DEMETRIU CANTEMIRU - 123userdocs.s3-website-eu...

OPERELEPRINCIPELUI

DEMETRIU CANTEMIRU

TYPARITE DE SOCIETATEA ACADEMICA ROMANA

-Wire-

TOMU I.

DESCRIPTIO MOLDAYLE

CU CHART'A GEOGRAPHICA A MOLDAVIEI SI UNU FAC-SIMILE

----.--e),F1T2F.,tgha------

BUCURESCITYPOGRAPHIA MTH (LUCRATORII ASSOCIATI)

12, PASSAGIULU ROMANU, 12.-MDCCCLXXII,

-^...100=4",---

www.dacoromanica.ro

DEMETRI1 CANTEMIRII

PRINCIPIS MOLDAVUE

DESCRIPTIO ANTIQUI ET HODIERNI STATUS

MOLDAVIii

(EX MUSEO ASIATICO ACADEMIAE IMP. SCIENT. PETROPOL.)

www.dacoromanica.ro

fREFATIUNE

Engel, pre ra 1804, observa, co sunt tierri inaintate in cultura, carinu se bucura de descrieri statistice atatu de essacte, precumu suntscrierile lui RaiceN...1 si Sulzer asupra Romaniei si Moldaviei (1).Totu cu atAtu, deca nu cu mai multu cuventu, putea ellu se mentio-nedie la acestu locu si Descriptio Moldavice lucrata de Cantemir,,atAtu de bine, cu cAte-va decennie mai inainte.

Cantemir in chroniculu seu spune co acesta descriere o facusse cudoui anni mai inainte, la repetitele indemnAri alle amiciloru sell de laacademi'a sciintieloru din Berlinu , si chiaru cu a acestei luminateacademie poftire (2). Pre cându scriea ellu acestea, Carolu allu Sve-

(1) Engel, Literatur der Wal. und Mold. Geschichte. p. 48. Raicevich, Osser-vazioni storiche naturali e politiche intorno la Valachia e Moldavia. Napoli, 1788.Sulzer, Geschichte des transalpinischen Daciens. Wien, 1781-1782.

(2) aImpinsi si poftiti flindu de la unii prieteni straini, si mai cu do adinsu de lainsogirea nostra, carea este academi'a sciintieloru de Berolinu, nu numai odata s6ude doue ori , ce de multe ori indemnati si rugati fiindu, pentru ca de incepetur'a ,némulu si vechimea Moldoveniloru, pre ciitu adeverulu poftesce, macar catu de prescurtu se-i insciintiàmu. Asisi-derea de lucrurile carile in vremile stapanitoriloru dindescallecatulu tierrii Moldovii cellu vechiu, peno la vremile nostre s'ara 11 tCmplatu,de starea si pusulu locului ei, de asiediamentulu aerului, hisiugulu pamentului, oco-litulu hotareloru, si de altele . . . inca si obiceele, legea, ceremoniele politicesci sibesericesci . . . pre catu in putinti'a slabei nostre sciintie va 11, se-i adeverimu. Cua pomenitiloru dara prieteni indemnare si ru a academiei in invetiaturi luminate,dicu. a Berolinului poftire, cautatu-ne-au a plini invetiatur'a lui Platon : Non so-lum nobis, sed et patriz et arnicis vivendum . . . . Cu doui anni mai denainte, totehotarirea tierrii Moldovii cu tabla geografica. cu cata osardia si truda s'au pututu,depiinu, precumu ni se pare. s'au siruitu. Asisi-derea in annulu dn curêndu, chroni-

www.dacoromanica.ro

VI PREFATITJNE

diei murisse (i 718) ). Urmedia dar co descrierea Moldaviei e facutapre la a. 1716. Adnotatorulu germanu se amagesce crediendu coe facuta pre la 1712 seu 1713 (8).

Principe le Demetriu Cantemir era in adeveru membru allu aca-demiei sciintidloru din Berlinu. Diplom'a sea e din ii Iuliu 1714 (8).Dupa primirea diplomei se vede a fi lucratu descrierea Moldaviei.

Din loculu citatu allu chronicului resulta co, afatu chroniculu cg.tusi Descriptio Moldavix, au fostu lucrate mai Antaiu in limb'a latina,Descriptio pre la 1716, chroniculu pre la 1717 (4), dr pre la 1718le traducea in limb'a romana.

Dem. Cantemir more la 1723.La 1732, fiiu-seu Antiochu, in etate de 23 anni, nurnitu resiedinte

(preste pucinu, ambasad9ru si ministru plenipotentiariu) allu R us-siei la Londra, luà cu sene, intre altele, si Ms. Descriptio Molda-

si trecendu prin Haga Olandei, insarcina pre unu librariu deacollo cu tiparirea acestei scrieri (5). Cartea inse nu se vede a fi es-situ la lumina (6).

culu vechimei némultd moldovenescu (in ca,relesi totu num.ele Vlachiloru se cuprinde),de la vremile lui Augustu Cesar, si mai pre urma, de la. Traianu, pen la inturriarealui Dragosiu voda din Ardélu, la loculu si la mosia sea, pre catu mân'a si vremeane au datu, desevirsitu Fam istorisitu. Era inteacestu annu, cullessu-am chroniculuMoldovei, de la pomenitulu Dragosiu voda, peno la domnra lui Steranitia voda, fe-ciorulu lui Vasilie voda Inse aceste tote flindu de noi in limb'a latinésca scrissesi aleatuita, socotitu-amu co cu. strimbetate, Melt si cu pecatu Va, 11, de luerarilenostre, de cia inainte mai =Rix strainii, de catu ai nostri se scia. De care lucru ac-mu de isnova osteniutia lutindu, din limb'a latinésea érasi pre eea, a. nostra roma-nósca e prifacentu," Cantemir, ehronicu, tom. I. pag. 223-227.

(1) Cautemir, Chronicu, Iassi, 1835. tom. I, 219. Voltaire, Histoire de Charles XIL(2) Kantemira Besohreibung der Nolan. Frankfurt und Leipzig. 1771. La pag. 60,

acinotatorulu intiellege reu testulti lul Cantemir : nostris temporibus regis Svecia re-ceptzteutum,, (editiunea nostra p. 14), co-ci nostris temporibus nu vo. $e dica co Ga-min se affla la, Bender pre Ganda aerie% Cantem1r. Nu mai, pucinu so amageseeadnotatorulu si la pag. 129, unde pretinde co llichaiu Racovitia, sub a carui dont-nia scrieo Gantemir, ar ft domnitu la 1713, Ellu, dupa ebronicovi, domnia de la 1716.

ypcb, diploul'a la Eeer, Istoria Kniaza Xoustantina Eantemira... i rodosloviakaia.o Xonteruirov., *sky, 1,763. p. 315.

(4) Beer p. 313, dice co ahronicala e serissu in Petroburgo cu ineeputudului 1717. Adato se potrivesce eu, celle disse de Cantemir iususi la, loculu citatu.

(5) Beer p. 347,(6) Maar ill Kan4n4r4 PeSatretibung der gado% R. 29, dice co nu s'a, tiparitu

vice ,

(a)

auntie

www.dacoromanica.ro

PREFATIUNE VII

Observamu co, totu pre acestu timpu procura in Vienn'a episco-pulu Innocentiu Klein Ms. rorna`nu allu chronicului (1).

Consiliariulu G. F. Miler scrie din Petroburgu la 1764 (2) coellu cunoscea de vr'o 46 anni acesta scriere a lui Cantemir, adeca depre la a. 17t4. Pre atunci studia Antiochu la academi'a sciintielorudin Petroburgu. Muller crede co Dem. Cantemir o aru fi scrissumai antaiu romanesce, si co Ilinski, secretariulu lui Antiochu , o arufi tradussu in limb'a latina. Dar e in erróre, precumu se vede afatudin loculu mai susu citatu allu chronicului, ciltu si din Ms. Cante-mirianu despre care vomu vorbi indata. Totu MUller assicura, pre-cumu attiasseramu si mai susu, o Deseriptio Moldavice in Oland'anu s'a tiparitu.

Antiochu Cantemir murindu ca ambasadoru in Paris la 1744(s),averea-i remasa se venal prin licitatiune. Comitele Thomson, gine-rele lui Bcerhave, aflându-se atunci in Paris, cumpera, precumu nespune MUller, manuscriptele betranului Cantemir. Dupa mOrtea luiThomson, veduv'a lui contessa le dona veru-seu Avrarnu R Bcer-have, professor la academi'a sciintieloru din Petroburgu. De la acestatrecura in ereditate la consiliariulu si rnediculu imperiale Kruse. Dela Kruse primi Ms.. Descrtptio Moldavice MUller, cu voia de a-luintrebuintia cumu va gasi cu calle (4).

In fine, Muller comrnunica manuscriptulu, lui BUsching, care-ludete lui loan Lud. Redslob, professor la corpulu cadetiloru din Ber-linu) de-lu tradusse in hmb'a germana. BUsching revediendu tradu-cerea, o publica la 1769,7o in Maga#n far die neue Historieund Geographie, partea III si IV, impreuna cu chart'a geographicaa Moldaviei ce se affla pre langa acellu Ms.

La 1771 se scOsse in Francfurtu si Lipsia o a dou'a editiune ger-mana) thai corretta, impreuna cu portretulu si vieti'a lui Dem, Can-

niniicu hi Oland'a, contra lui beer care la p. 31.4 pretinde co s'ar fi tiparitu Ms. inOland'a in 4-,o,

(I) Papia Ilarianu, Viètra lui Sinca4 p. 9. Bagel, Literatur der Wal. and Mold.Gesch. p. 26.

(2) Kantemirs 43eschteibang der Moldau, Vorrede p. 29.(3) Beer, p. 348. A. Cantemir, Satyres, Vie d'Antiodhus Cantemir, p. CXX.(4) Kantemirs Beschreibung der Moldau, Vorrede p. 49-30.

www.dacoromanica.ro

Nin PRE1AT1UNE

temir. Unu ore-care V. mai adausse la acesta editiune si cate-vanote de pugina importantia.(i)

Afara de Miculu, Sincai si Major, pucini Romani cunnoscea acestatraducere germana pin la i8o6 , candu neuitatulu mitropolitu Ve-niaminu faca a se traduce si in limb'a romana; inse neputendu-seatunci typari, se si uitasse, ba nici se mai gasia traducerea romana,candu mitropolitulu de atunci din Bucuresci, Gregoriu, care o pas-trasse, o tramise parintelui Veniaminu la lassi , care apoi ordinh sese tiparesca la monastirea Nemtiu la 1825. (2)

Ieromonachulu Gerontie are o scurta precuventare in fruntea a-cestei traduceri, er la testu nu adausse de catu o singura nota', calugeresca, despre introducerea litereloru cyrilliane la Romani.

In Archiva Romanesca de Cogalniceanu (2) afflamu co acesta tra-ducere e facuta de banulu Vasilie Varnavu.

La 1851, C. Negruzzi scOsse o a dou'a editiune, in Iassi, in tipo-graphia francezo-romana.

In fines la 1868, D. Boldur Latiescu publica a trei'a editiune atraducerei romane de la Nemtiu.

Testulu originale latinu nu era cunnoscutu peno astadi publiculuiliteratu.

In ver'a annului 1869, presanti'a sea parintele episcopu Melchi-sedecu facia mai antaiu attenta societatea academica romana , co in

bibliotec'a academiei de theologia de la Moscua , lavea S. Sergiu ,

se affla Ms. in limb'a latina allu operei lui Cantemir, , sub titluluDescrzptio Modavice.

Delegatiunea societatei academice, prin adress'a sea din 24 sept.

(1) Titlulu chrtii este : Demetrii Kantemirs ehemaligen Farsten in der Moldau ,historisch-geographisch-und politische Beschreibung der Moldau, nebst dem Lebendes Verfassers und einer Landcharte. Frankfurt und Leipzig, 1771. 8-o, 341 pag.

(2) &a, titlulu acestei traduceri romiine : Scrissorfa Moldovei, de Dimitrie Can-tomir Dornnulu ei, carea acumu Eintaiu s'a tiparitu in dillele bine credinciosului side Chr. iubitoriului Domnului nostru Than Sandulu Sturza. Voevodu. Cu blagoslo-venia Pré() sfintitului archiepiscopu si mitropolitu Kyrio Kyrio Veniaminu allu Mold.Pe vremea précuviosului staretiu allu sfinteloru monastiri IsIdintiului si Secului,Kyr Dometianu. In sffint'a monastire liénitiulu la annulu 1825. Avgustu in 19. in4-o, 344 pag. cu litere cyrillice bisericesci.

(3) Edit. 2, tom. 2, p. 208 in nota,

www.dacoromanica.ro

PREFATIUNE Ix

1869, rugh pre ministrulu nostru allu affaceriloru straine, ca se in-tervina prin guvernulu russescu pentru imprumutarea acestui, pre-cumu si a altoru mspte. Ministrulu pre fanga adress'a sea din 4aprile 1870, face cunoscutu delegatiunei coprinsulu adressei consu-lelui generale russescu din Bucuresci , co a primitu de la presiedin-tele academiei de sciintie in Russia, doue Ms. alle 1 ui Cantemir, caristau la dispositiunea delegatiunei in cancellari'a onorabilelui consu-latu.

