, te kerav

So and-i lùmæ si Òukar.

Daje, me tut kamav

Thaj palal tiro alav phirav,

Ke tu dæn man ‡ivipen

Anar tiro la©hipen!

Akana ke si tiro dîves,

Anglal tue kamav te beÒav,

Te phenav tuqe: ,,Kamel tut mirro dî!”

Thaj te dav tut jekh luludî.



paÒmilaj - anglomilaj, jekhtomilaj

trintonaj - o trinto berÒesqo ©hon

si li - voj si

or - vaj


Palal sar dikhlæm an-ël kolaver, klasaqe anglutne kotora si amen fòrme vaÒ e ‡enutne sarnavnæ ka-

ël kèzuræ nominatìvo, akuzatìvo, datìvo.

Ana i poezìa “Mirri daj” si amen verver sarnavnæ / pronòmbruræ:

“Mirri daj man barærdæ / Thaj Òukar man siklærdæ.”

“Daje, me tut kamav!”

“Te phenav tuqe: Kamel tut mirro dî!”

Ka-o kèzo nominatìvo si i sarnavni me, ka-o kèzo akuzatìvo si e sarnavnæ man thaj tut, thaj

ka-o kèzo datìvo si i sarnavni tuqe.Si vi aver sarnavnæ ka aver kèzuræ:

“Phen tu, phrala, so dikhes?”

I sarnavni tu si ka-o kèzo vokatìvo, sosar voj ©ingardel e phrales. I ‡enutni sarnavni ka-o

vokatìvo si la duj fòrme vaÒ o dujto ‡eno, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen: tu, tumen. Eksèmpluræ / misala:

Tu, ©havea, kaj sanas?

Tumen, phralalen, ‡an Òkolae!

E fòrme e ‡enutne sarnavnænqe vaÒ savorre kèzuræ si:

6611





4. Palal savo berÒivaxt vakærel pes an-i poezìa?

5. So dîves si kana si oxto trintonaj?

6. Sar si e ©havesqi daj?

7. Sosar o ©havo kamel pesqe daja?

8. So phenel o ©havo pesqe dajaqe?

9. So dinipen andæs o ©havo pesqe dajaqe?

10. Savi rig anar i poezìa ©ajlœl tumen maj but? Sosar?


Pu©hipen O kèzo Jekhipen Butipen

O ‡eno O ‡eno

o I-to o II-to o III-to m.l. o III-to ‡.l. o I-to o II-to o III-to

Kon? Nom. me tu vov voj ame tume von

Kas? Akuz. man tut les la(n) amen tumen len

Kasqe? Gen. mirro tiro lesqo laqo amaro tumaro lenqo

Kasqi? mirri tiri lesqi laqi amari tumari lenqi

Kasqe? mirre tire lesqe laqe amare tumare lenqe

Kasqe? mirre tire lesqe laqe amare tumare lenqe


1. Arakhen ana o tèksto “Mirri daj” savorre ‡enutne sarnavnæ. Phenen an-e save kèzuræ si

von!

2. Thon e sarnavnæ anar e avutne propozìcie ka-o datìvo!

Mirri daj kindæs (me) jekh lolo gad.

O phral tradæs (tu) jekh lil.

O ©havo anel (vov) phabaja thaj ambrola.

I bibi phenel (voj) jekh Òukar poezìa.

I phen kindæs (ame) jekh manro.

O pàpos dæs (tume) duj lovorre.

I rromni bikindæs (von) luludæ.

3. Thon e trebutne sarnavnæ ana o tabèlo!

4. Kasqe andæs tu, i palutni var, luludæ? ¢ajlœl tuqe e luludæ?

6622

Kasqe? Dat. manqe tuqe lesqe laqe amenqe tumenqe lenqe

Kase? Lok. mane tue lese lae amene tumene lene

Kasar? Abl. manar tuar lesar laar amenar tumenar lenar

Kaça? Soc. mança tuça leça laça amença tumença lença

Instr.

- Vok. tu! tumen!


O ‡eno O ‡eno


Nom. me tume

Akuz. la len

Dat. lesqe amenqe

Vok. tu!

II MMAAJJ GGUUDDLLII PPHHEERRRR

Sasas jekhvar jekh phuro rrom, saves sasas les trin ©have: o Stadiàno, o Kälìno thaj o Samìr.

An-jekh d„s akhardæs len thaj phendæs lenqe:

- ¢havalen, me sem akana phuro. Tume sen terne, thaj palal so me merava tume a©hena, thaj

si mùsaj te prin‡aren i lùmja. Kodolesqe dava varesaves po jekh gonorro lovença. ¸an an-i lùmja

thaj roden i maj ku© thaj i maj gudli pherr. Kodolesqe, savo anela la manqe, dava les sa mirro

barvalipen.

Le ©have line le love thaj telærden varesavo an-e le trin verver lumæqe riga te roden i maj

ku© thaj maj gudli pherr. Palal trin berÒa, irisarden savorre penqe dadese.

O Stadiàno andæs jekh drakh, phenindoj ke anar savorre pherra opral i phuv kadaja si i maj

gudli.

O Kälìno pendæs pesqe dadesqe:

- Palal mane, i maj ku© pherr si kodola save arakhen pen nùmaj an-e varesode thema. Vov

andæs pherra kaj na si an-e lenqo them: kòkosesqe akhora, portokàle, kurmàle, banàne.

Palal, o phuro iril pes karing o Samìr thaj pu©hel les.

- Tha’ tu, ©havea, so andæn manqe? Sosar irisardæn tut e ©u©e vastença?

- Si ©a©es, dadea, ke irisardœm man ©u©e vastença, phenel o Samìr, tha’ e love so dæn manqe

na dem len p-e pherra, dem len te xramosarav man k-i Òkòla. Trin berÒa me sa siklilem. Le pherra so

kidem na dikhen pen vaÒ ke von si an-o mirro ilo thaj an-i mirri godî. Patæv, dadea, ke kadala si e

maj ku© pherra...

O dad loÒardœl thaj phenel:

- Tu andæn manqe le maj ku© pherra. Na si maj ku© pherra an-i sa i lùmja sar o siklœvipen.


6633

L14

I KERNAVNI / O VÈRBO

I kernavni si e vakæripnasqi rig, kaj sikavel i àkcia, o beÒipen thaj o isipen.

a. kernavnæ save sikaven i àkcia: ‡al, anel, kerel, kinel, drabarel th.a.

b. kernavnæ kaj sikaven o beÒipen: asal, rovel, ruÒel th.a.

c. kernavnæ kaj sikaven o isipen: (i)si, ekzistisarel

Le kernavnæ si len kadala gramatikane kategorìe: o vaxt, o gin, o ‡eno, o mòdo / o ©hand,

i konÂugàcia.

1. O vaxt: an-i rromani ©hib le kernavnæ si len trin vaxta:

a. O akanutno vaxt: i àkcia kerel pes atùn© kana vakærel pes.

Me ‡av k-i Òkòla.

Kana ‡av k-i Òkòla? - Akana.b. O nakhlo vaxt: i àkcia kerdæs pes anglal o vakæripen.

Tu siklilæn jekh poezìa.

Kana siklilæn jekh poezìa? - Maj anglal.c. O avutno vaxt: i àkcia kerel pes palal o vakæripen.

Vov kinela Òukar luludæ.

Kana kinela Òukar luludæ? - Maj palal.2. O gin: an-i rromani ©hib le kernavnæ si len duj gina:

a. O jekhipen: i àkcia si kerdi jekhe ‡enesar.

Vov gilabel Òukar.

b. O butipen: i àkcia si kerdi maj bute ‡enenar.

Von gilaben Òukar.

6644


mùsaj - savo kàmpel / si te avel kerdo

orsone kondiciaça

pherr - frùktos

varesavo - sarkon, sekon, svàko,

fiteÒsavo

irisarden - avilen palpale





4. Kasar si o vakæripen ana kadaja klasaqo kotor?

5. Kaj tradæs o phuro pesqe ©haven?

6. So ande e ©have palal trin berÒa?

7. Savo ©havo kerdæs pesqe dades te loÒardœl? Sosar?

8. So siklœvipen Òaj cirdæs anar kadava tèksto?


3. O ‡eno: an-i rromani ©hib le kernavnæ si len trin ‡ene:

a. VaÒ o jekhipen: O jekhto ‡eno: me (o ‡eno kaj vakærel)

O dujto ‡eno: tu (o ‡eno kaça vakæras)

O trinto ‡eno: vov, voj (o ‡eno kasar vakæras)

b. VaÒ o butipen: O jekhto ‡eno: ame (e ‡ene kaj vakæren)

O dujto ‡eno: tume (e ‡ene kaça vakæras)

O trinto ‡eno: von (e ‡ene kasar vakæras)

4. E kernavnænqe mòduræ si:

a. E ‡enutne mòduræ: o indikatìvo, o konÂunktìvo, e mangipnasqo mòdo, o imperatìvo.

b. E bi‡enutne mòduræ: o infinitìvo, o gerundìvo, o particìpio, o supìno.

5. I konÂugàcia: an-i rromani ©hib la kernavnæ Òaj te avel la duj konÂugàcie:

a. E bitematikane kernavnæ (98 %), agorisaren pen ka-o infinitìvo an-o agoripen -el: drabarel,

phenel, kerel, ©umidel, pu©hel, anel, sovel th.a.

b. E tematikane kernavnæ (2%) agorisaren pen ka-o infinitìvo an-jekh maÒkar e agorimata -al, -

ol, -il, -œl: xal, azbal, asal, thol, mothol, xramol rugil, päzil, aÒtil, parnœl, ternœl, bilœl th.a.


1. Alosaren anar o tèksto “I maj gudli pherr” e kernavnæ / e vèrburæ thaj thon len ana o telutno

tabèlo ka-o trebutno vaxt!