In ver'a annului 1870, se scosse apoi o copia, eatu s'a pututu maiessacta, sub priveghiarea D-lui professor Maximu si a subscrissului.

La 14 Iuniu acellasi annu , delegatiunea addusse multiumita for-male consulelui generale din Bucuresci, si presiedintelui academieidin Petroburgu, pentru buna vointi'a cu care ne imprumutara msptelecerute. (1)

Msptele sunt doue : unulu in 40 cu titlulu : Demetrii Cantemirii,principis Moldauice, Descriptio antiqui et lzodierni status Mol-dauice, descripta ex apographo , quod ejus filius mecum commu-nicavit. Petropoli , 1727. Pre scórti'a acestui Ms. sta insemnatuNo. 28, No. 55 ; apoi : ex Museo Asiatico Acadernice imp. scient.Petrop. Are 293 pagine, si alte trei pagine scar'a. Acestu Ms. estecompletu, dar are errori , omissiuni, anume , cuvintele grecesci suntomisse.

Allu douile Ms. e in folio. Pre scórtia sta insemnatu No. 27, 54 ;apoi : ex Museo Asiatico Academix imp. scient. Petropol. Tit-lulu este : Demetrii Cantemiri Principis Moldauix DescriptioMoldauix. Autographum auctoris passim in margine. In locu deDescriptio, era scrissu dar e stersu, Historia. Acestu Ms. are 184pagine. Inceputulu lipsesce peno la Caput II. Lipsescu apoi cellesiesse capete din urma, se termina adeca msptulu cu Caput X VIII,allu carui capu cellu din urma cuventu este : accedit.

Chart'a geographica lipsesce in aceste Mspte.Societatea academica romana, sectiunea istorica-archeologica , in

siedinti'a sa din 2 1 August 1871, insarcina pre subscrissulu cu pu-blicarea msptului Descriptio Moldauix in testulu latinu, punendu

(1) Se pote vedé tota correspondenti'a in lossariu in archivulu societatei,

www.dacoromanica.ro

X PREFATIUNE

in frunte portretulu lui Dem. Cantemir, chart'a Moldaviei de Can-temir dupa editiunea Btischingiana , si o notitia asupra Ms. de laMoscua. (1)

Conformu acestei decisiuni, am on6re de a presenta societateiacademice si publicului literatu, prim'a editiune a acestei lucrariimportante, impreuna si chart'a dupa Btisching, er portretulu ga-sescu co e mai cu calle de a-lu pune in fruntea lucrarei ce cugetua publica mai in urma sub titlulu : Vieti'a si faptele Cantemiriloru.

A. Papiu Ilarianu.

Bucumscr, 10 AUGUSTU. 1872.

(1) Annal. Societ. Acad. Itom. torn. IV. p. 145.

www.dacoromanica.ro

CONSPECTUS PAMIR! ET CAPITUil OPERIS

-,95:.=.0..=.1re-

PARS PRIMA GEOGRAPHICA.

CAPUT I. De antiquis et hodiernis Moldaviw nominibus . . . . 1

CAPUT Ir. De Moldavize situ, antiquis et hodiernis limitibus etregionis temperie 3

CAPUT III. De aquis Moldaviw 6

CAPUT iv. De provinciis et civitatibus Moldavim hodiernis 10

CAPUT v. De montibus et mineris Moldavim 24

CAPUT VI. De campis sylvisque Moldavize 27

CAPUT vii. De animalibus feris et domesticis 30

PARS SECUNDA POLITICA.

CAPUT I. De forma reipublicm moldavicw 35

CAPUT II. De electione principum Moldaviw 39

CAPUT III. De ritibus consecrationis principurn Moldavhe anti-quis et hodiernis 48

CAPUT IV. De confirmatione principum 66

CAPUT v. De exauctoratione principum 70

CAPUT VI. De baronibus Moldavim eorumque gradibus 76

CAPUT vii. De exercitu Moldavim 88

CAPUT viii. De cerimoniis aulicis in exitu et conviviis principum 91

CAPUT Ix. De venationibus principis 97

CAPUT x. De exequiis principum 98

CAPUT xi. De legibus Moldavim provincialibus 100

CAPUT XII. De tribunali principis et baronum 101

CAPUT xiii. De antiquo et hodierno Moldavim proventu 106

CAPUT xiv. De tributo et donariis , gum Moldavia othmannicmaulze pendit 100

. .

.

www.dacoromanica.ro

XII CONSPECTUS PARTIUM ET CAPITUM OPERIS

CAPUT xv. De nobiitate moldava 112

CAPUT xvi. De reliquis Moldaviaa incolis 119

CAPUT XVII. De Moldavorum moribus 124

CAPUT xviii. De cerimoniis, quas Moldavi in sponsalitiis et nuptiisobser vant 130

CAPUT xix. De Moldavorum exequiis 135

PARS TERTIA, DE STATU EGGLESIASTICO ET LITERARIO MOLDAVIAE.

CAPUT I. De religione Moldavorum 138

CAPUT II. De hierarchia ecclesiastica 144

CAPUT in. De monasteriis Moldavim 147

CAPUT iv. De lingva Moldavorum 148

CAPUT v. De literis Moldavorum 152

--5-tirc

...

www.dacoromanica.ro

PARS PRIMA

GEOGRAPHICA

CAPUT I.DE ANTIQUIS ET HODIERN1S MOLDAUI/E NOMINIBUS

Totam , quam nunc vocamus Moldauiam, adiacentesque occasumversus regiones , trium fere orbis partium domitores Scythe tenu-ere , incertis tamen pro patrio more sedibus. Post plura nomina asuccedentibus sibi inuicem horum cohortibus, illis partibus indita,Grecis eius regionis incole aliquando Getx, aliquando Dad dictisunt, tandem sub Romanorum monarchis, Dacorum appellatio pre-ualuit. His , Nerax Traiani virtute , deuicto rege eorum Decebalo ,

partial extinctis, partim in diuersa sparsis, tota illa, quam possede-rant, regio, in prouincie Romane formam redacta, Romanis distri-buta ciuibus et in tres partes diuisa est, Ripensem, Mediterraneamet Alpestrem. liii Hungarie Valachireque partern adscripsere, istiusTransylvania nomen habuit, huius denique appellatione maior nos-tre Moldauie pars , gum Hierasum et Danubium inter iacet, cuniValachie contigue limitibus fuit comprehensa. Labefactata post illatempora Romanorum dominatione , oppressere Moldauiam crebrebarbarorum, Sarmatarum, Hunnorum, Gothorum invasiones, coac-teque fuere Romane colonie superare alpes, ac in montana regioneMaxamoris contra barbarorum furorem querere receptaculum. Ibi-posteaquam per aliquot secula locorum difficultate defensi, suis legi-

1

www.dacoromanica.ro

2 DEMETRII CANTENIIRI

bus regibusque vixissent, tandem circa annum Domini [ ], cum pre-mi se animadverterent incolarum multitudine , regis Bogdani filiusDragosz, cum 300 saltem hominibus venantis specie montium transi-turn ortum versus tentare constituit. Hoc in itinere casu invenitbovem sylvestrem, Moldauis Dzimbr dictum, et dum eum persequi-tur, , ad montium radices descendit. Porro cum catula quaBdam ve-natica, quam praz ceteris diligebat, Molda dicta, fortius feree instaret,mstuans hwc in profluen tem se proiicit et telis ibidem interficitur, ca-nis vero, gum in ipsis aquis qumsiverat fugientem, rapidis fluuioli un-dis absorbetur. In hujus memoriam fluuium Moldcmam Dragosz pri-mum appellavit : loco ubi hmc acciderant sum gentis nom en Roman in-

didit, bouis vero syluestris caput noui principatus insigne esse voluit.Post perlustratis viciniis, ubi campos fertiles, fluuiis irriguos , ciui-tates arcesque munitas, sed habitatoribus destitutas, reperit, popula-ribus suis, quw inuenerit, nunciat inuitatque ad occupandum solumadeo fcecundum. Sequitur haud inuita iuuentus Romana suum princi-pem, magnis turmis montium fauces penetrat, turn monstratis singu-lari ominelocis pedem figit et eoruminuentorem Dragosz primum no-uarum sedium principem salutat. Ita restituta pristinis aliquando pos-sessoribus prouincia cum civitate Romana , Romanum Dacicumquenomen perdidit, et a Moldaua fluuio, Moldauia turn ab exteris tura abipsis incolis dicta fuit. Sed nec ubique eadem mansit appellatio. Tur-cw enim, curn propter fin itimas in Europa occupatasprouincias sxpiusin Molciauiam castra mouerent, Moldams primo Ak Ulach (i) nomenin diderunt. Post, cum Bogdanus ultimis parentis Stephani M. iussisadmonitus his feudi nomine suas subiiceret ditiones , Othmanidw ,

consueti principum nomina, in regiones illis parentes transferre, Bog-danli eos vocare inceperunt, vetus autem nomen adhuc in Tartaro-rum sermone rernansit. Finitimi ex alia parte Poloni et Russi Molda-uos Volochos, h. e. halos , Valachos vero Montanenses, quasi mon-tanos aut transmontanos, appellarunt.

(I) In essemplariulu dupo care s'a facutu traductiunea germane se aft urmatori'anote care o traducemu dupo editiunea germane : «Mai bine A/c illak, adeco Romanialbi, in oppositiune cu Kara Mak (Vlach), Romkni negri, cari sunt locuitorii tierreiromanesci.n Essemplariuln nostru nu are Rasta note. Ed.

www.dacoromanica.ro

bEsc1uPT1O MOLDAULE 3

CAPUT ILDE MOLDAULE SITU, ANTIQUIS ET HODIERNIS LIMITIBUS ET REGIONIS TEMPERIE

Moldauia in latitudine a gradu 44.54' adusque 48° et 51', extenditur.Longitudinis ratio incerta ; plerorumque tamen geographorum sen-ten tia, occidentalis ipsius pars, gum Transylvaniam tan git, in longitu-dinis 45°, 39' collocatur ; alteri extremitati, ubi prope Albam Iuliam ,

incolis Czetate Alba, in acutum angulum desinit, gradus 53, minutw22, ut ex tabula videfi po test, assignantur. Ceterum cum par tim mon-

tibus occupetur, ea nimirum parte, gum Transylvaniam spectat, partimin planitiem se explicet, gum versus Polonim Vcrainam, Bassarabiamet Danubium vergit, non eadem ubique est aeris temperies. Montanafrigidior, sed et salubrior ventus afflat, campestria calidior et minussanitati proficuus. Morbos tamen non multos novit Moldavia , res-pectu dico regionum magis calidarum ; aliquando sed raro pestilen-tia febribusque malignis vexatur. Pestilentiam non ex a6ris cor-ruptione oriri experientia comprobatum est : Eandem vero nonnun-quam e Polonia, gum et sTvills grassatur, nonnunquam per iEgyp-ticas et Constantinopolitanas qu ad emporium Gallatz appelleresolent naves, in nostras regiones irrupisse animadvertimus. Febriummalignarurn, alia ibi, quam in reliquis Europis partibus , naturaest. Vehementissimm esse solent, ac fere pestilentiales , ita ut illislaborantes plerique tertia die extinguantur ; rani septiam diei crisinexperiantur, rarissimi sanitati reddantur. Tantum autem huic morboinest contagium, ut cum non adeo pestilentiam expavescant incolm,intimi etiam amici hoc laborantis consuetudine abstineant. Longw-vos.esse incolas, vel a6ris intemperies, vel victus ratio, vel naturalisvirium imbecillitas prohibet. Rarissimi septuagenarii, vix aliquemoctuagenarium reperies. Sani tamen vitam plerumque ducunt, eoqueyam brevitas illis compensatur, quod sine morbis, qui (1) felicitatishumane maxiraam partem auferunt , id, quod vivendum habent ,

(I) Juxta opinionem Suleimani , primi Turcarum imperatoris , olmaia deulet dzi-hande, birneres sihhat gibi, non sit alia in mundo felicitas, przeter vel unicam salu-brem aut sanam respirationem. Acésta nota marginale a trassa cu cruce in essem-plariulu nostru. Ed.

www.dacoromanica.ro

4 DEMETRH CANTEMIRI

alacrius transigere possint. Rustici prwterea multo plures attinguutannos, quam nobili genere nati et in deliciis rnollique vita educati.Term motus, qui fere ubique calidiorum locorum delicias turbaresolent, raro sentimus , neque unquam auditum est , aliquam civi-tatem aut montetn term motu collapsum subversuinque fuisse.