2. Thon e arakhle kernavnæ / vèrburæ ana o telutno tabèlo palal so von sikaven!

3. Rigæren/thon e dine kathe vèrburæ ana e duj kategorìe: tematikane thaj bitematikane!

akharel, anel, avel, asal, azbal, baÒel, bilœl, cipil, cirdel, ©ajlœl, ©umìdel, dikhel, dandarel, daral,

inklœl, izdral, irinel, kandel, kalœl, khandel, khuvel, lel, lolœl, marel, merel, matœl, mothol, naisarel,

nakhel, päzil, perel, pekel, parnœl, ruÒel, rugil, vazdel.

6655

O akanutno vaxt O nakhlo vaxt O avutno vaxt

sem sasas merava

... ... ...

I àkcia O beÒipen O isipen

akhardæs loÒardœl sasas

... ... ...

EE RRRROOMMAA

6666

L15

Butivar, amen pu©has

Kon sam thaj kaar avas?

Kon p-i phuv amen mukhlæs,D„s thaj ræt sa te phiras ...

Va! O Del kadja mukhlæs

Rromalen, sa te phiras,

Thaj kaj ‡as vi kaj avas,

Ame sa te gilabas!

Dikh! Xutel o kham opre,

UÒten mirre ©havorre!

Parne grasten thon k-o vurdon

Te ‡as p-o amaro drom ...

O Del mukhlæs e rromen

Sa i lùmja te phiren.

Veste, kaj ‡as, vi kaj avas

Sa rromanes te vakæras!

P-ël gava, kana tradas,Sa rromanes gilabas.

Lovorre but ame kidas...

Le ga‡enqe drabaras.

Den iva thaj briÒinda,

Sa loÒale si e rroma!

An-i càxra baÒaven

Lenqe ©haven baræren.



kaar - kajar

mukhlæs - mekhlæs

veste - save na si phandle, si slòbodo

tradas - bi©havas, bia©havas


O INDIKATÌVO M@DO

Ka-o mòdo indikatìvo, ka-o vèrbo si les pan‡ vaxta:

1. O akanutno vaxt (o prezènto)

2. O avutno vaxt

3. O imperfèkto

4. O nakhlo vaxt

5. O po but sar perfèkto

1. O akanutno vaxt: i àkcia kerel pes atùn© kana vakæras.

a. E bitematikane vèrburæ (98%) keren o akanutno vaxt anar e verbosqo kòkalo thaj e

agorimata: -av, -es, -el, -as, -en, -en.

b. E tematikane vèrburæ (2%) keren o akanutno vaxt anar e verbosqo kòkalo thaj e agorimata:

-av, -as, -al, -as, -an, -an (vaÒ e kernavnæ save agorisaren pen ka-o infinitìvo an-o

agoripen -al); -iv, -is, -il, -is, -in, -in (vaÒ e kernavnæ save agorisaren pen ka-o infinitìvo an-o agoripen

-il); -av, -os, -ol, -as, -on, -on (vaÒ e kernavnæ save agorisaren pen ka-o infinitìvo an-o

agoripen -ol).

6677





4. So pu©has amen butivar?

5. So mukhlæs o Devel?

6. Sosar ‡an e rroma p-o drom?

7. So keren e rroma kana den iva thaj briÒinda?

8 Savi rig anar i poezìa ©ajlœl tumen maj but? Sosar?


O gin O ‡eno I ‡enutni E verbosqo O agoripen O akanutno vaxt

sarnavni kòkalo

o I-to me ker -av kerav

o II-to tu ker -es keres

o III-to vov / voj ker -el kerel

o I-to ame ker -as keras

o II-to tume ker -en keren

o III-to von ker -en keren

Jekh

ipen

But

ipen


1. Arakhen e kernavnæ / e vèrburæ ka-o mòdo indikatìvo, o akanutno vaxt (o prezènto) anar i

poezìa “E Rroma”.

2. Thon ka-o mòdo indikatìvo, o akanutno vaxt e avutne kernavnæ / vèrburæ: avel, aÒunel, asal,

bikinel, daral, xal, kamel, rugin, ‡anel, ‡al.

3. Xramosaren an-ël startorre o avutno tèksto, thovindoj o vèrbo ka-o mòdo indikatìvo, o

akanutno vaxt!

Me (‡al) an-o fòros te (kinel) manqe pan‡ Òtartorre thaj duj angarne. O bikinitòri (del)

manqe e Òtartorre thaj e angarne thaj me (del) e love. Me (avel) palpale thaj p-o drom (dikhel) jekh

rromni, savi (bikinel) luludæ, duje rromen kaj (kerel) butî thaj trin ga‡e save (beÒel) te (vakærel).

4. Prin‡aren tume rroma, save baÒaven vaj gilaven? Kon si kadala?

6688

O gin O ‡eno I ‡enutni E verbosqo O agoripen O akanutno vaxt

sarnavni kòkalo

as -av asav

o I-to me rug -iv rugiv

th -av thav

as -as asas

o II-to tu rug -is rugis

th -os thos

as -al asal

o III-to vov / voj rug -il rugil

th -ol thol

as -as asas

o I-to ame rug -is rugis

th -as thas

as -an asan

o II-to tume rug -in rugin

th -on thon

as -an asan

o III-to von rug -in rugin

th -on thon

Jekh

ipen

But

ipen

OO GGeeòòrrggee SSaarrääuu((bb.. 11995566))

O Geòrge Saräu si biando an-o 21 aprìlo, an-o

gav Segar©ea Vale anar o Âudèco Teleorman. Ana o

berÒ 198¸ agorisardæs i Fakultèta vaÒ e Avrikane ¢hibæ

thaj Literatùre, i rusikani vi i magjarikani ©hibæ.

Sar studènto, vov lias kotor bute milajesqe

Òkolæne: ana o berÒ 1980 (an-i Bulgària) ka-e

milajesqi Òkòla vaÒ i bulgarikani ©hib thaj i literatùra;

ana o berÒ 1981 (an-i Hungària) ka-e kùrsuræ vaÒ i

hungarikani ©hib thaj i literatùra. Avræl kadale ©hibæne, vov maj siklilæs i hispanikani ©hib vi,

kòrkoro, i germanikani thaj i rromani ©hib.

I rromani ©hib siklilæs la kòrkoro, tromalisardo e universitarone siklærnenar o Geòrge

Mihäilä, o Emil Vràbie thaj i Joàna Prioteàsa. Ana o berÒ 198¸, rodindoj nìÒte lila ka-e Akademiaqi

Bibliotèka, arakhlæs jekh xramosaripen palal e rroma thaj i rromani ©hib, kaar o Jean Vailant, an-i

savi sas jekh tikni gramàtika e rromane ©hibæqi thaj jekh tikno alavàri. Palal kadava lil, vov siklilæs

kòrkoro, rodindoj informàcie vi avere lilene.

Palal so agorisardæs i fakultèta, sas siklærno vaÒ i rusikani ©hib ka-i ∑kòla gin 2 thaj ka-i ∑kòla

gin 3 anar o fòros Satu Mare / Baro Gav. Maj palal, an-o berÒ 1984, ‡al ka-o BukurèÒti, sar siklærno

vaÒ i rusikani ©hib thaj amboldàri vaÒ i bulgarikani, i hungarikani thaj i rusikani ©hib.

Anar o berÒ 1990, kerel butî ka-e Edukaciaqo Ministèro, ka-i Dirèkcia vaÒ MaÒkarthemutne

Relàcie vi, anar o berÒ 1998, nakhel k-i Dirèkcia le Minoriteturenqi.

MaÒkar e berÒa 1991-1994 si siklærno rromane ©hibæqo ka-i Normàlo ∑kòla. Ana o vaxt 1

maj 1991 - 30 grastonaj 1998 si vi metodìsto vaÒ i rromani ©hib ka-e Edukaciaqo Ministèro.

Anar o berÒ 1998 (1 maj) si konsilièro vaÒ i rromani ©hib thaj vaÒ e rroma ka-e Edukaciaqo

Ministèro.

Vov læs pesqe e doktorosqo tìtulo an-i filologìa e tezaça “E ar©i©arenqo dialèkto anar i

Rumùnia”, inkerdi ka-o 28 septèmbro 1998 ka-i Fakultèta vaÒ e Avrikane ¢hibæ thaj Literatùre anar

o BukurèÒti, telal o sikavipen e universitarone siklærnæqo, i Lùcia Wald.

An-o oktòbro 1992, kaj lesqi iniciatìva, putardæs pes ka-i Fakultèta vaÒ e Avrikane ¢hibæ

thaj Literatùre anar o BukurèÒti jekh fakultatìvo kùrso vaÒ i rromani ©hib. Kadava kùrso sas o jekhto

universitàro kùrso e rromane ©hibæqo anar i Rumùnia.

Anar o universitàro berÒ 1997/1998, ka lesqe phirimata, sas odærdi ka-i Fakultèta vaÒ e

Avrikane ¢hibæ thaj Literatùre anar o BukurèÒti i hindianistikani sèkcia (hindi-rromani). An-o

universitàro berÒ 1998/1999, vov putardæs ka-i Fakultèta vaÒ e Avrikane ¢hibæ thaj Literatùre anar

o BukurèÒti i sèkcia vaÒ i rromani ©hib thaj i literatùra. Sakadæ, ana o berÒ 2000, vov sas o Òirditòri

thaj o koordinatòro e specializaciaqo “i rromani ©hib thaj i literatùra” kaar o Kolègio CREDIS,

siklœvipen putardo ka-o duripen, ka-i Universitèta anar o BukurèÒti.