Moldauia non eosdem semper agnovit lirnites, sed mox ampliores,mox strictiores, pro ratione incrementi et decrementi reipublicm.Tandem Stephanus princeps cognomento Magnus , circa annum sa-lutis [ ] hosce quos hodie quoque retinet limites posuit. Meridiemversus semper ipsius terminos definivit Ister fluvius , inter Euro-pmos maximus , et ulterius illud ejus ostium, quo se prope Ciliam ,veterum Lycostomum, vel ut nonnulli Achileam, in Pontum exone-rat. Ab ortu antiquus provincim finis Pontus erat, sequentibus au-tem temporibus , Bassarabia et Bender per Turcica arma ademtis ,

aretius ex illa parte constricta est. Hodieque Prutum flumen ab ostiousque ad pagum Trajan , inde Trajani fossam , per Botnam amnem,et rectam lineam ad Bicul amnis ostium , ubi se in Tyratem exone-rat, ductam habet terrninos, prout in delineations dare patet. Polo-niam et Oczacovienses Tartaros e septemtrione et oriente a Moldaviasubmovet Tyras sive Nistr fluvius , Turk& Turcis dictus : cujus lit-tora olim tantum ad Chotinum usque Moldavici juris erant, rectalinea iude per Prutum et Czirimusz fluvios fines illius regionis de-scribente, post vero Stephani M. virtute adjacens ex Podoli parteprovincia usque ad ostium rivuli Seraphinecz Moldavicm adjecta estpotestati : atque ita hodie conjuncti inter se amnes Tyras, Seraphi-neez, Colaczin, et Czirimusz, boreales Moldavie limites, ubi provin-cia Campus Longus Ruthenus est, (i) constituunt. Occasum versushodie multo amplior est, quam ohm fuit Moldavia. Nam ante StephaniM. tempora , omnes illi , quibus cingitur,, montes Transylvanorumerant, arctisque ex ea parte premebatur limitibus. At bujus for titudine,aliquoties debellato Mathia Hungarim rege, repulsi Transylvani coac-tique sun t pactionibus imminentem sibi gladii ictum evitare. Ces-

(1) h. e. Campus Longus Ruthenus, co quod prius ad Ruthenos regno Polonim subjacentes pertinuisset.

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAMIE 5

serunt harum legibus omnia, quibus h dum provincie separantur,montium juga, jusseruntque illas partes Moldavis parere, gum interfluvios in Moldaviam descendentes essent medie. Itaque ducta esta fontibus amnis Czirimus per origines fluviorum Suczava, Moldava,Bistriza et Totruss (Tortuss) usque ad fluvium Milcow linea, eaquelimes inter has duas provincias constitutus. Valachie disterminandeolim Siret et Totruss 11. erat , post vero virtute ejusdem StephaniMagni districtus Putnensis dominio Moldavie adjectus fuit , ita uthodie rivulus Milcow et Siret has provincias disterminet. Meridio-nali parti Danubius ponit terminum. His limitibus circuniscripta Mol-davia, ambitu 237 horarum itineris vel 711 milliariorum italicorumcontinetur,, quem computurn facile inire poterit , cuicunque adjec-tam huic tractationi mappam geographicam con sulere libuerit. Ohmautem , cum Bessarabia nondunn Turcico , Tartaroque milite essetfirmata, horas 247 milliaria 822 in circuitu habebat. Vicinis cingi-tur Moldavia ab occasu Transylvanis et Valachis, a borea Polonis, ameridie Turcis. Cum his omnibus acriter Moldavis decertandumfuit , dum defenderent adhuc suam libertatem : De quibus probatefidei scriptor polonus sic fatur : « hi (Moldavi) natura , moribus ac« lingua, non multum ab cultu Italie absunt ; suntque homines feri,« magneque virtutis , neque alia gens est , clue pro gloria belli et« fortitudine, angustiores fines cum habeat, plures ex propinquitatea hostes sustineat, quibus continenter aut bellum infert, aut illatum« defendit. » Et paulo inferius : « Tante autem sunt virtutis, ut cum« omnibus his gentibus , quarum fines attingunt , eodem tempore« semper bello contenderint , victoresque fuerint : nam Stephanus ,« qui patrum nostrorum momoria principatum Dacie obtinebat, unaa propernodum estate Baiezetem Turcam ,'Mathiam Hungarum , et« Ioannern Albertum Polonum, bello magno devicerat. » Orichovius,Annal. 5. ad annum 1552. Oppressa tandem Turcarum viribus repu-Mica , nullis aliis bellis petita fuit , nisi gum contra Turcas fueruntsuscepta , adeoque cum his hostes amicosque habuit communEs.Soli Tartari Nogacenses, quibus in Bassarabia Tune sedes dederunt,crebris vel in media pace incursionibus Moldaviam vexarunt, ac adeam, clue nunc est, paupertatem redegerunt.

www.dacoromanica.ro

6 DEMETER CANTEMIRI

CAPUT III.DE AQUIS MOLDAVI/E

Aquas plures, notatioribusque naturm lusibus ornatas, in alia tamarcta regione , ac Moldavia est , vix ullibi reperies. Majores fluvios,navigationisque capaces, quatuor numerat : Danubiunt, Tyratent, Hie-rasunt et Siretunt. Danubitts, etsi tantum spatio id alluat, quod ho-die Moldavim principi subjacet , commoda tamen gum plurima inhanc regionem confert. Etenim , prmter mercatorias variarum gen-tium naves, gum illius beneficio ad emporium Gallacz appellere pos-sunt, Moldavis merces suas (i) per Hierasum Constantinopolim alias-que Ponto adjacentes civitates transferendi, indeque haud exiguumlucrum sibi parandi concedit opportunitatem. De undis ipsius occul-tisque divitiis consulto tacemus , quod ea abunde jam exhauserintqui ante nos Germanim Ungariceque dederunt descriptiones. In huncse exonerat Prut , olim Ilierasus , PtolemTo Gerasus , AmmianoPorota, antiquis Grcis Pyretus, e montibus Transylvanim , Carpa-ticis veterum , qui hanc inter et Poloniam limites definiunt, ortumducens , totamque Moldaviam secans. Aquam habet omnium quasnovimus levissimam et saluberrimam, licet propter arenam , quamsecum trahit, turbulentior appareat. Hmc tamensi in vasculo vitreoasservetur, in fundum submergitur, limpidissimumque relinquit li-quorem. Experimentum illius fecimus cum essemus in Moldavia ,invenimusque mensuram centum drachmarum triginta drachmisleviorem esse wquali quantitate aqum ex aliis fluviis acceptm. Siretus,fluvius Moldavim proprius , ex ultimis ipsius versus Poloniam ter-minis profluens , atque intra eosdem meridiem versus ostio bifidoin Danubium se projiciens. Satis amplus est amnis et profundus :sed quia sylvis undique et montibus circumseptus est , atque in

nonnullis locis vadis impeditus, nondum adhuc ubique aperiri po-tuit navibus semita. Meridiem versus magnam Moldavim partemalluit Tyras , hodie Nistr,, recentioribus Grmcis scriptoribus Dinas-

(1) Et prmcipue sal , mel, butyrum, ceram, et magnam lignem materim copiam ,gum non solum Constantinopolim, sed IEgyptum usque ac Africam Turcarum, adnaves domosque construendas.

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAULE 7

Iris , Turcis Turla, notior, , quam ut quidquam de eo referri oper2pretium existimemus. Id saltem memorare juvabit, Turcas per huncomnem commeatum apparatumque bellicurn Constantinopoli perEuxinum Pontum Benderam, olim quoque Caminiecium, hodie Choti-num transferre. Ceterum aquas trahit, limpidas licet, graves tamen,sanitatique bibentium maxime contrarias. Effunditur in EuxinumPontum ad Albam Iuliarn.

Prmter hos minora qtroque flumina Moldaviam irrigant : Barlad ,

qui in Tecucziensi agro, ab oriente versus occasum, sub pago Szer-banestij Sireto miscetur ; hujus amnis antiquum nomen investigarenon potuimus. Suczava, qui urbi Suczav, totius olim regionis me-tropoli, nomen dedit. Moldova, cujus nominis rationem supra expli-cavimus , Cap. I. Bistriza, ex alpibus Transylvaniw ortum ducens ,

aquas trahit adeo celeres et rapidas, ut et maxima saxa e montibus,per quos se prmcipitat, abripiat et circumvolvat. Totruss, non mino-ris rapiditatis fluvius, haud procul a Bistriza fontes habet. Hierasusexcipit Czirimussum flumen, quod limites inter Modaviam et Polo-niam definit, et inferius Ziziam. Tyrati miscentur, Reut fluvius, quiprope Orcheium singularem et amcenissimam insulam constituit ,et Botna , cujus tamen dimidiam partem Tartari Budziacenses pos-si dent.

Amnes fere innumeros habet Moldavia. Potiores tamen , et quo-rum nomina exquirere potuimus, hic recensere non pigebit.

In Siretum se conjiciunt, Banila, Molnitza, Szomuz major et mi-nor, Vale niag ra, Faraon, Racatau, Dzer Ida Sohului, Milcow et Patna,qui duo post inter se conjuncti Siretzel (hoe est parvus Sireth) nomenobtinent.

Suczavam augent Soczeviza, Solca et Solonez.Moldavx dant aquas Homor, Slatina, Rissca, Nemtz, Topolica, Vale

alba etc.Bistricio Cracou amnis miscetur.In Totruss (Tortuss) se exonerant Tarlev Salsus et alter,, Oituz ,

Cassin, Vale saca et Vale re.Barlad excipit rivulos Barladez, Sacovez, Vilna, Rebricze, Vasluy,

www.dacoromanica.ro

8 DEMETRII CANTEMIRI

Vasluez, Racowa, Crasna, Loha/n, Doco lina, Hobalna, Horiata, Sniila,

Tutova, Berhecz, Zeletin, Corod.

Czirimusswm constituunt Czirim,uss albus, niger, et Putila.Zizix aquas largiuntur Szubana, Sitna, Miletin, Bahlui, Bahluez,

Sirca.Hierasus sive Prut secum rapit Colaczin , Cosman, Cuczur (Czu-

czvir), Czuhr, Bassev (Basseu), Corovia, Caminca, Caldarussa,Gyrla mare, Dele, Yale mare, Vale Bratuleni, Moszna, Nirnova, Cal-maczui, Lapuszna, Strimba, Serata orientalis et occidentalis, Kigiecz,Larga et Ran.

In Tyratem moldavici effluunt rivuli Seraphinecz , cujus ostiumultimum constituit Moldaviaz versus meridiem angulum, Czorna ,

Ikiel, Bicovez, Isnovez, Bicul.

In Reut se effundunt, Solonez, Czuliuk major,, minor et medics ,

Dobrusze, Cula et Cogilnic.Atque hec in Moldavia. In Bassarabia, flumina Cahul, Salcze et

Ialpuh Danubio ; Coglinik Tyrati dant incrementa.Ex his unicus Ialpuh perpetuo fluit, reliqui omnes stagnorum ma-

gis quam amnium speciem pre se ferunt ; quin et Cogilnik fontesper se habet nullos , sed dum autumnalibus pluviis turget , rivulusaliquis dici potest , tota vero estate siccus et aridus fosse instarmanet, uncle Tartarorum Budziak incolentium jumenta, non raro ,

aquarum penuria, suffocantur.Nec lacuum in Moldavia, quam fluviorum, major penuria. Inter

quam plures , tam natura , quam arte factos , quinque potissimumnotari merentur.

Lacus Bratesz (I) inter Prutum et Siretura ad oppidum Galaczsitus, in latitudinesesqui milliario italico, in longitudine duobus mil-liaribus extenditur. Fontes nullos habet, sed exiguo, nec adeo pro-fundo alveo, Prutez vocato , ex Hieraso nutritur, idque eo tempore,quando pluviis imbribusque hujus ague accrescunt : reliquo tem-pore ille canalis siccus martet , et putredinem nonnunquam lacuiinducit. At primo vere intumescens nivibus solutis Danubius , non

(I) Videtur referri ad antiquurn nomen Brytholagi, cujus mentio fit apud Boniiniurn, dec. I. lib, I

Zizia,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUI/E 9

solum Hierasum retrudit , sed et totum lacum aquis novis et pisci-bus abunde replet, quos facile, recedentibus undis, capiunt incole.

Lacum Orchejensem, ad oppidum cruv6vuvov, Reut et Cula fluvius con-

stituit, sex milliaribus longum, latum duobus. Hujus latitudinem etiongitudinem auxit agger, quem ad reprimendam aquam, et magniproventus molendina ex truenda, erexit princeps Basilius Albanus.Insulam habet in medio, parvam equidem , sed vineis olim nobilis-simis, variisque fructuum generibus consitam.

Lacus Doroheiensis, ab urbe vicina cognomina ita dictus, non pro-cul a Zizie fluvii fontibus , piscium , quibus abundat, copia memo-randus.

Lacus Colaczin, in Polonie confinibus, hac re potissimum notatudignus, quod ex ejus boreali australique parte duo fluvii Colaczinet Seraphinez oriantur, Moldavie Polonieque , inter Tyratem etHierasum, limites describant.

Ultimus et celebratissirnus est lacus Ovidii, Lacul Ovidului (i) in-colis, prope Akierman, olim Albam Iuliam, in Bassarabia situs , eonomine potissimum illustris , quod prope hunc notissimus poetaromanus Ovidius (s) in exilio degere jussus fuisse dicatur. Alveosatis arcto in Tyratem prope hujus ostia se exonerat, sed tot et tan-tis paludibus circumdato, ut ejus latitudo, quoad pedibus iter nega-tur, ultra duo milliaria italica se extendat. Hunc pons jungit, ut exipsius architectura conjicere potuimus , structure antiquissime :

(1) Hunc lacum non solum Moldavt de nomine Ovidii po6ta ita appellatum tradunt,sed illis Polonos quoque vicinos consentire videmus, et imprimis Sarnicium in Po-lonios descriptione. Ovidii, inquit, lacus inter Hypanim (qui aliis Axiacum est) et Ty-ratem, sed vicinior ostiis Tyros. Cernitur ibi murus quidam plumbo compactus, quiin mare medio milliari porrigitur. Vide plura in sequentibus cap. 4.