6699

Astarindoj anar o berÒ 1999 (an-o fòros Baro Gav / Satu Mare), kerdæs sarkone berÒese

po jekh vaj duj milajesqe Òkòle vaÒ i rromani ©hib. Kothe, sas formisarde / siklærde terne rroma thaj

ga‡e, save, maj dur, siklæren e rromane siklœvnen i rromani ©hib thaj e rromenqi història, an-e Òkòle.

O Geòrge Saräu ankalavdæs/ kerdæs but lila palal e rroma thaj i rromani ©hib. MaÒkar lene

si: Tikno rromano-rumunikano dikcionàro (1992), I rromani ©hib. Lil vaÒ e rromane siklærne kaarI Normàlo Òkòla (1994), Tekstonqo lil p-i rromani ©hib (1995, palemdikhlo an-e berÒa 1999, 2000,

2004 thaj 2005), Rromano-rumunikano dikcionàro (1998), Vakæripnasqo lil an-i rromani ©hib(1999), E teksturænqo kidipen an-i rromani ©hib (1999), Rromano-rumunikano dikcionàro (2000

thaj 2006), E rromane ©hibæqo kùrso (2000 thaj 2008), Vakæripnasqo rromano-rumunikano gìdo /sikavno (2000), Alfabetizaciaqo lil vaÒ e baremanuÒa (2003) th.a.

O Geòrge Saräu ankalavdæs/ kerdæs vi Òkolutne lila/pustika save si labærde akana an-e Òkòle:

I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o jekhto siklœvipnasqo berÒ (2005), I rromani ©hib thaj i literatùravaÒ o dujto siklœvipnasqo berÒ (2005), I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o trinto siklœvipnasqo berÒ(2005), I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o Òtarto siklœvipnasqo berÒ (2006), I rromani ©hib thaj iliteratùra vaÒ o pan‡to siklœvipnasqo berÒ (2007), I rromani ©hib thaj i literatùra vaÒ o enæto klàsa(2006) thaj aver.

O Geòrge Saräu kerdæs but aver importànto butæ vaÒ e rromenqi edukàcia. Vov kerdæs vaÒ i

rromani ©hib thaj vaÒ e rroma so konik na kerdæs: VOV ¸IVDISARDÆS I RROMANI ¢HIB.

7700

PU¢¢HIPEN

1. Si tut khere rromane lila? Save si kadala?

Te gilavas khethanes, savorrença!

7711

NNaannee ccòòxxaa

Nane còxa, nane gad,

Na kinel manqe mo dad,

∑aj me ‡ava pal-o rrom

Thaj kinela manqe vov.

Dade, kin manqe ©enæ,E ©enæ sovnakutne,

Na kinesa e ©enæ,

Na beÒava-nd-ël ©heja!

Thaj gelem me and-i bar,

Phaglem luludî Òukar,

Thovdem la ka-o Òero,

Te kames mirro ilo!

LLoollii pphhaabbaajj

An-o vurdon grùndos nane,

Man piramni Òukar nane.

R: Loli phabaj la ©hinava, hop, hop, hop!

Jekh paÒ tuqe, jekh paÒ manqe, hop, hop, hop!

Thaj ra ra raj ra ra ra raj, hop, hop, hop,

Thaj ra ra ra ra ra raj ra hop, hop, hop!

Lovorre ame kidasa,

Thaj khere ame tradasa.

R: Loli phabaj la ©hinava, hop, hop, hop,

Sosar maj si vi dilipen,

So amene na-i phralipen?

R: Loli phabaj la ©hinava, hop, hop, hop,

O ruv e ruves Òaj patæl,

O aver e rromes n-aÒtil.

(i adaptàcia palal o Geòrge Saräu)


O INDIKATÌVO M@DO

O avutno vaxt: i àkcia kerela pes palal o vakæripen:

O pàpos phenela manqe texàra jekh paramì©i.

O avutno vaxt Òaj te avel:

a. O sintetikano avutno vaxt;

b. O analitikano avutno vaxt.

1. O sintetikano avutno vaxt: kerel pes anar e verbosqo akanutno vaxt thaj i vokàla a.

7722


nane - na si man

còxa - fŸsta

©enæ - zlaga

beÒava-nd-ël - beÒava ana ël, beÒava

maÒkar ël

piramni - phiravni, kamli





4. Sosar kamel i ©haj te ‡al palal o rrom?

5. So mangel i ©haj pesqe dadesar?

6. Kaar thaj sosar phaglæs i ©haj luludî?

7. So thaj sosar ©hinela o ©havo?

8. So kamel o ©havo te avel maÒkar e rroma?

9. Savi gili ©ajlilæs tumen maj but? Sosar?

10. Gilaben e duj siklile gilæ!

11. Maj ‡anen vi aver gilæ? Gilaben len!


O gin O ‡eno I ‡enutni O akanutno E avutne O avutno vaxt/

sarnavni vaxt vaxtesqo agoripen sintetikani fòrma

o I-to me phenav -a phenava

xav -a xava

o II-to tu phenes -a phenesa

xas -a xasa

o III-to vov / voj phenel -a phenela

xal -a xala

Jekh

ipen

2. O analitikano avutno vaxt: kerel pes anar o alav ka(m) thaj e verbosqo akanutno vaxt.

a) E vèrburæ save Òirden an-jekh konsonànta keren o avutno vaxt e alaveça ka

b) E vèrburæ save Òirden an-jekh vokàla keren o avutno vaxt e alaveça kam

O xatæripen e sintetikane avutne vaxtesqo si sajekh e xatæripnaça e analitikane avutne vaxtesqo.


1. Arakhen ana o tèksto “Nane còxa” thaj “Loli phabaj” e kernavnæ / vèrburæ save si ka-o mòdo

indikatìvo, o avutno vaxt!

2. Thon e dine kathe kernavnæ ka-o mòdo indikatìvo, ka-o sintetikano avutno vaxt: anel,

aÂukerel, azbal, ©hinel, kamel, phirel, telærel, thol, ‡al, ‡anel!

3. Thon kadala kernavnæ ka-o mòdo indikatìvo, ka-o akanutno vaxt thaj ka-o analitikano avutno

vaxt: asal, baÒel, dandarel, nakhel, xasal, thabarel.

4. Thon i kernavni / o vèrbo sikavel ka-o akanutno vaxt, o sintetikano avutno vaxt thaj o

analitikano avutno vaxt!

7733

o I-to ame phenas -a phenasa

xas -a xasa

o II-to tume phenen -a phenena

xan -a xana

o III-to von phenen -a phenena

xan -a xana

O gin O ‡eno I ‡enutni O alav O akanutno O avutno vaxt/

sarnavni ka vaxt analitikani fòrma

o I-to me ka phenav ka phenav

o II-to tu ka phenes ka phenes

o III-to vov / voj ka phenel ka phenel

o I-to ame ka phenas ka phenas

o II-to tume ka phenen ka phenen

o III-to von ka phenen ka phenen

Jekh

ipen

O gin O ‡eno I ‡enutni O alav O akanutno O avutno vaxt/

sarnavni kam vaxt analitikani fòrma

o I-to me kam aÒunav kam aÒunav

o II-to tu kam aÒunes kam aÒunes

o III-to vov / voj kam aÒunel kam aÒunel

o I-to ame kam aÒunas kam aÒunas

o II-to tume kam aÒunen kam aÒunen

o III-to von kam aÒunen kam aÒunen

Jekh

ipen

But

ipen

But

ipen

But

ipen

5. ¸anes ke i autòra kadale Òkolutne lilesqi, i Mihaela Z‹treanu, si akana i direktòra e Themutne

Centrosqi vaÒ i Rromani Kultùra?

7744

I ‡enutni O akanutno vaxt O avutno vaxt/ O avutno vaxt/

sarnavni sintetikani fòrma analitikani fòrma

me sikavav

tu

vov / voj

ame sikavasa

tume ka sikaven

von

OO PPHHUURROO SSIIKKLLŒŒVVNNOO SSAAVVOO GGEELLOO ∑∑KKOOLLAAEE

Sas kaj sas... Sas an-jekh gav jekh phuro rrom aj jekh phuri. O ©orro phuro na ‡anelas te

xramosarel vi te drabarel, odolesqe ke na sas les i baxt te phirel k-i skòla kana sas tikno. I phuri

‡anelas lil sar jekh raÒaj. VaÒ kadaja butî von xanas pen butivar.

An-jekh la©ho dîves, o phuro aÒundæs so k-i Òkòla anar o gav Òaj te ‡al kon kamel, kaj na

‡anel lil, te siklœl te xramosarel thaj te drabarel. O phuro na phendæs khan© e phuræqe thaj læs te ‡al

Òkolae. An-o kadava dîves, nakhlo paÒ-i Òkòla jekh rajikano vurdon, savo sas cirdindo nìÒte

grastenar, save ‡anas maj zorales sar i balval. Anar kadava vurdon pelæs jekh gonorro lovença.

O phuro, savo ‡alas Òkolae, arakhlæs o gonorro e lovença. Vov læs o gonorro thaj gelo maj

dur Òkolae. Palal Òtar ©àsuræ, e raja arakhle pen khere bi jekhe gonorresqo lovença. Von avile palpale

p-o drom, kaar avile khere, te roden o gonorro e lovença. Aresle paÒ-i Òkòla kaj arakhadile e

phureça, savo avelas Òkolaar. E raja pu©hle e phures:

- Phurea, na dikhlæn jekh gonorro lovença?

O phuro, savo arakhlæs o gonorro lovença, phendæs:

- Sar te na, ke akana avav kaar i Òkòla kaj somas te siklœvav te xramosarav thaj te drabarav!

- Kaar i Òkòla? - pu©hle e raja.

- Va, kaar i skòla! - phenel o phuro.

Kana aÒunde e raja so jekh phuro sas k-i Òkòla te siklœvel te xramosarel thaj te drabarel,

godîsarde so o phuro si dilo.