(2) Ovidium in Sarmatiam et Thomos urbem fuisse exulem, ipsius testantur verbs:Ne mea Sarmaticum contegat ossa solum. et epitaphicus lapis, qui ad villam Isak aPolono repertus est :

Hie situs est vates, quern diri Cisaris iraAugusti patria cedere jussit humo.

&ape miser voluit patriis occumbere terris,Sed frustra; hunc illi fata dedere locum.

Sarnicius annul. 1. 2. cap. IV et ultimo.

www.dacoromanica.ro


quod satis evincit et ejus operis firmitas, et lapidum, quibus constat,magnitudo.

Omnes hi, quos hucusque enarravimus, amnes et stagna, egregiisreferti sunt piscibus. Preipue ilh rivuli, qui e mon tium cacumini-bus descendunt, delicatissimas prmbent pestrovas , lostosas et li-posas , quos quotidie diebus jejunio destinatis , vivos ad mensamprincipis citatis equis solent adducere.

Thermas , acidulas et minerales aquas , aut non habet , aut nondetexit Moldavia ; forsitan in uno Hieraso fluvio satis se medica-menti contra omnes morbos habere existimans.

CAPUT IV.DE PROVINCIIS ET CIVITATIBUS MOLDAVIX HODIERNIS

Tota Moldavia tribus ohm absolvebatur partibus, inferiore , su-

periore et Bassarabia, in quibus universim provinci minores nu-merabantur viginti tres. Posteaquam vero sequentibus temporibusTurcarum tyrannide oppressa esset, Bassarabia Aronis principis per-fidia, tradita Tigine cum duabus partibus, novemdecim tantum re-giones, neque hw integree, hodiernis principibus remanserunt.

Inferior,, incolis Czara de dzios dicta , duodecim minoribus pro-vinciis , quas districtus vulgo recepto nomine vocant , constituitur.

Medium totius regionis tenetAGEE& IASSIENSIS. In hoc Iassi, ad fluvium Bahluy, quatuor milliari-

bus superius quam in Hierasum se exoneret, sita urbs, totius Mol-davim metropolis. Sedem principatus Suczavia hue transtulit Ste-phanus M., quo melius quasi e medio ditionem suam contra Turca-rum et Tartarorum insultus tueri posset , eum animadverteret Su-czavim, quod remotior asset a barbaricis limitibus, difficilius id fieri.Ante hujus tempora pagus erat vilissimus , vix tribus aut quatuorhabitatus colonis, molendinoqueinstructus, quam (sic) seniculus qui-dam molitor, Ioannes aut diminutivo vocabulo lassi dictus, posside-bat. Hujus nomen retinere urbem a se construendam princeps voluit,primumque ternplum, quod nune cathedrale est, S. Nicolao dicatum,

www.dacoromanica.ro


wdificavit, mox sibi et baronibus palatia extrui curavit. Mceniis mu-risque eam cinxit Radul princeps , alii aliis ornamentis mdificiisquepublicis, ita ut et hodie plus quam XL templa, partim lapidea, par-tim lignea , maxima ex parte sat eleganter constructa , numeret.Ante L annos censu facto , duodecim privatarum mdium millia re-perta sunt ; post vero, crebris incendiis , nec non Tartarorum etPolonorum incursionibus, ita devastata est, ut vix tertia earum parsremanserit integra. Prmter aularn principis , gum universx regio-nis divitias eo contrahit , archiepiscopus Moldavi semper ibidemmanet, quainvis file non Iassiensis, sed a pristina metropoli Sucza-viensis vocetur. Iassiis autem proprie tantum protopopatus estquod inferius pluribus dicetur.

A meridie hunc tangit2. AGER CARLIGATURIENSIS , in quo nihil memoratu dignum, nisi

Tyrgul Frwmos, secundum etymon forum pulchrum, octo horis Ias-siis versus Soczavarn distans, ad eundem Bahluy fluvium sawn, op-pidum haud contemnendum , palatio principis lapideo instructum ,

cui prmest singularis pmfectus, quem patria lingua parcalabium(h. e. commendans) vocant.

Ulterius occasum versus in longitudinem extenditur3. AGER ROMANENSIS, primus quem redeuntes ex Transylvania

Romanorum colonim, post Bathie incursiones, occuparunt , suoqueantiquo nomine appellarunt. Ibi Roman , apud Bonfinium legiturForum Romanorum, oppidum et sedes archiepiscopalis, in conflu-ente Moldav et Sireti fluminum, cui duo parcalabi a principe prw-ficiuntur. Hic primam nostros reduces fixisse sedem , multorumequidem , sed non universim est recepta opinio. Ostendunt eniminde haud procul in orientali Sireti littore alium locum, hodie Sine-dorova incolis dictum, ibique primam Mara, amplissimamque urbemconditam fuisse perhibent. Certum eandem a Stephano Magno Ion-go post tempore instaura tam, et pristino splendori redditam fuisse,at aliquot post annorum decuriis a Petro cognomine Raress nescioquas ob causas denuo destructam, incolasque in urbem Roman trans-migrare jussos.

Huic ortum versus sub Iassiensi et Karligaturiensi adjacet

,

www.dacoromanica.ro


4. AGER WASLUYENSIS. In hoc, Was duodecim horis Iassiis intractu versus Danubium distans , urbs ad ostium rivuli Vasluy, ubise in Barlad conjicit, sita, aliquando principum sedes, quorum pa-latia et hodie ibidem extant. Hujus cura , confirmata jam Iassiismetropoli, Wasluyensi parcalabio est commissa.

Meridiem versus in longitudinem porrigitur5. AGER TUTOWENSIS, nomen a Tutova amne, qui eum quasi me-

dium secare videtur, a deptus. Prmcipua istius est Bwrlad ad fluviumcognominem urbs, olim satis ampla, nunc vero desolata, omnibus -que ornamentis destituta. Propria hmc est sedes Vornicii de Czarade dzios (procuratoris inferioris Moldavim), qui tamen cum semperaulam sequi debeat , duobus vornicis minoribus suas demandatvice s.

Inferius uno milliari italico ad eandem ripam conspiciuntur rude-ra civitatis vetustissimm, hodie Czetate de Pamint i. e. civitas terreaappellata. Neque domus cujusdam fundamenta reperiri potuerunt,nee aliud quidquam monumentum, unde de ipsius conditoribus certealiquid statuatur. Soli ibi patent e terra constructi muri, unde for-sitan haud sine rations ad Tartarorum impetus repellendos ab inco-lis an tiquitus factos fuisse existimemus.

6. AGER TECUCZIENSIS, Barladum ab occasu tangit, sat amplus qui-

dem, sed nulla re memorandus, nisi Tecuezio, ad fluvium Barlad ,

octo horis Barlado versus Galaczium distante, oppido parvo , murisdestituto et ignobili, duorum parcalabiorum sede, quibus provincimillius adrninistratio commissa est.

Ab occidente Sireti ripas tegit7. AGER PUTNENSIS , cui fluvius Putna (1) nomen dedisse videtur.

In eo Foeszanii, oppidulum ad amnem Milcow, in Valachim finibussitum , cujus starosta (2) Mills provincim rebus prospicit.

Adziud , non magni momenti est oppidum , superius ad fluviumSireth.

In radicibus montium Vranozie , non prowl a Mira , monasterio

(I) Et cognominis liii antiqua, cujus adhuc vestigia apparent, urbs in ea parte posita,ubi in antiqua Dacia. Poloda, ponitur.

(2) Ejusdem cum commendante ex lingua polona significationis.

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAHLE

pietatis b. m. principis Constantini Cantemirii monumento, dntiquis-sim2 civitatis rudera reperiuntur,, in quibus tamen nulla temporisaut conditorum invenire potuimus indicia. Locus ipse bodie ab in-colis Kracsuna vocatur.

Ad alteram Sireti ripam inter Sireturn, Danubium et Hierasummedius est

8. COHURLUYENSIS AGER, itidem a fossa Cohurtay, quw, licet per

octo horarum spatium se extendat , semper sicca manet et raris-sime aquis repletur,, nomen habet. Ibi notari merentur Galaczoppidum, ecluidem structurm elegantia aut amplitudine non admo-dum conspieuum, sed emporium totius Danubii celeberrimum. Huequotannis bis vel ter non solum e vicinis Ponto loeis, Crimea, Tra-pezuntio, Sinope, Constantinopoli, sed et ex iEgypto, quin etiam exBarbaria naves appellunt, lignisque moldavicis, quereu, cornu, abi-ete , nec non melle, cera, sale , butyro, nitro et frumento oneratrecedunt , qua ex re haud exiguum cunctis Moldavim ineolis nasei-tur emolumentum. Haud procul inde, in orientali Sireti ostio, con-spiciuntur ruinw vetustissimm urbis que hodie ab incolis Gierginavocatur. Hanc Trajani temporibus fuisse conditam, argumento fue-runt eruta ex ipsius ruinis nostris temporibus numismata, nec nonmarmor, hac cum inscriptione :

IMP. ClESARI. DIV. FILIO. NERVE. TRAIANO.AUGUSTO. GERM. DACICO. PONT. MAX. FEL. B. DICT.

XVI. IMP. VI. CONS. VII. P. P. CAL-PURNIO. PUBLIO. MARCO. C. AURELIO. RUM. (1)

Supra hunc ad Hierasum occurrit9. AGER FALCZIENSIS, in quo Falczii, oppidum haud inelegans ad

Hierasum. Home sedern quondam Taiphaliorum fuisse evicerunt re-perta nostris curis in viciniis vetustissimm urbis vestigia. Legeba-mus aliquando in Herodoti manuscriptis historiis, ad Hierasurn tri-

(1) Traianus consulatum VII non gessit. Ergo lege pro FEL. etc. (nam FEL. B.DICT. nihil est) TRIBVNIC. POT. XVI. IMP. VI. CONS. VI : hax coherent.

Acésta nota marginale e a copiatorului MS. 40. Circa he locum in veteri Dacixdescr. ponitur Zusidava

13

,

www.dacoromanica.ro

14 tigMHTlill CANMIIItt

bus diebus ab Istro bellicosissimam Taiphalorum gen tern habitasse,civitatemque amplissimarn conthdisse. Hujus rudera cum nullibi incampis apparerent , aliquot homines locorum gnaros in adjacentesHieraso sylvas rnisi exploraturos, possentne invenire aliqua indicia,e quibus de vero urbis loco certius aliquid statui posset. Reversi re-tulerunt , visa esse sibi in sylvis densissimis , quae occasura versussitm sunt, per quinque milliarium italicorum spatium in longitudi-n ern ad fluvium protensa mceniorum turriumque fundamenta e coctolatere constructa , eaque , quamvis in carnpis interjacentibus nonextent , circuli cujusdam oblongi formam referre. Prmter hmc con-firmavit meam sententiam hodierna hujus provincim appellatio ,

quod Falczii a Taiphalia corruptum esse similitudo nominis assererevideatur.

Superius in mediterraneis est flusz , oppidum exiguum , tamenepiscopi sedes, nulla re magis memorandum, quam illo proelio, quoPetrus M. Russim autocrator,, cum parvo exercitu , Turcarum sEe-plus repetitos insultus anno 1711 per quatriduum fortiter sustinuitet repulit. Haud longe ab eo loco conspicitur collis ingens menufactus, Tartaris Chan. Tepesi i. e. Chani tumulus, incolis Mogila Ra-ba?' dictus. De hujus origine varim feruntur sententice. Aliqui Tar-tarorum quondam Chanum cum toto exercitu a Moldavis ibi dele-turn tradunt, ac ipsius monumento hunc tumulum impositum ; aliireginam quan dam Scytharum, Rabie dictam, cum contra habitanteseo tempore in Moldavia Scythes , hucusque exercitum duxisset, ibicecidisse, et a suis sepultam narrant. Quid verum falsumve, in tantahujus histori obscuritate pronunciare non audemus.

Falczios a septentrione cingit10. AGER LAYIJSZNENSIS. Ad hunc olim pertinuit Tigine , Turcis

Bender, urbs et olim munitissima, et nunc a Turcis multis operibusaueta ad Tyratem ; nostris temporibus , regis Svecim, e Pultaviensipugna profugi, receptaculum. Frustra earn smpius oppugnarunt anteinitas subiectionis leges Turcm, sed quod vi non potuerunt, fraudeimpetrarunt , et Aronis principis, cui Moldavi Tyranni nomen indi-derunt , perfidia. Hie enim , cum propter smvitiam et tyrannidem ,quam in Moldavos exercuerat , sua ditione a proceribus expulsus

www.dacoromanica.ro

RESCRIPTIO MAUL IX 15

esset , ad turcicum imperatorem confugit , eique pollicitus est , si

principatui restitueretur,, sapius expetittnn Tigine cum XII pagisipsius militi tradere et in perpétuam possessionem donare. Corn-motus hoc munere Sultan ipsum quidem sceptris restituit , contramunitissimum totius provincia oppidum et firmissirnum contraPolonos et Tartaros propugnaculum in opera pramium accepit. (a)

Itaque nunc Lapussna pracipuum est hujus regionis oppiduniadrivulum 6uvdvutiov SAM , ubi duo parcalabii a principe constituti de-gunt, qui provincia negotiis prospiciant. Pratera Kissnoi, ad flumenBicul , non magni momenti urbecula. Haud procul ab ea conspici-tur series maximorum lapidum, ita in recta linea dispositorum , acsi humana industria illuc essent collocati. At hoc credere impeditet ipsorum lapidum magnitudo, et spatii, per quod extenduntur, Ion-gitudo. Continent enim aliqui trium aut quatuor ulnarum spatiumin tetragono , eorumque series trans Tyratem usque ad Crimaampergit. Vernacula lingua kieile Bykului vocant, diabolorumque opusesse, rustica refert simplicitas , obstruere amnem Bycul conjurato-turn. Certum, aliquot principes alveum hujus amnis, qui longo tractuinter montes decurrit, obstruere tentasse, quo vicina loca, non nisisecandis fcenis apta , in lacum converterentur,, at nunquam opuspotuisse perficere.