E raja dine o drom le grastenqo maj zorales sar jekhto var thaj bolden pen palpale khere.

Kadæ ke o phuro a©hilo e gonoreça e lovença.

O phuro na phendæs khaj© e phuræqe thaj an-e savorre d„sa vov ‡alas k-i Òkòla.

Palal jekh berÒ, o phuro ‡anelas te xramosarel vi te drabarel. Kaj gelo k-i skòla ‡anglæ te

xramosarel thaj te drabarel thaj areslæs vi barvalo.

¢havalen thaj ©hajalen, kon ‡al k-i Òkòla aresel barvalo na nùmaj e lovença, tha’ vi e godæça

sar o phuro.

(Palal o Jonèl Kordovàn)

7755

L16


I. O KONÅUNKTÌVO: kerel pes anar i konÂùnkcia te thaj o akanutno vaxt kaar o indikatìvo.

7766

I Òkòla si jekh ©a©o barvalipen. Kas si Òkòla si les jekh gonorro godæça.


odolesqe - kodolesqe, sosqe, anar

kadava ke

xanas pen - denas pen,

khaj© - khan©

arakhadile - maladile, arakhle pen

bolden pen - avilen palpale

gelo - gelæs





4. Kon ‡ivelas an-jekh gav?

5. Sosar xanas pen o phuro thaj i phuri?

6. Kaj gelæs o phuro an-jekh dîves?

7. So arakhlæs o phuro p-o drom?

8. Kasqe sas o gonorro kaj arakhlæs les o phuro?

9. So godîsarde e raja kana o phuro phendæs lenqe so vov avel

kaar i Òkòla?

10. Sar sas o phuro palal jekh berÒ, kaj gelæs k-i Òkòla?



O gin O ‡eno I ‡enutni I konÂùnkcia O akanutno O mòdo

sarnavni “te” vaxt konÂunktìvo

o I-to me te aÒunav te aÒunav

o II-to tu te aÒunes te aÒunes

o III-to vov / voj te aÒunel te aÒunel

o I-to ame te aÒunas te aÒunas

o II-to tume te aÒunen te aÒunen

o III-to von te aÒunen te aÒunen

Jekh

ipen

But

ipen

II. O INDIKATìVO M@DO

O imperfèkto: sikavel jekh nakhli àkcia, savi na sas agorisardi.

Kana me gelem lese, vov baÒavelas ka-o piàno.

O imperfèkto kerel pes anar e verbosqo akanutno vaxt thaj o agoripen -as.


1. Arakhen an-o tèksto “O phuro siklœvno savo gelo Òkolae” e kernavnæ / vèrburæ save si

ka-o mòdo konÂunktìvo!

2. Arakhen an-o tèksto “O phuro siklœvno savo gelo Òkolae” e kernavnæ / vèrburæ save si

ka-o mòdo indikatìvo, o imperfèkto!

3. Thon kadala vèrburæ / kernavnæ ka-o akanutno, avutno vaxt thaj ka-o imperfèkto: bikinel,

©hinel, kamel, piel, xal, thovel.

4. Thon e dine kathe kernavnæ / vèrburæ ka-o mòdo konÂunktìvo: azbal, daral, putarel.

5. Thon e la©he fòrme e kernavnæqe siklœvel ana o telutno tabèlo!

6. Vi an-o tiro gav, vaj fòros, phiren e terne vi e phure manuÒa Òkolæe? ¸an ka-i “dujto Òànsa”?

7777

O gin O ‡eno I ‡enutni O akanutno O grùpo O mòdo

sarnavni vaxt -as konÂunktìvo

o I-to me gilabav -as gilabavas

o II-to tu gilabes -as gilabesas

o III-to vov / voj gilabel -as gilabelas

o I-to ame gilabas -as gilabasas

o II-to tume gilaben -as gilabenas

o III-to von gilaben -as gilabenas

Jekh

ipen

But

ipen

I ‡enutni O indikatìvo mòdo O mòdo

sarnavni O O avutno O avutno O imperfèkto konÂunktìvo

akanutno vaxt vaxt

vaxt (sintetikani (analitikani

fòrma) fòrma)

me siklœvava

tu siklœves

vov / voj te siklœvel

ame ka siklœvas

tume

von siklœvenas

OO GGOONNOORRRROO DDUUJJEE LLOOVVEENNÇÇAA

7788

L17

O phenitòri:

Thaj sas jekh phuro,

Kaj sas les jekh baÒno.

Ah, so maj baÒno!

So baÒelas k-o phuro!

Gilab, baÒneana,

Khel vi tu phureana!

Thaj sas jekh phuri,

Kaj sas la jekh khajni,

Savi kerelas anro voj

La phuræe, an-sevli!.......................................

O phuro:

- Mirrie phurie, mirro ilo!

De ma’ vi man’ jekh anro!

I phuri:

- Tuqe, me? Devla, arakh!

Khanikasqe anre ©i dav!

Le baÒnes mar tu, phurea,

Te kerel tuqe-anro, dilea!

O phenitòri:

- P-e phures xoli bari pelæs,

Le baÒnes, les vov mardæs,

Aj pe poræar les cirdæs;

O baÒno, daraar, vov naÒlæs,

O dromorro les astardæs.

Jekh gonorro xasardo,

Aj lesar sas vazdino.

.......................................

O baÒno:

Thov manqe tele jekh bari kàpa,

Andem tuqe guruvnæn, balen, khajnæn,

Sæ so si tu’ trebutnes khere

Avela tut vi sovnakutne love.

O phenitòri:

O phuro, sar i balval,

Liel i kàpa, thol la telal,

Thaj o baro baÒno Òukar,

Sa ©u©ærdæs e peresar.

Thaj te dikhes barvalimos!

Devla, uÂo thagarimos!

I phuri maÒkar i bar dikhel

Thaj pharolas te merel.

(I rumunikani adaptàcia si kerdi kaar i ElènaNùjkä; o rromano amboldipen si kerdo kaar o

Oktaviàn Bonkulèsku, o Geòrge Sräu vi i IsabèlaBänìkä)


O M@DO INDIKATÌVO

O nakhlo vaxt: sikavel jekh nakhli thaj agorisardi àkcia.

I‡, mirro amal drabardæs jekh lilorro.

AberÒ, vov xramosardæs jekh poezìa.

E vèrburæ drabardæs thaj xramosardæs sikaven jekh nakhli àkcia (i‡, aberÒ). Von si ka-o nakhlo vaxt.

7799


sevli - o obijèkto an-o savo kidel pes

e legùme, e frùkturæ thaj aver butæ

kàpa - i kuri, soça patæras amen an-o

sovthan

sovnakutne - somnakutne

phenitòri - vakærno, parami©àri






5. So sas le phures?

6. Tha’ la phuræ?

7. So manglæs o phuro e phuræar?

8. So phendæs i phuri e phuresqe?

9. Kaj gelæs o baÒno?

10. So arakhlæs o baÒno?

11. So phendæs o baÒno e phuresqe kana avilæs khere?

12. Sar sas o phuro palal so avilæs o baÒno khere?

13. So godîsaren tumen ke phendæs o phuro e phuræqe?

14. Agorisaren i paramì©i!

15. Keren jekh khelipen palal kadaja tèksto!


a) O nakhlo vaxt kerel pes anar e verbosqo kòkalo / e verbosqi darrin thaj e agorimata:

-- deem//dœm//dºm, --dæn, --dæs, --dæm, --dee(n), --dee(n)

b) Si kernavnæ save ka-o nakhlo vaxt xuden e agorimata:

-- leem//lœm, -- læn, -- læs, -- læm, -- lee(n), -- lee(n)

E avutne kernavnæ lien ka-o nakhlo vaxt e agorimata - lem/lœm, - læn, - læs, - læm, - le(n), - le(n):

aresel, pu©hel, piel, kamel, kuÒel, avel, xal th.a.

E kernavnæ ‡al” thaj sovel” si len kadala fòrme vaÒ o nakhlo vaxt:

8800

O gin O ‡eno I ‡enutni E verbosqo O agoripen O nakhlo

sarnavni kòkalo vaxt

o I-to me ares -lem/lœm areslem

o II-to tu ares -læn areslæn

o III-to vov / voj ares -læs areslæs

o I-to ame ares -læm areslæm

o II-to tume ares -le(n) aresle(n)

o III-to von ares -le(n) aresle(n)

Jekh

ipen

But

ipen

O gin O ‡eno I ‡enutni O nakhlo

sarnavni vaxt

o I-to me gelem sutem

o II-to tu gelæn sutæn

o III-to vov / voj gelæs

vov gelo sutæs

voj geli

o I-to ame gelæm sutæm

o II-to tume gele(n) suten

o III-to von gele(n) suten

Jekh

ipen

But

ipen

O gin O ‡eno I ‡enutni E verbosqo O agoripen O nakhlo

sarnavni kòkalo vaxt

o I-to me kin -dem/dœm/dºm kindem

o II-to tu kin -dæn kindæn

o III-to vov / voj kin -dæs kindæs

o I-to ame kin -dæm kindæm

o II-to tume kin -de(n) kinden

o III-to von kin -de(n) kinden

Jekh

ipen

But

ipen


1. Arakhen anar o tèksto “O gonorro duje lovença” e kernavnæ / vèrburæ ka-o mòdo indikatìvo,

ka-o nakhlo vaxt!

2. Arakhen savorre kernavnæ / vèrburæ ka-o mòdo indikatìvo thaj konÂunktìvo anar o tèksto “O

gonorro duje lovença” thaj phenen kaj save vaxta si von!

3. Thon e kernavnæ ka-o mòdo indikatìvo, ka-o nakhlo vaxt: aresel, baÒavel, ©hinel, xal, nakhel,

‡al!

4. Thon e la©he fòrme e kernavnæqe ‡al an-o o telutno tabèlo!

5. ¸anes ke e ilustràcie sas kerde kaar jekh rrom, o Oktaviàn Bonkulèsku, kaj si vi siklærno

rromane ©hibæqo?

8811

I ‡enutni O indikatìvo mòdo O mòdo

sarnavni O O avutno O avutno O O nakhlo konÂunktìvo

akanutno vaxt vaxt imperfèkto vaxt

vaxt (sintetikani (analitikani

fòrma) fòrma)

me gelem

tu ‡asa

vov / voj ‡alas

ame ‡as

tume te ‡an

von ka ‡an

OO KKAAMMIIPPEENN

Jekh purani paramì©i phenel ke, varekana, o Del, savo phirelas p-i phuv, akhardæs le manuÒen

te rigærel pesqe dinimata. Thaj avile le manuÒa opral sa i phuv, penqe selæça, k-o Devel.

Jekh sel avilæs te mangel barvalipen p-i vazi, aver sastimos, aver but phuvæqo zinzaripen thaj

kadja maj dur. Sarkon sel mangelas vareso.

Palal so o Del rigærdæs sa, dikhlæs ke dural maj aven trin murÒa, kale balença, maÒkarutne sar

u©ipen, thaj palal lenqe podîmata dikhelas pes ke phirdenas but droma. PaÒarden pen, line la‡ane le

stadæ opral o Òero thaj a©hile bitragavde anglal o Del.

- Kon sen tume, kaj aven but palal?

- Sam rroma, Devla!

- Thaj kaj senas ‡i akana? Me rigærdem sa!

Ama, dikhindoj o Del ke beÒenas kadja la‡avde thaj sar ‡anelas ke si ©orre, pu©hlæs len maj

lokhes:

- Save mangipnaça aviline?

- Devla, ame avilæm te mangas tut te kames amen.

Lenqo mangipen ©ajlilæs le Devles.

- MiÒto, rromalen, phenav ke aÒtiv te kamav tumen.

Le murÒa, loÒale, naisarde Lesqe, thodine le stadæ p-o Òero thaj kamlen te telæren.

O Del a©havdæs len:

- AÂukeren xancŸ! Si man vi vareso vaÒ tumaro næmo. O jekhto dinipen so dav tumenqe si

jekh Òukar thaj dîlabadi ©hib. Te inkeren lae zorales. O dujto dinipen si le but Òukar dîlæ. Von avena

kadja Òukar ke avena but prin‡arde vaÒ lenqe. O trinto dinipen si jekh Òukar them, so avela tumaro

than. Thaj kadava than avela sa i lùmja. ¸an, thaj kamipnaça, te roden o vestipen thaj e ‡ivipnasqo

Òukaripen. Kadava si o kamipen. Tha’ si vi man jekh mangipen karing tumene: phenen manqe ke

kerena jekhipen, ke na avena ulavde thaj ke dena vast varekana jekh averesqe. E rroma dine penqo

lav k-ël Devlesqe mangimata, naisarde palem thaj gele.

8822

L18

I paramì©i phenel ke kana von inkerde penqo phenipen sas lenqe miÒto, thaj kana bisterde

lesar but rovline.


I. I INTONÀCIA

I intonàcia sikavel o mòdo an-o savo ame vakæras. Ame Òaj te vakæras zorales, Òaj te mangas

varekas vareso, Òaj te pu©has varekas vareso, Òaj te mangas amenqe jertisaripen, Òaj te phenas te ©ajlœl

amen vaj na jekh butî, Òaj te das la©ho dîves.

Kadala butæ Òaj te keras len labærindoj/utilizisarindoj:

1. E akharipnasqi / manqipnasqi / zorali phendi intonàcia: atùn©i kana k-o agor e propoziciaqo si e

akharipnasqo sèmno“!”

- “Sam rroma, Devla!” - anar amaro tèksto

La©ho dîves! / La©hi ræt! / La©hi texarin! - o baxtalipen (e la©he dîvesesqo dinipen)

Jertisar man, dadea! - e jertisaripnasqo mangipen

De vi man jekh luludî, mangav tut Òukar! - o mangipen

¸a avri! - o zorphenipen

8833


rigærel - (x)ulavel

sastimos - sastipen

selæça - naciaça,

zinzaripen - buxlæripen

podîmata - tiraxa

paÒarden pen - avile paÒal

la‡ane - la‡avipnaça

bitragavde - a©hindoj thanese

ama - tha’

a©havdæs - terdœvdæs, inkerdæs len

thanese

jekhipen - khethanipen






5. Sosar akhardæs o Del e manuÒen pese?

6. So manglen e manuÒa kaar o Del?

7. Kon avilæs maj palal ka-o Del?

8. So mangle e rroma e Devlesar?

9. So maj dæs o Del e rromenqe?

10. So phenel i paramì©i maj dur?



2. E pu©hipnasqi intonàcia: atùn© kana k-o agor e propoziciaqo si e pu©hipnasqo sèmno:

- “Kon sen tume, kaj aven but palal?” - anar amaro tèksto

- “Save mangipnaça aviline?” - anar amaro tèksto

Kon mardæs tut?

Sosar roves?

Kana magel pes informàcie, labærel / utilizisarel pes e pu©hipnasqo sèmno. Kana del pes informàcie/

amboldel pes ka-o pu©hipen, labærel / utilizisarel pes e akharipnasqo sèmno.

- “Kon sen tume, kaj aven but palal?”

- “Sam rroma, Devla!”

II. I SARNAVNI / O PRON@MBRO

I PU¢HUTNI - RELATÌVO SARNAVNI

a. I relatìvo sarnavni: kerel jekh relàcia / phandipen maÒkar e alava an-i propozìcia.


“Palal so o Del rigærdæs sa...”

Me ‡anav kon kindæs manqe o lil.

Tu ‡anes sosqe na xalæn.

Ana e trin misala, e alava so, kon thaj sosqe si relatìvo sarnavnæ.

b. I pu©hutni sarnavni: mangel informàcie, thol jekh pu©hipen.


- “Save mangipnaça aviline?”

“Kon sen tume, kaj aven but palal?”

- Sosar ©i avilæn mane?

- Kasqe kames te gilabes?

Ana e misala, e alava so / save, kon, sosar thaj kasqe si pu©hutne sarnavnæ.

E fòrme vaÒ e pu©hutne - relatìvo sarnavnæ ka-e savorre kèzuræ si:

8844

O kèzo Kon So

Nominatìvo kon so

Akuzatìvo kas so

Genitìvo kasqo sosqo

kasqi sosqi

kasqe sosqe

kasqe sosqe

Datìvo kasqe sosqe

Lokatìvo kase sose

Ablatìvo kasar sosar

Soc. - Instrumentàlo kaça soça

Vokatìvo - -


1. Thon e pu©hipnasqo vaj e akharipnasqo sèmno!

So phenes tu, phralorea... Tu kames te xas...

AÒun man...

So rodes kothe...

Te aven saste thaj baxtale...

Te aÒunel tut o Devel...

Kaar san...

Te arakhel o Del...

Sar si tiro anav...

So manges manar...

Me na darav khan©esar...

2. Alosaren anar o tèksto “O kamipen” savorre sarnavnæ thaj keren lenqe klasifikàcia!

3. Thon ana o telutno tabèlo e sarnavnænqe fòrme!

8855


O ‡eno O ‡eno


Nom. tu tume

Akuz. man len

Gen. lesqo laqo

amari lenqi

mirre tumare

laqe lenqe

Dat. manqe tuqe

Lok. amene tumene

Abl. lesar lenar

Soc. Instr. mança leça tumença

Vok. tumen!

LLEE MMUULLEEÇÇAA PP--OO GGRRAASSTT ((II))

Maj ©etisardem varesode lila pal’ o marimos thaj pale’ mothodem po vareso mungre dadesqe.

Wow kërëlas buki kaj kova©ìja thaj tholas kan mane. Rodavas te këraw vi me buki leça, tha’ wow

©i mukhelas man:

- BeÒ an-ëk than kë malaves tut! NaÒ othar kë phabos, phenelas manqë. Me ©i khëlaw manqë

kothe. Te kamesa te khëles tuqe, ‡a avri, te na, thow o vast p-o lil!

- BeÒavas pakiwalo kaj te na naÒavel man avri, nùmaj mothovas lesqë an-ël lila pal’ o

marimos ©etime manar. Tholas vi wow o kan mane.

Pala’ so maj barilem, dem man gogi kä wow tholas kan kaj te kërël man te maj ©etisarav vi

aver lila. Kamelas te kërël anar mane manuÒ sŸkavdo. Anaw manqe godî kë le ga‡e kaj anenas

lesqe bukæqo thaj a©henas te kërën buki leça phenenas lesqe:

- “Sosar ©i sikaves vi le ©haworës te kërël buki, Ròmane?”

Wow delas anglal: - “Mungro ©heaw na aresela te likhærel sastra sar mane”!

Kana me phenavas vareso kaj phandelas pe soça phendæsas manqe wow maj anglal, murro

dad phenelas maj dur:

- [...] Ingeravas le bobìne ka-l le telefònuræ le observatorenqe, texarina, thaj palal le duj

©àsuræ d„se ingeravas lenqë xabe...”

- So kerenas le observatòruræ, dade?

- Buki importànto! Won thonas pen p-jekh than opre, maj paÒe pas-o inamìko, te na aven

dikhline. Jekh oficèri dikhelas le binokloça kaj sŸ o inamìko thaj so kërël, aver motholas an-e baterìa

p-o telefòno le koordonàte kaar o oficèri le binokloça kaj te la©haren o cirdipen. Amare tùnuræ

cirdenas but miÒto: thonas le projektìluræ sa le vasteça.

- Thaj na dikhelas len o inamìko?