Supra hunc Tyrati adjacet11. AGER ORHEIENSIS. Nomen nactus est ab Orhei urbe, ad fluvium

Reut, non adeo magna, sed eleganti, et omnibus ad humanarn vitamnecessariis abundante. Victum largiter suppeditat haud longe ab eaad orientem distans lacus Orheiensis , egregiaque , quam ille con-stituit, insula , de qua supra cap. III egimus pluribus. (2)

Minus longo tractu Tyratis ripas legit12. AGER SOROCCENSIS. Hujus urbs pracipua est Sorocca, (8) olim

(I) In veteri Dec. descr. videtur esse eo in loco, ubi fuit Zargidava, etsi Teginasive Bendera, ad occidentalem Tyratis ripam sita sit, Zargidava vero ad orientalemHierasi (errore forte typi aut authoris) ripam videatur,

(2) In occidua lacus ripa, inter consitas iam sylvas, vestigia visuntur antique ur-bis, quam incole antiquam Orhei appellant. Videtur autem situatione responderePetrodam veteris

(3) Quam Nicolaus costin, scriptor moldavus, antiquitus Okhioniant vocatam, undeacceperit indagare non potui; in Dade vero descriptione, in ea parte dissitur, ubiolim Carsidava fuit. Are,sta marginale e trassa en crure in MS. Ed.

Dada,

www.dacoromanica.ro


Alchionia , ad Tyratem sub collibus in campo sita, parva quidem ,

sed pro illius , quo structa est, avi ratione munitissima. Mururnbabet quadrangularem, sed firmissimum, altissimisque turribus de-fensum et e silica structum, quo vicini colles abundant. Superiorahujus provincia versus septentrionem, aqua lignorumque penuriacolere prohibet, adeoque illa unicum, quod in Moldavia est, sed nonadeo magnum eremum constituunt, qua loci pars in accuratioribustabulis geographicis, deserta inscribitur.

Hanc urbem defendere, quia, perdita Tigine, haud parvum est con-tra Polonos propugnaculum, duo militaris ordinis prafecti a prin-cipe jubentur.

Superior Moldavia , incolis Czanyt de sus, septem minores provin-cias comprehendit.

1. AGRUM CHOTINENSEM , qui supra Soroccensem ad Tyratem ver-sus septentrionem porrigitur. In eo Hotin, urbs ad Tyratem, e re-gi one Camenecii, inter amplissimas Moldavia civitates numeranda. (i )

Olim ab occidente muris fossisque altissimis , ab oriente pracipitiTyratis ripa salebrosisque a natura ipsa munita erat rupibus : at inultimo, quod cum Russis habuerunt, bello Turca captam a se civi-tatem anno 1712 antiquis mceniis ex parte nudarunt, contra recen-tiorum in morem adeo firmis operibus cinxerunt , et plus dimidioamplificarunt , ut hodie non immerito elegantissima munitissima-que Moldavia civitatum appellari possit. Cum Moldavia principipareret, singulari prafecto ipsius cura credebatur : jam ubi a Tur-cis oppressa est, pasza turcico, contra pacta et fcedera polona, quaconfirmant , in Moldavia urbibus nunquarn prasidium turcicumpositum iri, regitu. (2)

Occasum versus sequitur2. AGER DOROHOIENSIS , in quo Dorohoi, oppidurn non adeo no-

bile , haud proeul a Zizia fluminis fontibus. Propria hae est sedesvornici de czarct de sus , id est procuratoris superioris Moldavia ,

(1) Videtur esse antiquo3 Dacim Triphuluin sive Areobadava , si Clepidava , exMatthei Pra3torii opinione, pro Camenico erit accipienda, quamvis ea in meridionaliet non in boreali Tyratis ripa sita sit. Marginale trassa cu cruce in MS. Ed.

(2) Illud ergo damnum Moldavia ob defectionem est passa. Nota in MS. 40.

www.dacoromanica.ro


in cujus locum, cum propter aulicas occupationes sum provincim ne-gotiis vacare non possit, duo minores vornici constituuntur.

Stephanestii, oppidum ad Hierasum , in quo nunc Turcm, expur-gato amne, navale et promptuarium pro Hotini prmsidiis constituisseferuntur.

Inferius situs est3. AGER HIRLEVENSIS. Ibi Harley,, non magni nominis oppidum ,

cui regendo singularis parcalabius (sive commendans) datus est.Cotnar,, oppidum nulla alia re magis memorabile , quam vitibus

egregiis, omnesque alias facile superantibus ; ipsius regimen magnoPaharnico (id est Pincernm) commissum est. Hoc in oppido catho-licm religionis incolm superbissimm structurm lapideas habent eccle-

sias.Botoszany,, oppidum cum viciniis principis conjugi tributarium ,

cuj us proventus singularis ibi consti tutus camerarius dominm princi-pis colligit.

Hos corona quasi cingit4. CZERNAUCIORUM AGER, long0 tractu Polonim conterminus.

Hujus oppidum prmcipuumCzernaucii, in boreali Hierasi ripa situm, cujus admnistratio magni

Spatharii muneri est annexa. Prope pagum Cozinin ad amnem Cli,-cour, haud procul ab eo loco, ubi se in Hierasum exonerat, visunturantiquissimm urbis ruinm , conditorum tamen , etsi smpius accurateinquisiverimus, nulla ullibi potuimus reperire indicia.

Ab occidua Sireti ripa sequitur5. AGER SUCZANIENSIS. In hoc notari merentur

Suczaya, olim totius Moldavim metropolis, principis et archiepis-copi sedes, jam fere tota in ruinis jacet. Sita est ad amnem Suczaya,qui ipsi et nomen dedisse videtur,, in colle plano , muris et fossisaltissimis cincta. (i) Suburbium habebat in collisplranitie protensum,satis amplum. Prmter principis, procerumque palatia, numeraban-tur ibidem lapidea templa quadraginta , plura lignea, privatarum

(1) Ex loci indicatione et nominis quadam similitudine, crederem esse antiqueDacim Sandavam.

Acésta nota e trassa cu cruce in MS. Ed.

www.dacoromanica.ro

18 DEMETIIII CANTEMIRI

edit= XVI millia, clue tamen omnia collapsa sunt, ablata inde sedeprincipali. Hodie Hatmanni sive supremi exercitus ducis cure corn-rnissa est.

Radauz oppidum et sedes episcopalis, haud procul a Suczava, adeundem amnem et Siret, ad illum angulum Sireti fluminis sita, ubimeridiem versus declinat.

6. AGER NIAMCZENSIS huic proximo subjacet , et sat longo spatiointer Moldavam et Bistriziam amnes extenditur. Ibi

Nioncz, ad amnern cognorninena, urbs in altissimo monte se difi -cata, naturaque ipsa adeo munita , ut orunem hostilem impetumspernere videatur. Sepius tentata , bis tantum expugnata fuit , se-mel a Turcis sub Suleimani imperio, semel nostris temporibus aIoanne Sobiesky, Polonie rege, nec capta fuisset, nisi fames paucis-simos Moldavos, qui in presidio erant , post plurium dierum obsi-dionem earn Polonis tradere co8gisset. Quondam duplici muro eratinstructa, per quem unica saltem porta permittebat transitum, postvero destructo a Turcis exteriori , interior tantum integer Moldavisremansit. Antequam Turcis subjiceretur Moldavia , quocunque in-gruente bello principes liberos et thesauros suos eo ac in arcem vixexpugnandam mittebant, et hodie quoque si quando a vicinis impe-tuntur incole tutissimum hic habent receptaculum. Hunc in finemolim sat ampla palatia struxerant principes, qua et bodie ibi visun-tur, sed non ea qua decet cura conservantur. E regione ad 'lumenBistriciam situm est Piatra oppidum.

Claudit ordinem7. AGER BACONTIENSIS , qui singularem vornicum pramidem habet ;

hujus sedes estBacoviwin, in insula Bistrizize fiuvii oppidum , pomorum fructu-

umque ubertate celebratum. Habet, preterea episeopum ecclesieoccidentalis, qui6Bacoviensis nominatur. Sunt enim in submontanisdistrictibus compldres subditi Moldavorum, turn natione, turn reli-gione, ut se vocant, Catholici, quos Stephanus Magnus, victo Mathia,Hungarie rege, inde abegerat, et suis baronibus donaverat. Preci-puus Cantemiriorum pagus in districtu Roman , Pharaoni dictus ,

www.dacoromanica.ro

DCSCRIPTIO BIOLDAUIX 19

cujus incolm plus quam 200 familiarum omnes catholicm sunt reli-gionis, lapideamque et antiquissimma habent ecclesiam.

Ocna, et Totruss ad amnem Totrusz , nulla re magis memorandaoppida , quam egregiis salis meatibus, gum ibi in viciniis reperiun-tur. Hac, qui amplior est, ex Moldavia in Transylvaniam patet in-gressus.

Bassarabia , quze tertia olim erat Moldavi pars , tota campestrisest, montes sylvasque nullas, ftumen, quod perenne dicere posses,unicum habet, Ialpult ; fontibus rivulisque prorsus caret , unde adsuccurrendum aquarum penuriaz, puteos quam profunclissimos inco-lm fodere debent. Pro lignis jumentorum fimo utuntur, eoque insole tosto suas casulas calefaciunt. Subjugata ea fuit a Turcis ante-quam totus principatus Hs subjiceretur, , non moldavici araplius ju-ris , etiamsi hodie quoque circa Danubii oras oppida et pagi plenisint moldava gente, non minus christianam religionem profitente ,

quam tyrannidem utriusque Barbari ferente : sed partim Tartaris ha-bitata est, partim Turcis , Seraskieri mandatis obedire jussis. Ipsaregio quatuor hodie provinciis absolvitur : Buziacensi, Akiermanensi,Ciliensi, et Ismailensi.

Mediterranea tenetBUDZIAK, (1) Tartaris Nogaiensibus, quos nunc alii Budiacenses, alii

Bielogrodienses vocant , concessum habitaculum. Cum enim circaannum Heg. 976, D-ni 1568, Selimi II jussu Crymem Chanus flu-viorum Tanais et Volo combinationem tentaret, plusquam trigintaNogai eorum Tartarorum familiw , gum eousqe Russiaco imperioparuerant, ab hoc defecerunt, et cum popularibus suis in Crymeam

(1) Tartarica lingua angulum significat, eo quod ipsa regio Danubium inter atqueTyratem versus Pontum Euxinum longe sese protendat, et in acutum angulum de-sinat ; nec non videtur alludere ad vetus Bessis nomen, quod ab antiquis geographiset historicis huic regioni attribuitur. Hinc forte et Bassarabia3 nomen prodiisse, exOvidio conjactari licet, qui lamentatus inquit :

Vivere quam miserum est inter Bessosque Getasque.Pto1ema3us : super Daciam Peucini sunt et Bastarnm, Bastarnas vero et Bessos

eosdem esse putat cum aliis Matheus Prmtor, Lib. 2.. cap, 7. Bunt, inquit, qui pu-tant, Bastarnas illos ipsos populos, qui olim Bassi fuere, hodie Bassarabi dicustur,scilicet, qui in Bassarabia degunt,

www.dacoromanica.ro

20 DEMETRII CA.NTEMIRI

recesserunt. Hos cum non caperet Ghersonesus , novm illis sedesin Budzaiensi agro tributm sunt. Ex illo tempore, accedentibus su-binde novis e Nogaia familiis , adeo ista natio acerevit , ut numerovix cuiquam alii Scytharum ord2 cedat. Ipsi in duas stirpes se di-vidunt, Orak Ougly, et Orumbet Ougly, genealogiasque suas solliciteconservant. Vitam patrio more in campis degunt, oppida nulla ha-bent , prmter Causzenii ad fluvium Botrta , qui exiguo spatio earnregionem tangit. Olim tamen sat elegantibus civitatibus bane pro-vineiam consitam fuisse demonstrant hinc inde conspicum veterummdificiorum ruinze : prm ceteris rudera antiquissimm civitatis ad ri-pam Tyratis , hodie Tartarpunar, , id est puteus TartarorumAltissimo illa rupi imposita sunt, e cujus radicibus fons limpidissi-mus emanat. Nulla tamen ibidem inscriptio aut in dicium, a quocondita esset, potuit reperiri. Sunt et ad flumen Ialpuh, haud pro-cul ab ostio ipsius, alius urbis vetustioris vestigia vulgo Tint (1)appellata. Collapsam illam anno [ ] instauravit Stephanus ; postautem Turcm solo adeo mquarunt , ut vix locus ipsius hodie indi-caH possit. Ex ipsius ruderibus aliud oppidum e regione veterisstruxerunt , quod et hodie floret et Tobak vulgo vocatur. Pontumtangit eo forte in loco, ubi vetus Aepolium.

2. AGER AKKIERMANENSIS. IR hoe Akklerinan, incolis Czetate alba,

Romanis olim Alba Iulia (1), Grmeis Moerrpov, Polonis Bielograd, inipso Ponti Euxini littore sita ; urbs satis ampla et munitissima. CumMoldavim pareret, a magno Logotheta regebatur, hodie ipsius prm-sidio singularis Ianiczar Aga prmest. Recentissime celebrata fuit S.Iohanne novo , qui ibidem sub [ ] Turcarum tyranno subiit marty-rium. Hujus reliquias miraculosas, cum toto principum thesauro et

(I) Cujus situs videtur respondere pago Hermonasti, si Hermonastii non sit Tatar-bugnar, de quo jam diximus. Acésta note e trassa cu cruce in MS. Ed.

(1) Boutin. decad. 1.1ibr. 1. pag. 23. non solum hanc Albam (Regalem) habet Un-garia , sed et Albam Grzcarn ad Taurinum, et Albam Iuliam in Dacia, gum proge-nitor= suorum nomen lubentissime retinent. Urmatoriele trasse cu cruce in MS. :

In veteri Dacias descriptione retinet locus, ubi ohm Neoptolemi Turris; apud Leun-clay : in Pandect. 159. ex eodem Bonlinio Nestor alba. Hic addenda tractatio deturri Neoptolemi, vico Hermonactis, Niconia et Ophiusa, e Strabone aliisque vete-ribus historicis.

dicta.

M.

,

www.dacoromanica.ro


cimeliis , anno [ ] e Moldavia abstulit Iohannes Sobiesky, PoIoniarex, cum se pro ecclesia et Christo, Papa pecuniam elargiente, mi-litare jactaret.

Infra hunc ad Danubii ripas protenditur3. AGER CILIENSIS. Hujus urbs praacipua Kilia (1), olim Lycostomon,

(1) Moldavis, Turcis Kili, Grmcis recentioribus Lycostomon, (male ut puto ab aliisLytrostomon et Lythostroton scriptum, quod vide apud Leuncl. Pandect. 146.) Achitteam curn nonnullis vult Bonflnius: Stanislaus Sarnicius Tomos cwitatem illam Ovidii Nasonis exilio claram psse dubius contendit. Sed inter tot authorum disciepan-tes opiniones, quid certum sit, judicare haud possum. Quid vero nos sentiamus, cumaliquantulam partium illarum haheamus notitiam, constanter proferamus. Si una etsola est Tomos ills Ovidii poRm exilio clam, profecto non posse illam esse, qum in Ta-bula veteris Mysim descriptione media in regione ad amnern Naxum ponitur, quodhistorici mentionem illius urbis facientes facile probant partem negativarn, et im-primis Ovidius ipse dicit se exulatum in Sarmaticum solum : Ne mea Sarmaticurn.contegat ossa solum. Ergo et Tomos urbs in Sarmatia fuit. Idem poka descrihit Sarmatim fluvios, i. e. Tyratern et Boristhem , qui quam longe distent ab Naxio My-sim , nerno non videbit. Idem confirmat poEtm epitaphium in lapide incisum , quadnobis Stanislaus Sarnicius patefecit, narrat enim ille nobilem quendam Polonum , advillam Isak (male scribitur Asak) lapidem cum hac inscriptione invenisse et legisse

Hie situs est vates, quem diri Cmsaris iraAugusti, patria cedere jussit humo,

Smpe miser voluit patriis occumbere terris ,Sed frustra; hunc jIll fata dedere locum.

Idem po8ta, vivere, inquit, quarn miserum est inter Bessosque Getasque. Untiemanifesto patet, eum in Sarmatia, sive ad Tyratem sive ad Boristenem, ubi ilia faitTomorum urbs, exulem fuisse. Sed antiquos perscrutemur scriptores. Sozomen, histor. eccl. lib. 6. cap. 20. de Scytharum sede scribens, Gens, inquit, ista, multas quidem habet urbes, pagos et castella, sed principatum obtinet Thomis, gum est magnaet opulenta prope mare posita, ad quam cum quis ad Pontum Euxinum navigat, ve-tus consuetudo est, gum etiam nunc servatur, ut unus episcopus totius illius gentiseclesize prmsit. Itaque tempore de quo jam loquimur (Valentiniani nempe et Valentis) illas administravit Britannio , quando imperator Valens etiam Thomim venit,cumque accessiset ad ecclesiam, et episcopus. nolens liii, ut Arians hmresi infecto,communicare, solo rage relicto, cum toto populo in aliam ecclesiam secessit. Prop-ter hoc iratus imperator Britannionem misit in exilium , quem non multo post reducipermisit , nam cum videret, credo, Scythas episcopi exilium iniquo animo pati, nonpar= veritus est, ne novis rebus studerent, quos quidem et fortes esse, et ipso lo-corum situ Imperio R. necessarios, quippe qui impetum barbarorum illam orbis par-tem incolentium propulsarent. Itaque imperatoris conatus sic a Britannione compres-sus, viro cum in aliis rebus spectato, tum ob divinam virtutem adeo insigni, ut etiamipsi Scythm laudis testimonia ej attribuerent. Idem author memorat.

www.dacoromanica.ro


ad septrentionale Danubii ostium , eodem nomine a Grmcis nautisappellare solitum , quod lupinarium faucium instar undas eructarevideretur. Urbs est non spatiosa admodum, sed emporium eeleber-rimum, frequen tatum ab omnibus, non circumjacentium solum mari-timarum civitatum navibus , sed et remotioribus, Aegyptiis , Vene-tis et Ragusmis, qui inde cerarn et crude bourn coria solent abdu-core. Incolas non Turcas solum habet, sed et Iudmos, Christianos ,Armenios , aliosque diversarum nationum , quibus omnibus Nasirquidam , quem inspectorem vulgari nomine diceres, prospicit. SubSuleimani imperio a Moldavis fuit exusta , atque ex eo tempore adpristinum splenclorem pervenire non potuit.

Interiores Danubii ripas legit4. AGEft ISMAILENSIS. Ibi notari merentur :

Ismail, Moldavis olim Smil dictus , munimentum baud contem-nendum , Turcico milite firmatum , cui singularis Muteweli prmest.

Curial ad Danubium, ubi Ialpuh flumen recipit, e regione Isakeze,fortalitium haud magni nominis. Ibi anno 1711 , cum contra Ru-thenos helium Turem gererent, Danubium ponte junxerunt, et co-pies in Moldaviara traduxerunt. Urbi conservanda3 saltem Dizdarh. e. commendans, constitutus est.

Renii olim Moldavis dictum , nunc Turcis Timarowa , ejusdernordinis muninentura , haud procul ab Hierasi ostio ad Danubiumsitum. Ibi, etsi othmannico imperio pareat , nullus Turca ; prbe-

sidium christianis constat, qui omnes natione Maldavi sunt, ipsius-que prmfectus, iisdem sacris addictus , vulgo Beszliagasi vocatus ,silistriensi Bassm, qui salver Seraskier esse solet, est subjectus.

Atque hm fere erunt urbes et oppida Moldavia., quibus incremen-tum dedit libertas, ademit injusta inimieaque rebus publieis florenti-bus tyrannis. Harum conditores, neque veteres referunt, nec recen-tiores historici , nec ex inscriptionibus aut monumentis hucusquepotuerunt erui. Nulla earum temporis aut populi conditoris aliquodprmbet indicium , nil muris insculptum reperies , nisi quando hi abaliquo principe instaurati fuere. Sole Suozavia in suis mceniis refertinsculptos magno lapidi septem turres, corona imperiali, quam duoleones sustentant , teetas. Porro in ipsis turrium fundamentis area

www.dacoromanica.ro


lapidea visitur, in qua duo pisces squamosi, capitibus deorsum, cau-dis sursum inflexi apparent , atque illis subjectum tauri sylvestriscaput, quod stellam sex radiis instructam inter cornua tenet. Atcum tauri sylvatiei caput demum post secundam transmigrationernRomanorum in Moldaviam, de qua cap. I diximus, Moldavim scutumesse inceperit, hmc sculptura itidem magis de reparatione murorumSuczavim , quam de illorum constructione testari videtur. Prwtereacum unanimi consensu omnes nostrm gentis historici testentur Mol-dauos , dum ex Maramoris in patriam pristinam redirent, civitatesmunitas arcesque habitatoribus vacuas reperisse , haud incongrueinde colligi posse videtur, ad multo remotiora tempora illarum fun-dationem esse rejiciendam. Conarmant hoc priBter alia, ratio struc-turm murorum in plerisque civitatibus , qui certe, exceptis paucis ,quos ob Tartarorum incursiones recentius opus videri supra indi-cavimus, non aliam nisi romanam architecturam referunt. At omniasuperant probatissimorum e Romanis historicorum testimonia, qui-bus evincitur, a Trajano imperatore magnas Romanorum civiumcolonias in Daciam fuisse traductas , ejusque successorem , Hadria-num, cum plures in oriente ditiones Barbaris cederet, solo metu ne

darentur internecioni, retentum fuisse a Dacia deserenda. Acce-dit mternum hujus rei monumentum

FOSSA TRAJANI IMPERATORIS, hodie etiam sui conditoris nomen re-

tinens, de qua miror neminem, neque veterum, nec recentiorurn his-toricorum quidquam tradidisse memorim. Hmc, ut ipse cCUS6TZT71; tes-

tis sum, duplici aggere a Petrivaradino in Hungaria incipit, ad mon-tes Demarkapu, ferream portam , descendit, inde simplici vallo pertotam Valachiam et Moldaviam transit, Hierasum ad pagum Trajandictum, Botnam ad oppidum Causzen secat, transactaque tota Tar-taria ad Tanaim flumen desinit. Ipsa ultra 12 cubitos hodie adhucprofunda est , unde forsitan haud sine ratione colligere possemus ,

ipsius spatium, dum strueretur,, altero tanto latius profundiusque ,

atque adeo egregium adversus barbarorurn irruptiones munimentumfuisse. Qute cum ita sint, concedi minime potest, quod aliqui statu-ere (i) voluerunt , Genuensium opera mdificatas esse Moldavim ur-

(1) Belskius pag. 239, populos, inquit. Pieczinicow et Polowcow esso Lithvanos, gut

illm

www.dacoromanica.ro


bes. Neque enim romanus miles, qui ibi perpetuo copiosus in prm-sidio erat , sine urbibus et tecto degere poterat , neque credendumvidetur,, Genuenses , qui saltem mercaturm ergo in Ponto pedemfigere qumrebant , in interiora Moldavim penetrare voluisse , et inlocis magis agriculturm , quam mercaturm opportunis , urbes con-struere. Si vero quis adhuc a Dacis veteribus , rebus illorum subDecebali regno satis florentibus, eas constructas esse existimaverit,post a Romanis occupatas, suisque coloniis sedes datas , huic equi-dem contradicere non auderemus.

CAPUT V.DE MONTIBUS ET MINERIS MOLDAITLE

kb occasu, ubi Transylvania et Valachia con termina est, Moldaviaundi jue fere altissimis cingitur montibus : unde et Mpestris Dacimnomen a Romanis accepit; reliqua ejus pars orientem versus ferti-lissimis campis patet. Montes arboribus frugiferis, pomariis, aliis-que, quos alibi arte producere necesse est, natura sunt consiti, qui-bus interpositi subinde e montium cacuminibus jucun do susurru ru-entes limpidissimi rivuli horti aincenissimi speciem conciliant : campi

vicissim segetes, quas frigidior montanus agr crescere non permit-tit, abunde protrudit.

Montium altissimus est Czahlow, si antiquorum fabulis notus fuis-set, non minus celeber futurus, quam Olympus, Pindus aut Pelias.Situs est in iVemcziorum agro, haud procul ab amnis Tazlev fon-tibus, et in medio perpetuis riget nivibus, ipsum autem cacumennunquam nivibus tegitur, , quod superare nivem demittentes nubesvideatur. Ex ejus cacumine , quod turris in formam altissime erigi-tur, rivul us aquw 1impidissim delabitur, magnoque cum fragore perprwcipitia devolutus in Tazlov fluvium se conjicit. In medio ipsiusstatua conspicitur antiquissima, quinque ulnis alta, vetulam ovibus

postquam ex partibus Bosphori Cimmerici, prius amicitiam cum Genuensibus Cher-sonesum tenentibus iniisse, eosdemque Genuenses cum Moldavis et Bassarabis con-didisse urbes Mancob, Kerkel, Krynt, Azow, Karam, Ifiliant, sive AcItilleam, Moncastrunt et Tyrgaviscam etc,

www.dacoromanica.ro


ni fallor XX cinctam referens, e cujus naturali parte, perennis aquafons profluit. Difficile certe judicatu , monstravitne hoc in monu-mento natura suos lusus, an solers artificis manus ita efformaverit.Nulli enim basi imposita est ea statua , sed cum. reliqua rupe con-creta coheret, a ventre tamen et dorso libera : et si etiam conce-dere velles , rimas artificioso calce esse illitas , cujus generis pluraveterurn inventa temporum injuria intercidisse non negamus, vixtamen concipi potest, qua ratione canalis ille per pedern in naturamductus sit , cum circumcirca nullibi vel fontis vel ullius alvei vesti-gia appareant. Probabile est , inservisse earn idolorum gentiliumcultui , cujus administri solenne habebant, vel nature , vel magieartibus aliquid efficere, quo admirationem possint et divinitatis opi-nionem credule plebi injicere.