- Te avilo dikhline, sa i jag sas te avel tradini karing lene. Te dikhes so päcisardem me!

An-ëk d„s pala’ le deÒuduj ©àsuræ telærdem le xabeneça ka-l observatòræ. Nakhlem jekh xar afùndo,

8866

L19

anklistem p-o plaj, ©hutem man an-o vës thaj aÂukërdem xancŸ. Kana dem te anklæw ana’ o vëÒ,

so te dikhës, xaw me ke Dewles, o inamìko dikhlæs man thaj le glònturæ fluierinas paÒa’ mungre kana

thaj perënas briÒind an-ël kaÒt. CŸrdem man ìto palpale thaj a©hilem le përëça ka-i phuw. Kadæ

kërëlas vi o grast, kaj lipisajlœsas manar. So sas ma’ kërimasqo? Te anklæw avri ana’ o vës? Pale’

d-aÒtin te dikhën ma’ thaj pale’ cŸrden pala’ mane. D-aÒtin te malaven man vi man, vi le grastes...

Te amboldaw palpale? Sar te mekhaw le manuÒen bokhale...

(Palal o Kostìkä Bäcälan)


¸i akana, ame siklilæm e kèzuræ nominatìvo, akuzatìvo thaj genitìvo. Akana, ame vakærasa

palal e murÒikane aj ‡uvlikane navnæ ka-o kèzo sociatìvo-instrumentàlo.

Ka-o kèzo sociatìvo-instrumentàlo e navnæ sikaven kaça vaj soça kerel pes i àkcia.


“Jekh oficèri dikhelas le binokloça ...”

Soça dikhelas jekh oficèri? - le binokloça

8877


©etisardem - drabardem

mungre - murre

pakiwalo - patîvalo; (kathe) godæver

gogi - godî

delas anglal - amboldelas

te likhærel - (kathe) te marel le sastræ,

te kerel butî e sastrença

inamìko - biamal, duÒmàno

xar - jekh than kaj xulœl i phuv

afùndo - xor

fluierinas - Òoldenas

lipisajlœsas - (kathe) thovdæs pes

paÒal..., ©atrajlæs

kërimasqo - keripnasqo





4. Save lila drabardæsas o ©havo?

5. So butî kerelas e ©havesqo dad?

6. So phenenas e ga‡e e dadesqe palal / kaar o ©havo?

7. Palal so vakærelas o dad e ©haveça?

8. Kaj gelæs e ©havesqo dad an-jekh d„s, kana sas an-o marimos?

9. Sosar na Òaj ingerdæs o dad o xaben pesqe amalenqe?

10. So godîsaren tume ke kerdæs e ©hevesqo dad?

11. Gelæs maj dur vaj avilæs palpale? Sosar?


Me gelem e dadeça an-o fòros.

Kaça gelem me an-o fòros? - e dadeça O manuÒ dikhel e jakhença, e godæça godærel thaj e vastença kerel butî.

Soça o manuÒ dikhel, godærel thaj kerel butî? - e jakhença, e godæça thaj e vastença Me vakærdem mirre amaleça ka-o telefòno.

Kaça vakærdem ka-o telefòno? - e amaleça

E navnæ ka-o kèzo sociatìvo-instrumentàlo lien o agoripen -ça, savo thol pes ka-i fòrma kaar

o akuzatìvo vaÒ e ‡ivdisarde navnæ thaj e bi‡ivdisarde navnæ vun‡aren / lien vi o agoripen kaar o

akuzatìvo.

1. E murÒikane navnæ

a) E ‡ivdisarde murÒikane navnæ ka-o sociatìvo-instrumentàlo, ka-o jekhipen, xasaren i

konsonànta -s anar o agoripen -es:

phral + -es (o agoripen kaar o ak.) + -ça (o agoripen kaar o soc. - instr.) = phralesça

> phraleça

b) E bi‡ivdisarde murÒikane navnæ ka-o sociatìvo-instrumentàlo, ka-o jekhipen, xasaren e

konsonànta -s anar o agoripen -es:

dand + -es (o agoripen kaar o ak.) + -ça (o agoripen kaar o soc. - instr.) = dandesça >

dandeeça

2. E ‡uvlikane navnæ

a) E ‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ ka-o sociatìvo-instrumentàlo, ka-o jekhipen, lien o agoripen

-ça.

daj + -a (o agoripen kaar o ak.) + -ça (o agoripen kaar o soc. - instr.) > dajaça

8888


Kon? Nominatìvo o phral e phrala

Kas? Akuzatìvo e phrales e phralen

Kasqo? Genitìvo e phralesqo e phralenqo

Kasqi? e phralesqi e phralenqi

Kasqe? e phralesqe e phralenqe

Kasqe? e phralesqe e phralenqe

Kaça? Soc. - Instr. e phraleça e phralença


So? Nominatìvo o dand e danda

So? Akuzatìvo o dand e danda

Sosqo? Genitìvo e dandesqo dandenqo

Sosqi? e dandesqi dandenqi

Sosqe? e dandesqe dandenqe

Sosqe? e dandesqe dandenqe

Soça? Soc.-Instr. e dandeça dandença

b) E ‡ivdisarde ‡uvlikane navnæ ka-o sociatìvo-instrumentàlo, ka-o jekhipen, xuden o

agoripen -ça.

patrin + -æ (o agoripen kaar o ak.) + ça (o agoripen kaar o soc. - instr.) > patrinæça


1. Arakhen anar o tèksto “Le muleça p-o grast” deÒ murÒikane navnæ thaj deÒ ‡uvlikane navnæ

thaj thon len ka-o kèzo sociatìvo-instrumentàlo!

2. Thon kadala navnæ ka-e siklile kèzuræ: ©irikli, gono, grast, xerni, kham, len, phral, rovli, sap,

ÒoÒoj, thud!

3. Thon e sintàgme ka e siklile kèzuræ (jekhipen thaj butipen): o parno gono, o thulo grast, i

Òukar grastni, i Òuki patrin, i ÂŸlto luludî o Òukar ÒoÒoj!

4. Thon e trebutne fòrme vaÒ e navnæ “lil” thaj “xerni” an-o telutno tabèlo!

8899


Kon? Nominatìvo i daj e daja

Kas? Akuzatìvo e daja e dajan

Kasqo? Genitìvo e dajaqo e dajanqo

Kasqi? e dajaqi e dajanqi

Kasqe? e dajaqe e dajanqe

Kasqe? e dajaqe e dajanqe

Kaça? Soc. - Instr. e dajaça e dajança


So? Nominatìvo i patrin e patrinæ

So? Akuzatìvo i patrin e patrinæ

Sosqo? Genitìvo i patrinæqo e patrinænqo

Sosqi? i patrinæqi e patrinænqi

Sosqe? i patrinæqe e patrinænqe

Sosqe? i patrinæqe e patrinænqe

Soça? Soc. - Instr. i patrinæça e patrinænça

O kèzo Jekhipen Butipen Jekhipen Butipen

Nominatìvo o lil i xerni

Akuzatìvo e / le xernænqo

Genitìvo e /le lilenqo

e xernæqi

e lilesqe

e / le xernænqe

Soc. - Instr. e / le lilença

5. Thon e trebutne fòrme vaÒ i sintàgma “i zèleno patrin” ana o telutno tabèlo!

6. Phen, tu so alosardænas?

9900


Nominatìvo i zèleno patrin

Akuzatìvo e zèlena patrinæ

Genitìvo e zelenone patrinænqo

e zelenone patrinæqi

Soc. - Instr. e zelenone patrinænça

? ?

LLEE MMUULLEEÇÇAA PP--OO GGRRAASSTT ((IIII))

“[...] ¢hutem man pale’ an-o vës thaj lem p-i aver mardæli. Amboldem man pala’ o plaj thaj

maj palal arëslem le xabeneça, kaj sas ©hordino paÒese.O lokotenènto phendæs:

- “Trebujsardæs te amboldes tut palpale, na-s te meras ame bokhaar...”

Jekh sergènto, kaj sas leça thaj kaj kamelas te arësël oficèri, thaj ana’ kode ©holas pes ‡i

paÒal o inamìko, phendæs manqe:

- “Soldato!na, kana texàra ©i aresesa le xabeneça ka-i vræma, me daw tut jag mungre

vastença!”

Phendem:

- “Xakærdem, raj!a, kadæ si man te keraw.”

- Maj ingërdem lesqë xabe’ dujwar, trinwar...

An-ëk texarin, o käpitàno kaj ‡anelas so sas maÒkar mane thaj o sergènto, akhardæs man

pese thaj phendæs manqë.

- “De-akanàra, ©i maj trebul te ingërës xabe’ ke “amalesqë”. ¸a pala’ lese thaj an les an-e

baterìa!”

Telærdem. Kana areslem kaj sas wow kerdilæs ræt. Mothodine manqë kä o sergènto ©hutæs pes

an-o anglal e mitralièra. Sas sa xŸværdo. Maj sas othe soldàturæ, amala mungrenar. Phendem lenqe:

- Te kamena te ingeraw les, te thon les tume p-o grast. Me ©i thaw o vast pe lese.”

Thodine les p-o kalo samàri thaj phandle les. Me lem e aÒfar an-o vast thaj telærdem.

Kërdilæs ræt kali ke ©i dikhësas o naj. Me, le muleça p-o grast... Jekh ©unvìka dæs te gilabel.

Vazdine pen mungre bala p-o Òero.

Nakhlem leça jekh paj ‡i ka-l ©anga... Le doræ kaj sas phandlo lença, putërdile jekh cŸra thaj

o mulo areslo le pungrença an-o paj, tha’ me ©i thodem o vast te la©haraw les thaj te phandaw les

maj miÒto.