Ceterum ipsius montis altitudo inde colligi potest , quod serenoccelo, sole ad occasum declinante, Akkierrnanni, clue urbs LX ho-rarum spatio ab eo distat, totus et tarn distincte, ac si in propinquoesset positus, queat conspici, cui simile nescio possitne de aliis etiarncelebratissimis montium cacuminibus exquiri. In circumjacientibuscollibus subinde conspiciuntur equorum, canurn alarumque rupibusimpressa vestigia , haud aliter ac si ingens equestris exercitus ibialiquando transiisset. Multas de illis fabulas incole referunt , sed

gum veritati magis consentanea sit , de illis inquirant opinionibuscuriosi rerum naturalium scrutatores.

Aliud etiam est montium jugum Raul incolis dictum, boreamversus , circa Czirimussum amnem , in ipso angulo, ubi Moldavie,Polonie et Transylvanie concurrunt limites; altitudine quidem priorinon comparandurn , at non inferius singulari et nunquam alias oh-servato nature lusu. Etenim, rorem, qui ante ortum soils herbarurnfolia tegit , incole colligunt, et postquam in vas collocarunt , aguesupernatans butyrum elegantissimum inveniunt , quod nec odore ,

nec colore , nec sapore ab ordinario butyro differt. Id autem nonper totum annum fit, sed saltem tribus mensibus, Martio, Aprili etMajo , at reliquis vel humidioribus vel siccioribus nihil tale reperi-tur. Tanta est autem illius butyri nutritia facultas, ut si oyes illotempore in montium cacumina ad pastum ducantur, paucis diebus

www.dacoromanica.ro

26 DEMETRII CANTEMIR1

pra nimia pinguedine suffocentur : quamobrem experienLia edoctipastores illis mensibus greges suos intra montium radices continent.

Neque vero etiam solito montium munere, metallicis puto mine-ris, nostra Alpes destituuntur. At antiquis has aperire temporibus,et principum sobrietas et metalli fossorum defectus prohibuit : nos-tris temporibus obstitit Moldavis Turcarum nota avaritia , metus-que ne dum divitias quarerent, cum fundo et operam et fructumperderent. Ceterum non steriles esse hisce subterraneis opibus, ar-gumeuto sunt profluentes ex illorum radicicibus rivuli. llli enim ,cum angusto contineantur alveo , sapiusque, dissolutis nivibus autimbribus , augeantur, , non raro erumpunt , post in lectum redirecoacti, arenam in locis, qua submerserant, relinquunt, in qua haudpauca auri purrissimi grana reperiuntur. Hac Cingari colligunt, sor-dibus purgant , tantumque inde auri sibi comparant , ut et quatuorauri occas, qua 1600 drachmas faciunt, singulis annis principis con-jugi tributi nornine possint solvere. In Chotinensi agro , haud pro-cul ab ipsa urbe , reperiuntur in Tyratis ripis efficti a natura ipsaglobuli ferrei, ita rotundi, ut sine alio ullo opera tormentis adhiberipossent , ferro tamen rudiori et nisi igne emolliatur , ad nullumaliud opus apto. Dum neglectum adhuc esset Chotinium, crebriusCaminiecum vehebantur, hodie autem vix permissuros esse Turcasarbitror, ut suo cum detrimento Poloni apparatum bellicum sibi in-struant. In Bacoviensi agro haud procul ab urbe Totruss , salinasunt abundantissima, incolis ocna dicta. Ibi nulla arte ad purgan-dum sal opus est, si terram uno alterove cubito submoveas, puris-simum, et christalli aut porphyri instar pellucidum sal , nullis ter-reis particulis interstinctum reperies. Neque unquam deficiunt himeatus, etsi quotidie plura hominum centena, illis eruendis irnpen-dant operam. Etenim ubicunque salis tabulas extraxerint , subindecolumnas huj us chrystalli relinquunt, terram et concavitatem istarnsustinentes , ut locum habeant nova salis vena , in quern se exo-nerent : quo facto intra viginti annos eodem sale ita replentur actcuniculi , ut nullum aliquanto eos evacuatos fuisse appareat indi-cium. Aliquando etiam in his pisces integri concreti reperiuntur, ,qui nihilo ab aliis differunt, qui in fluviis vicinis capiuntur.

www.dacoromanica.ro


In aliis quoque locis multi tales salis meatus inveniuntur, sed hosaperiri prohibuerunt principes , ne propter effossi salis copiam im-minueretur ipsius pretium , cum ea qua jam fiorent satis suppedi-tant necessaria. Montes integri in Moldavia extant , qui, si exteriorterra cortex adimatur, vitrei toti esse videntur. Maximum ex hocin ararium principis totamque ditionem lucrum redundat , quod ,

water incolas , Budzakienses et Crymai , quin et longe dissita re-giones, navibus sal quotannis inde avehant. Nitrum ubique fere con-ficitur,, quod campi Moldavibe fere omnes nigram , nitroque reple-tam terram monstrent.

Ad Tazlev salsum, haud procul a pago Mainestii in Bacoviensi agro,

e fonte aliquo ebullit mixta aqua cleopyssa vel bitumen , quo adunguendas rotas vulgo rustici nostri utuntur. Pecura illud vocantincola , referuntque multo melips ad domesticos usus adhiberiposse , si modo ab aqua separetur,, quam illud quod fit ex arbori-bus.

CAPUT VI.DE CAMPIS SYLVISQUE MOLDAVLE

Montium , quos hucusque narravimus proventus , longo passusuperant campi Moldavia, celebrati sua fertilitate apud antiquos re-centioresque scriptores. In medio plurimarum provinciarum mon-tibus fluviisque a Moldavia submotarum siti a nemine aluntur,,omnibus victum suppeditant. Qum in montibus per tempestatumfrigorumque injurias produci prohibentur, in campestribus locis tamlata crescunt segetes , ut triticum fcecundis annis vicies qua ter, ,ador tricies , hordeum sexagies , milium , quod vix credet , qui nonexpertus est, trecenties serainata agricola reddat. Avenaz non agueac reliquarum segetum fmcunda mater est Moldavia, nec adeo mag-nus usus. Nam illius loco hordeum equis in pabulum datur. Miliumin superiore Moldavia quam elegantissime nascitur, unde inter nos-trates ortum proverbium , milium in inferiore , malum in superioreparte Moldavia corticem non habere. Hoc contusurn pinsunt et adpanis formam coquunt, idque dum adhuc calidum est, frequentes

www.dacoromanica.ro


cum butyro comedunt. Arborum frugiferorum non pomaria repe-ries , sed sylvas. Fructus sua sponte crescunt in montibus , sed incampis humana industria produci debent, at et ideo multo sunt de-licatiores. Tanta praterea illorum ubertas, ut pristinis temporibusin Moldaviarn moturi Poloni nullo comeatu se indigere putarent ,

arbitrati sufficere sibi et exercitui fructus , quos abunde suppedita-ret regio. Sed aliquoties plurimos ex illorum esu nimio morbos ex-perti, ingentique, sine hostilibus armis, affecti dlade cautius jam mer-cari didicerunt. At omnes reliquas terra dotes longo passu supe-rant egregia, qua longo tractu inter Cotnar et Danub. extendunturvineta, tan ta fcecunditate, ut unicum pogon, quod est spatium XXIVorgyarum in TETpacovw, sapius quadringentas ad quinquentas mensu-ras XXXX librarum vini reddat. Generosissirnum vinum nasciturCotnari , quod est Harlevensis agri oppidurn. Ignotum hoc est ex-teris , quod perdat vim suam , dum sine decenti cura in doliis velmari vel terra vehitur; at omnibus Europais vinis, nec ipso Toca-jensi excepto, prastantius et nobilius esse affirmare ausim. Etenim,si in cella profunda et lapidea, quod apud nos fieri solet, per trien-nium conservetur,, quarto anno tantas vires adipiscitur,, ut et cre-mati instar ignem concipiat. Vini tolerantissimum caput vix tertiumpoculurn ferre potest , statim in crapulam mergitur,, quam tamennulli sequuntur capitis dolores. Colorera habet singularem, nec aliisvinis solennem, viridem nimirum, et quo antiquius est, eo viridio-rem. Atque ex hoc loco septemtrionem versus nulla amplius vineta.qua generosum vinum proferre possunt, reperiuntur, adeo ut et inCotnariensium montium boreali parte , quamvis sapius fuerit ten-tatum , nunquam tamen aliqua vitis ad maturitatem pervenire po-tuerit. Ita dual detraxit reliquis boream versus adjacentibus regio-nibus vini ubertatem natura , in hoc uno loco quasi omnes suasvires exponere voluisse videtur. Ab hoc gradu secundum habeturquod Hussi in Falciensi agro producitur,, tertium Odobestiense inPutnensi provincia ad Milcoviam flumen , quartum Neeorestiense inTecucziensi regione ad Siretum, quintum Greciense in Tutovensi agroad Berhecz amnem, sextum denique quod in eadem ditione Costes-tienses campi protrudunt , ut alia ignobiliora innumera loca omit-

www.dacoromanica.ro

bESCRIPTIO MOLDAULE 29

tam. Hw vinem non incolis solum inserviunt, sed etiam pretii vili-tas exteros mercatores, Russos, Polonos , Cosaccos , Transylvanos ,

quin et Hungaros allicit , ut magnam quotannis ejus quamvis nonmelioris copiam in patriam suarn transportent. Bessarabia quoquehand ingnobilia ohm , cum Moldavis pareret , vineta habuit , at eajam collapsa sunt , postquam vini contemtores Turcm illam regio-nem colere cceperunt. Tamen qui in Ciliensi et Ismailensi agro ha-bitant Christiani, quasdara adhuc vineas conservant , at vix tan turninde colligunt, quo suis subveniant necessitatibus.

Sylvis Moldavia quara plurimis superbit, trun cmduis, tura frugi-feris arboribus conspicuis. Nautis inprimis commendata est quer-cus moldavica, eamque illi omnibus aliis lignis ad naves construen-das esse aptiorem et contra carum firmiorem prmdicant. Notaruntprwter alia album illum corticem , qui interius istos arbores tegi t ,nisi penitus illis adimatur, etiamsi vel minima particula remanseril,brevi tempore toti ligno inducere cariem , contra, si fuerit purgata,lignum contra omnes tempestatuin, a6ris et aquarum injurias perplus quam centum annos incorruptum servari. Prm ceteris omnibusduo querceta Moldavis fuere celebrata, Cotnariense, et Kiegecziense.Cotnariensi , prope urbem ejusdem nominis , non natura , sed hu-mana industria dedit originem. Campus erat amplissimus et ubiquepatens Stephani M. temporibus. In hoc cum Poloni magno cumexercitu castra metassent , adortus eos Stephanus M. profligavit ,

castris exutos in fugam vertit , plures cmcidit , captivos eosquemaxima ex parte nobiles plus quam XX milia codgit. Pro his cummagnum lytrum Polonim rex polliceretur, , noluit assentire Stepha-nus, quod non pecuniarn qureret, sed tale sibi erigere cuperet tro-phmum, quod ipsius posterioribus etiam seculis prmdicaret victorias.Hunc in finem Polonis omnibus aratro junctis totum illum campum.longum duobus , latum uno milliari , in quo commissum erat prce-Farm, ligone subegit, prwparatisque hunc in finem glandibus conse-vit, quw jam in sylvas satis amplas et elegantes excreverunt. Mol-davi eas hodie Dumbrevile Boszij, i. e. querceta rubra vocant, quodPolonico sanguine fuerint rigati. Poloni vero easdem Bucovina dixe-runt, nec sine lacrymis unquam illius loci faciunt mentionem.

www.dacoromanica.ro


Al terum trans Hierasum in Bassarabim limitibus situm Kigecz dic-tum, ab interiori parte triginta fere milliaria italica in circuitu cona-plectitur. Munirnentum hoc est fortissiraum Moldavim contra Scy-thes, quod swpius ten tarunt , nunquam vero expugnare potuerunt.Arbores etsi procerm, ita tamen densm sunt, ut neque pedester homoaliter nisi per semitas solis incolis cognitas possit incedere. Olimplusquam XII m. incolarum strenuissimorum totius Moldavim mili-turn ibidem numerabantur : hodie post tot pugnas et mutuas stra-ges vix duo millia rernanserunt. Pactum hi habent cum vicinis Bud-ziacensibus Tartaris , quo se obligarunt , his certam trabium sum-mam quo tennis concedere , quod Bessarabia sylvarum penuria ma-xime laboret. Id et hodie accurate observant ; sed si violare Tar-tani leges, et plura, quoci hauci raro fit, postulare voluerint, armatamanu resistunt, et smpe superiores evadunt. Sed de his plura inferius.