9911

L20

Areslo an-i baterìa, phendem le kolavre kätanenqe te len les won tele, ke man na-i man zor

an-e mane.

- Interesànto paramì©! Phen manqe, dad!e, othe, and-o marimos, ©i ‡anenas tut ke san rrom,

ke tu ©i prin‡ardœs, san parno thaj Òukar?

Mungro dad ninerisardæs man p-o muj:

- Tu san maj Òukar, ©hawa mungro! ¸anglœlas pes, sar te na, motholas morro anaw, Cældæra∂, thaj

maj sas po jekh ga‡o kathar, kätàna mança, kaj ‡anelas man anglal, tha’ na-s khanikas khan© othar...

- Othe, anglal o merimos, anglal e bokh thaj le ‡uwa, samas saworre sajekh.

(Palal o Kostìkä Bäcälan)

I SINTÀKSA

I sintàksa si e gramatikaqi rig kaj vakærel palal e alavenqe fùnkcie an-i propozìcia thaj palal

sar phanden pen e propozìcie an-e fràze.

I. E propoziciaqe riga Òaj te aven:

a) E Òerutne / principàlo propoziciaqe riga: o subijèkto thaj o predikàto.b) E biÒerutne / sekundàro propoziciaqe riga: o atribùto thaj o komplemènto.

9922


mardæli - dromorro

paÒese - jekh paÒ anar

©holas pes - tholas pes

paÒese - jekh paÒ anar

©holas pes - tholas pes

xabeneça - xabepnaça, xabemaça

xŸværdo - puÒkisardo

samàri - grast

aÒfar - i aÒvar; i dori savæça tradel pes

o grast





4. Kaj gelæs e ©havesqo dad?

5. Kon cipisardæs p-e ©havesqo dad?

6. So phendæs o sergènto e dadesqe?

7. Sosar na maj trebalas te ingerel e ©havesqo dad xaben?

8. Kas ingerdæs e ©havesqo dad p-o grast?

9. Sosar mulæs o sergènto?

10. E dadesqe amala dikhle avere jakhença le dades? Sosar?



1. O predikàto: si i Òerutni / principàlo propoziciaqi rig, kaj sikavel so kerel o subijèkto.


O ©havo xal. O baÒno baÒel. Tume beÒen.

An-e opralutne eksèmpluræ, e alava xal, baÒel thaj beÒen sikaven so kerel o subijèkto.

2. O subijèkto: si i Òerutni / principàlo propoziciaqi rig, kaj sikavel kon vaj so kerel jekh

àkcia.


Me drabarav jekh lil.

O ©havo gilabel.

O briÒind del zorales.

Ana e opralutne eksèmpluræ, alava me thaj o ©havo sikaven kon kerel i àkcia, thaj o alav o

briÒind, sikavel so kerel i àkcia.

O subijèkto beÒel ana o kèzo nominatìvo.

E subijektosqe pu©himata si: kon?, so?3. O atribùto: si jekh biÒerutni / sekundàro propoziciaqi rig kaj beÒel paÒal o substantìvo.


O tikno ©havo gilabel.

E phuresqi ©haj sovel.

Duj rakle roven.

Ana e opralutne eksèmpluræ e alava tikno, e phuresqi, duj beÒen paÒal e navnæ o ©havo, ©hajthaj rakle; von si atribùturæ.

E atributosqe pu©himata si: savo?, savi?, sav?, kasqo?, kasqi?, kasqe?, sode?, kazom?,kozom?, kabor?, kobor?, kèci?

4. O komplemènto: si jekh biÒerutni / sekundàro propoziciaqi rig kaj beÒel paÒal jekh vèrbo.


O dad kindæs manro. I phuri xal kiral. I bibi akharel e phrales.

Ana e opralutne eksèmpluræ e alava manro, kiral, e phrales si komplemènturæ; von sikaven

so kerdæs o dad, so xal i phuri thaj kas akhardæs i bibi.

E komplementosqe pu©himata si: so?, kas?, sar?, kana?II. I propozìcia Òaj te avel:

1. I sadi propozìcia kerdi nùmaj anar subijèkto thaj predikàto.

O raj vakærel.

O phuro sovel.

I daj suvel.

Ana e opralutne eksèmpluræ e alava o raj, o phuro, i daj si subijèkturæ, haj e alava vakærel,sovel, suvel si predikàturæ. Kadæ, e opralutne propozìcie si sade.

9933

2. I buxli propozìcia si kerdi anar jekh subijèkto, jekh predikàto vi anar aver propoziciaqe

riga.

O ©havorro drabarel paramì©a.

I Òukar ©haj khelel miÒto.

Me ‡av ka-i purani khangeri.

Ana e opralutne eksèmpluræ, e alava ©havorro, ©haj, me si subijèkturæ; e alava drabarel,khelel, ‡av si predikàturæ; e alava paramì©a, miÒto, khangeri si komplemènturæ; e alava Òukar thaj

purani si atribùturæ.


1. Keren pan‡ sade propozìcie thaj pan‡ buxle propozìcie!

2. Keren po duj propozìcie kaj te avel len subijèkto, predikàto, komplemènto; subijèkto,

atribùto, predikàto; subijèkto, atribùto, predikàto thaj komplemènto!

3. Thon e kernavnæ asal, anel, beÒel, kamel, daral, xal, piel, sikavel, siklœvel, siklærel ka-e

savorre siklile mòduræ thaj vaxta.

4. Thon e navnæ: baÒno, ©ar, ©havorro, manuÒ, phen, phuri, phuro, rrom ka-e savorre siklile

kèzuræ.

5. Thon i pu©hutni - relatìvo sarnavni kon thaj so k-ël savorre siklile kèzuræ!

6. Thon i ‡enutni sarnavni (me, tu, vov, voj, ame, tume, von) k-ël savorre siklile kèzuræ.

7. Tumene, kerel pes i rromani kris? Sar vi kana? Kon kerel? Sosar kerel pes jekh rromani

kris?

8. Sar ame si te phiravas amen an-o amaro ‡ivipen? Si te avas nasul, ‡ungale manuÒa vaj la©he

manuÒa?

9. Sosar na si te keras nasulimata?

9944

9955

A

a©havdæs - (el, ea) s-a oprit

a©hel bimujesqo - (el, ea) tace, r‹mâne mut

ama - dar, Úns‹

anavime - (de)numit

angaravdæsas - ascunsese

an-ekh - Úntr-o, Úntr-un

arakhadilæs - s-a Úntâlnit

arakhadile - (ei, ele) s-au Úntâlnit

armandine - blestemat

aÒfar; aÒvar - h‹†, ham

athe - aici

avka - a∂a

awgin - miere

B

barikano - falnic, m‹re†

barresqe kile - borne / †‹ru∂i / stâlpi de piatr‹

beÒava-nd-ël - (el, ea) st‹ Ún, Úntre

bezex - p‹cat

bi©havdæs - (el, ea) a trimis

biginde - nenum‹rate

bitragavde - nemi∂cate, nemi∂ca†i

boladæs - (el, ea) a botezat

bolden pen - (ei, ele) se Úntorc

(e) bràzbe - sfecle

butvarno - des, deas‹; frecvent‹

but vræmae - demult

C

còxa - fust‹

¢

©enæ - cercei

©erxen - stea

©etisardem - am citit

©ingardel - (el, ea) strig‹

D

dajutni ©hib - limb‹ matern‹

daravno - fricos

delas anglal - a r‹spundea

del lav - (el, ea) vorbe∂te

dej - mam‹

Deræv - Mare

(te) des palpale lav - a r‹spunde

dromorrenqo truÒul - r‹scruce de drumuri

dinimata - daruri

diz - pia†‹, târg

(o) durærdo milaj - toamna

F

fluierinas; denas Òol - fluierau

frìmi - pu†in

G

gätisardæs - (el, ea) a preg‹tit

gelo - (el, ea) a mers

gadorreça - cu hainele

gogi; godî - minte

X

xa©arav - Ún†eleg

xakæren - (ei) Ún†eleg

xakaja - drepturi

(te) xakæres - s‹ Ún†elegi

xanas pen - (ei, ele) se certau

xar - vale

xastras - (noi) sc‹p‹m

xastralas - (el, ea) scap‹

xŸværdo - g‹urit, Úmpu∂cat

xutævdo - bucuros, juc‹u∂, s‹lt‹re†

I

inamìko - inamic, du∂man

Rromano - rumunikano dikcionàro(e lava vi e fòrme maladile an-o Òkolutno lil)

9966

irinel - 1. (el, ea) scrie (din maghiar‹)2. a restitui; a Únapoia

irisarden - (ei, ele) s-au Úntors

ìto; sig - repede

J

jekhipen - unitate; singular

K

kàmpel - a trebui

kanutno - ascult‹tor

kàpa - p‹tur‹

kaar - de unde

(o) kŸmpo - câmpul

kolompìri - cartof

(o) kukurùzo - porumbul

KH

khaj©; khan© - nimic

khan©esqe - f‹r‹ rost

khelnorre - juc‹rii

khine - obosi†i

L

la‡ane - ru∂ina†i

lämurinen - (ei, ele) l‹muresc

lipisajlœsas - (aici) el / ea s-a lipit de, s-a apropiat

M

maxrime - necurat, impur

mandîn - comoar‹

mapinel - a m‹sura

(te) mapines - s‹ m‹sori

mardæli - potec‹; drumeag

mothovel - a vorbi, (el, ea) vorbe∂te

mukhlæs - (el, ea) a l‹sat

mùsaj - neap‹rat

me ka ‡av - voi merge

N

na xancŸvar - nu de pu†ine ori, de multe ori

nane - nu are; nu exist‹

navni - substantiv

nivar - niciodat‹

O

odolesqe -pentru c‹

or - sau

P

pal’ - dup‹

pakiwalo - cuminte, cinstit, respectuos

paruven alava - comunica†i, vorbi†i

paÒarden - (ei, ele) s-au apropiat

paÒese - pe jum‹tate

paÒmilaj - prim‹vara

paÒnavni - adjectiv

perutno - vecin

piramni - (Únvechit, vulgar) iubit‹

pirre - picioare

(o) plaj - câmp, deal

podîmata - Únc‹l†‹minte

pusavindoj - fixând (privirea)

pustika - manuale

PH

phenitòri - povestitor

pherr - fruct

R

rangærel - a colora, a ilustra

rigærel - a Úmp‹r†i

ruÒlo - sup‹rat, Úntristat

S

samàri - cal

saworre - tot, toat‹, to†i, toate

sòde - cât, câte, câ†i, câte

sekon, sarkon - fiecare, oricine

selæça - cu na†ia

sevli - co∂

si li - ea este

sovnakutne - de aur, din aur

9977

∑

Òtrafinale - fulger‹tori

T

tradas - trimitem

tràjo - trai, via†‹

trintonaj - martie

TH

tha’ - dar, Úns‹

U

u©hal - umbr‹

V

veste, meste, slòbodo - liberi

vak - voce, glas

varesavo - oricare

Z

zilabav(el) - (a) cânt(a)

zinzaripen - lungime, Úntindere

zinzon pen - (ei, ele) se Úntind

zlaga - cercei

Å

Âigània, ‡ivutro - animal, fiin†‹

Âutisarel - ajut‹

9988

A

adjectiv - (i) paÒnavni

aici - athe, kathe

(a) ajuta - Âutisarel

animal - (i) Âigània, (o) ‡ivutro

(s-a) apropiat - lipisajlœs, paÒardæs

ascunsese - (an)garavdæsas

ascult‹tor - kanutno

a∂a - avka, kadja, kadæ

(de, din) aur - sovnakutno

B

blestemat - armajdino, armandino

(a) boteza - bolavel, bolel

bucuros - xutævdo, loÒalo

C

cal - (o) samàri, (o) grast

cartof - (o) kolompìri

c‹rare - (i) mardæli

câmp - (o) kŸmpo, (i) vazi

(a) cânta - zilabel, gilabel, dîlavel

cât (câte, câ†i, câte) - sòde, kazom

cercei - (e) ©enæ, (e) zlaga

(a) se certa - xan pen

cinstit - patîvalo

(a) citi - ©etisarel, drabarel

comoar‹ - (o) mandîn

comunica†i - paruven alava

(a) colora - rangærel

Concurs Na†ional - Themutno Konkùrso

co∂ - (i) sevli

credincios - patælo

cuminte - pakiwalo, patîvalo

D

dar - tha, ama, ’ma

daruri - (e) dinimata

deal - (o) plaj

demult - but vræmae / vaxtese

(a) denumi - anaværel

denumit - anavime

des - butvarno

doar - nùma’

drepturi - (e) xakaja

drumeag, c‹rare, potec‹ - (i) mardæli

dup‹ - pal

F

falnic - barikano

f‹r‹ rost - khan©esqe

fiecare - sekon, sarkon

fiin†‹ - Âigània, (o) ‡ivutro

fixând (Ún†epând, str‹fulgerând) - pusavindoj

fluier‹m - das Òol, Òoldas

fricos - daravno

fruct -(i) pherr

fulger‹tori - Òtrafinale

fust‹ - (i) còxa

G

g‹urit - xŸværdo

H

hainu†‹ (c‹m‹∂u†‹) - (o) gadorro

ham, h‹† - aÒvar

I

impur - maxrime, biuÂo

inamic - (o) inamìko, (o) biamal

iubit‹ - (i) piramni, (i) phiravni

Ú

Únc‹l†‹minte - (e) podîmata

Úns‹ - tha, ama, ’ma

Úntr-o - ad-jekh

Rumunikano - rromano dikcionàro(e lava vi e fòrme maladile an-o Òkolutno lil)

9999

(a) Úntâlnit - arakhadilæs, maladilæs

(a) Úmp‹r†i - rigærel

Úmpu∂cat - xŸværdo

Úntindere - zinzaripen

(a) se Úntinde - zinzol pes

(a) se Úntoarce - boldel pes, irisarel pes

Úntristat - ruÒlo

(a) Ún†elege - xa©arel, xakærel, xatærel

J

juc‹rii - khelnorre

juc‹u∂ - xutævdo

(pe) jum‹tate - paÒese

L

(a) l‹muri - lämurinen

a l‹sat - mukhlæs

liber - vesto

limb‹ matern‹ -(e) dajaqi ©hib

(s-a ) lipit de - lipisajlœsas

lungime - (o) zinzaripen

M

mam‹ - (i) dej, (i) daj

manuale - (e) pustika

Mare - (i) Deræv

martie - (o) trintonaj

m‹re† - barikano

(a) m‹sura - mapinel

(a) mers - gelo, gelæs

miere - (i) awgin, (o) avdîn

minte - (i) gogi, (i) godî

(de) multe ori - na xancŸvar

N

na†iune - (i) sel, (i) nàcia

neap‹rat - mùsaj

necurat - maxrime, biuÂo

nenum‹rate - biginde

nemi∂cat - bitragavdo

niciodat‹ - nivar

nimic - khaj©, khan©

numit - anavime

O

obosi†i - khine

(a) opri -a©havel

oricare - varesavo

oricine - sekon, sarkon

P

p‹cat - (o) bezex

p‹tur‹ - (i) kàpa, (i) kuri

pentru c‹ - odolesqe, kodolesqe

pia†‹ - (i) diz

picioare - (e) pirre, (e) punre

porumb - (o) kukurùzo

povestitor - (o) phenitòri

(a) preg‹tit - gätisardæs

prim‹vara - (o) paÒmilaj

pu†in - frìmi

R

r‹scruce de drumuri - dromorrenqo truÒul

(a) r‹spunde - del anglal, amboldel, (te) des

palpale lav

repede - ìto, sig

respectabil - pakiwalo, patîvalo

ru∂ina†i - la‡ane

S

sau - or, vaj

s‹lt‹re† - xutævdo

(a) sc‹pa - xastral

(a) scrie - irinel, xramosarel

sfecle - (e) bràzbe

stan‹ de piatr‹ - (e) barresqo kilo

st‹ Ún, Úntre - beÒel an-ël

stelu†‹ - (i) ©erxen

(a) striga - ©ingardel, cipisarel

substantiv - (i) navni

sup‹rat - ruÒlo, xolæme

110000

T

(a) t‹cea - a©hel bimujesqo

târg - (i) diz

toamna - (o) durærdo milaj

tot (toat‹, to†i, toate) - saworre, savorre

trai - (o) tràjo

(a) trebui - kàmpel, trebal, si te

(a) trimite - bi©halel / bi©havel, tradel

U

umbr‹ - (i) u©hal

(de) unde - kaar, kajar

unitate - (o) jekhipen

V

vale - (i) xar

vecin - (o) perutno

via†‹ - (o) tràjo, (o) ‡ivipen

vin‹ - (i) doÒ

voce - (o) vak

(a) vorbi - del lav, vakærel, mothovel, del dùma,

sborìzel

O ANDER

GELEM, GELEM .............................................................................................................................. 4

O DURÆRDO MILAJ ...................................................................................................................... 5

I RROMANI THAJ I RUMUNIKANI ¢HIB .................................................................................. 10

KAMAV TE ARESAV SIKLÆRNO ! ............................................................................................ 14

I BUZNI THAJ LE TRIN BUZNORRE .......................................................................................... 18

I ¢HIB RROMANI ......................................................................................................................... 24

O ¢ORRO RROM THAJ O BARVALO GA¸O ............................................................................ 28

O ÅUPITER BORKOJ .................................................................................................................... 33

O BA∑AVNO .................................................................................................................................. 34

E RUVESQO DROMORRO ........................................................................................................... 39

O PHAKHVA¸VALO THAJ I KURUNG ...................................................................................... 44

O KURKO ....................................................................................................................................... 48

O KOSTÌKÄ BÄCÄLAN ............................................................................................................... 51

KOLÌNDA ....................................................................................................................................... 52

MIRRI ¢ERXEN ............................................................................................................................. 54

E ¢HAVESQE XAKAJA ............................................................................................................... 57

MIRRI DAJ ..................................................................................................................................... 60

I MAJ GUDLI PHERR .................................................................................................................... 63

E RROMA ....................................................................................................................................... 66

O GE@RGE SARÄU ....................................................................................................................... 69

NANE C@XA. LOLI PHABAJ ....................................................................................................... 71

O PHURO SIKLŒVNO SAVO GELO ∑KOLAE ........................................................................ 75

110011

O GONORRO DUJE LOVENÇA ................................................................................................... 78

O KAMIPEN ................................................................................................................................... 82

LE MULEÇA P-O GRAST (I) ........................................................................................................ 86

LE MULEÇA P-O GRAST (II) ....................................................................................................... 91

RROMANO-RUMUNIKANO DIKCIONÀRO ............................................................................. 95

RUMUNIKANO-RROMANO DIKCIONÀRO ............................................................................. 98

110022

2008


Ministerul Educa]iei,Cercet`rii [i Tineretului





UNICEF ROMÅNIAB-dul Prim`verii 48A 011975 Bucure[ti, România

Tel.: +40 21 201 7872-76Fax: +40 21 317 5255Website: www.unicef.org/romaniaE-mail: [email protected]

Lucrare realizat` [i tip`rit` \n 10.000 de exemplare cu sprijinul Reprezentan]ei UNICEF \n România, cu fondurioferite de Comitetul Na]ional German pentru UNICEF.

ISBN: 978-973-1733-06-7Editura: VANEMONDE

Manual clasa VI-a

Documents

Transcript of Manual clasa VI-a