CAPUT VII.DE ANIMALII3US FERIS ET DOMESTICIS

De animalibus , gum Moldavim cum vieinis regionibus communiasunt, longam facere narrationem non est nostri instituti , ut quibusnon propositum est oberrantes hinc inde in sylvis cervorum , dor-cadurn, caprarum, vulpium, lyncium et luporum greges commemo-rare, sed illa referre, gum in animalibus moldavicis singularia obser-vavimus. Et ovium quidern tria diverse genera apud nos reperiri me-mini mus, alpestres , sorroccenses et sylvaticas. In Alpibus vix dicipotest, quot et quanti ovium greges ubique conspiciantur. Cum enimgum occasum spectan t Moldavim provincim non adeo segetibus produ-

cendis aptm sint, sole est ovium cure, gum illarum partium incolasoccupet, victumque illis largiatur. Hine et quotannis istarum ovium(Turcis Kyvirdzik dictarum) plusquam LX millia per Grmcos merca-tores Constantinopolim pro sultani eulina adducuntur. Earum enirncaro a Turcis reliquis omnibus et propter suavitatem et digestio-nis facilitatern pmfertur. Tribus autem potissimum in locis prm-stantiorem pastum inveniunt , in Kympullung Russico ad amnem

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO IIICILIMUIJE 31

Pu Lila , Kympullung Moldavico ad fluvium Moldova , et montibusVranzie in agro Putnensi. In campis, multo majores alpestribus oyes,sed non tarn copios cadunt ; ex his em potissirnum mernorandm ,

gum in sorroccensi agro nascuntur. Dim omnes unam costam plusquam eke habent , eamque quoad vivunt nunquam amittunt , at siin aliam traducantur provinciarn , tertio anno agnurn gignunt nonhabentem nisi costas solitas. Eadem ratione si alius agri ovis insorroccensem transferatur, , tertii anni agnellus una costa matremsuperabit. Longe ab his divers sunt oyes sylvaticm, quales vix inaliis locis reperiri posse arbitror. Labium superius ad duas palmasin terrain protensum habent, et hanc ob causam cum pascunt retro-cedentes victum qumrere coguntur. In collo, quod brevissimum illisest, nullw vertebra, neque adeo ad dextram aut sinistram caput de-flectere possunt ; pedes breves quidem habent , sed velocissimos ,

ita ut vix canes illas persequendo capere possint ; prater hmc, tarnacuto olfactu prmditm , ut venatores aut animal aliquod cum ventoad se venientes jam a milliari germanico sentire possint et se fugaeripere. Si vero adverso vento accesserint, nil nisi dun capiuntur,sentiunt. Boves itidem montiurn incolw parvos habent ; campestresvero magnos majorum puclhrorurnque bouna greges, e quibus sin-gulis annis plusquam XL millia per Poloniam Dantiscum aguntur,,et inde Polonicorurn nornine in vicinas regiones distribuuntur. InMoldavia par bown quinque imperialibus, in hieme tribus etiarnernitur : contra Gedani XL et L imperialibus vendi accepimus. Pin-guissimi prmstantissimique reperiuntur ad rivulum Seratm in Fal-ciensi et amnem Basseu in Czernauciorurn agro , quod isti campi etsale abundent et herbas tenues pinguedinemque conciliantes pro-ducant. Horum proventus tantus est, ut non solum inde vitam sus-tentare incolm, sed etiam gravissima, quw Turcea exigere solent, tri-buta solvere queant. Circa utramque Tyratis ripam smpius etiambubali sylvestres conspiciuntur : at illi non videntur esse indigenm,sed ex Podolia et Tartaria a borealibus ventis in hyeme illas regionesinfestantibus congelatum Tyratem trajicere compulsi. Sed in occi-dentalibus montibus aliud est animal , quod proprium esse nostrmregioni fere ausim. Zimbr Moldavis vocatur,, magnitudine bovem

www.dacoromanica.ro


domesticum wquat, caput tam en minus et oblungum, collum et ven-trem graciliorecn , pedes altiores , cornua tenuiora et erectiora ha-

, quorum extremitas acutissima paulisper exterius reflectitur.Animal est ferox et velox , ac caprarum instar per montium prani-pitia scandere potest , unde vix nisi sclopeto occisum aut vulnera-tuna capitur. Hoc est illud, cuj us caput primus instauratm Moldavimprinceps Dragoss provincim symbolum esse voluit. Sues in Orhe-iensi agro ad pagurn Tohatin inter Ikiel et Rout fiuvios, non bifida,sed continua et fere equina ungula nascuntur : quod idem acciditporcellis, qui post tertium annum scrophis ex aliorum agris hue al-latis projiciuntur : neque id domesticis solum contingit, sed et syl-vaticis, quorum in arundinetis circa Tyratem magna producitur co-pia, Equos fert Alpestris Moldavia minores equidem et corporis ha-bitu Ruthenis fere similes, at fortissimos, et laboris patientissimos,ungulis tam duris, ut per loca adeo aspera iter facientibus nunquamsoleam inducere opus est. Campestres vero provincim equos profe-runt majores, generosos, forma, symetria, velocitate et duritie con-spicuos, nee Polonis Hungarisque solum, sed et ipsis Turcis lauda-tissimos, apud quos smpius teritur proverbium : Adzem, dilberi Bog-dan bargiri messhurdir,, i. e. Persicus juvenis et Moldavicus eqviusomnibus reliquis sunt laudatiores. Circa Bassarabim limites magniquoque sylvestrium equorum greges reperiuntur, qui nihil a cicurisdifferunt , nisi quod paulo minores sint ungulisque prwditi palmilatitudinem superantibus, cceterum rotundis et durissimis. Hos ple-rumque Scythm Budzacenses vonantur, et vel conviviis vel suo usuiadaptant. Namque sub autumnum, ubi tota illa regio perpetuis irri-gatur imbribus et quasi in paludes convertitur, diem locumque con-ventus constituun t, mox ornnes circumcirca campos ululatu et voci-ferationibus implent. Equi audito clamore , per undique reboantescampos hue illuc dispersi fugiunt, et cum nullibi strepitu vacuumlocum inveniant , medio in prato quodam paludoso , illis Giollerdicto , coguntur. Ibi cum per latas ungulas fugere impediantur etin cceno hmreant , a Tartaris hastis sagittisque petuntur, , parsvivi capiuntur, pars occisi in illorum potestatem veniunt, quos indepro rata benevolentia inter se distribuunt. Pmtermittam jam alia,

bet

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAITIA 33

quibus sylvee nostrm refertEe sunt, fera animantia , lynceos, martes(non quidem quas vulgo vocant zebelinas) et vulpes etc., quorumpelles frigori potissimum arcendo inserviunt ; de apibus saltern paucacommemorare juvabit , quod ea , qu de illarum ceconomia obser-vavi , nec injucunda , nec forsitan omnibus nota sint. Maximuminde proventum habent incol2e, eo quod interstincti ubique elegan-tissimis floribus campi et sylvm mellis et cerm colligend perpe-tuam suppeditent materiam. Majus etiam lucrum habituri essent,si tot, quot singulis annis apes edunt, examina illis retinere liceret.Etenitn provincialibus legibus cautum est , ne quis plura alveariahabeat , quam soli , quod ipso possidet, ratio permittit , ne eorumcopia vicino afferat molestiam. Prwter favos communes, singularemquandam ceram fragrantissimi odoris , coloris subnigri conficiunt ,

at non in mellis receptaculum , sed impediendum lumen solare.Hunc in finem alveariorum custodes, si quod novum examen cumsuo rege collectum vasi ejusmodi imponunt , consulto illud perfo-rant multisque in locis fissuras faciunt. Apes , cum laborare nonpossint nisi in tenebris , illico antequam aliud quid agant, prmfatacera nigriore ea foramina obducunt et post operari incipiunt. Hancconstituto tempore cum melle eximunt custodes, et quod ambrwfere odorem habeat, solaribusque radiis resistat, majori pretio ven-dunt. Observatum est vicinarum sibi nimis apum examina , si inakre occurrant, acerrimam ciere pugnam, neque ante desistere, do-nee una vel altero pars victa terga dare cogantur. Victrices jam am-plius nullum e floribus campisque mel colligunt , sed quotidie indevictm partis sedes ingrediuntur etjam prwparatum mel accipiunt,quod illee non possunt denegare. Custodes uhi vident strenue ope-rani apes suas , nec tainen quidquam proficere , omnes quascunquein suis alvearibus reperiunt , creta in aqua liquefacta conspergunt,post altero die vicinum ilium, in cujus apes habent suspicionem ,

accedunt, monstratisque albis maculis, ut reparet lmsionern sibi ii-latam, adigunt.

Invenitur etiam in Moldavia et confiniis Pocutim , avis qumdam ,

incolis Ierunlca , Polonis Ghtszka i. e. surda dicta. Gallium sylves-tris speciem referens , sed minor,, et ipsa natura fatua et surda. Si

3

www.dacoromanica.ro


venator centum tales in uno arbore invenerit, oinnes unaun post al-teram sclopeto occidere potest, reliquis aspicientibus dum socia ca-dit. Ceterum carnem habet delicatissimam et albissimam , gustussuavitate perdrices etiam et phasianos superantem.

--4150a6Y-VP-

www.dacoromanica.ro

PARS SECINDA

POLITICA........"."....V.

CAPUT I.

DE FORMA REIPUBLICX MOLDAVICX

Politicam reipublic moldavicm deseriptionem daturis , ante om-nia de ejus forma dispiciendum videtur, quod graviter in ea defini-enda viros etiam doctissimoslapsos esse reperiamus. Pristinis tern-poribus universam Daciarn , posteaquarn in 'provinciam Romanamredacta est, Romanis rectana fuisse et magistratibus et legibus, du-bitare non permittunt evidentissima hae de re gravissimorum interveteres historicorurn testimonia. Destructo imperio, cum nee auxi-lia amplius nee rectores provinciFe a Romanis mitterentur, assiduosvero barbarorum impetus sustinere non possent , et milite et duc-tore destitutm Italiem colonim , vicinaruna gentium exemplis moti ,

uni ex suis imperium in se dedisse videntur. Hujus rationes aeon-ratius exponere prohibet ingens ea , gum universas gen tiurn illiusseculi historias tegit caligo : id tarnen certum . Moldavim incolas ,

Italicm originis , qui contra Scytarurn et aliorum barbarorum incur-siones in montanis qumsiverant receptaculum , suos semper habu-isse vel reges, vel principes. Ex eorum prosapia oriundus Ioannesille farnosissimus, apud Nicetam Choniadem, Valachorum Princeps,a quo Bogdanus natus, cujus filius Dragoss, primus nostris in patriampristinam redeundi autor,, eandern ab eis , qui ilium in Moldaviam

www.dacoromanica.ro

36 bgNIET1u1 CANTEMIRI

seeuti fuerant , obtinuit dignitatem. Hujus successores impetratam,partim hmreditario jure, partirn primatum electione, dominationemtanta gesserunt cum autoritate, ut Christianorum principum pluri-bus licet potentia et ditionum amplitudine, nemini tamen potestateet in suos jure cederent. Nullum deerat illis, quo maximi principessuperbiunt , summm potestatis cposemtz. Prwter Deum et gladium ,superiorem in sua ditione agnoscebant neminem : nulli principiextero, vel feudi vel fidelitatis nomine, erant obstricti, helium, pax,vita, mors et bona omnium incolarum ex ipsorum pendebat arbitrio,ac de illis omnibus pro lubitu juste injuste nemine contradicente po-terat decernere. Denique et regiurn diadema ac despotm (Leuncla-vius, Pandect. cap. 71.) nomen, Concilii Florentini tempore, Alexan-dro Bono Iohannes Palmologus Constantinopoleos imperator con-cesserat. Si quando principem lacessebat vis inimica , illo jubentetota gens arma capere, vindictamque ab hostibus sumere debebat.Ita stetit et defensa fuit Moldavia, non contra vicinorum solum Po-lonorum et Transylvanorum injurias, sed et Turcarum furorern, quinetiam Stefani M. (i) ductu, hostibus undequaque devietis , ulteriusinimicas terras protulit suos limites. Verum enim vero hujus do-minatio fatalis periodus Moldavim, surnmusque ejusque incrementi

(1) De quo principe Dlugossii historici Poloni tale fertur testimonium : 0 Virum,admirabilem , heroicis ducibus, quos tantopere admiramur, , nihilo inferiorem,

qui sub nostra etate tam magnificam victoriam inter Principes mundi primusexTurco retulit, %limo judicio dignissimus, cui totius mundi principatus et imperium,et precipue munus Imperatoris et Ducis contra Turcos, communi Christianorumconsilio, consensu et decreto, aliis principibus et regibus Catholicis in dissidia7dvoluptates, aut in bella civilia resolutis, committeretur. lib. 13. pag. 513. ad annum1474. et pag. 532 vigilantissimum, illustrem et insignem Principem atque Athletamappellat Stephanum. Vide plura ejus apud hunc authorem elogia. Et Stanislaus Ori-chovius, itidem Polonus Scriptor, Hi (de Moldavis loquens), inquit, natura, moribus,ac lingua , non multo a cultu Italie absunt, suntque homines feri magnfflque vir-tutis , neque alia gens est , quas pro gloria belli et fortitudine angustiores fines cumhabeat, plures ex propinquitate hostes sustineat, quibus continenter aut bellum in-fert, aut illatum defendit; tante autem sunt virtutis, ut cum omnibus his gentibus,quorum fines attingunt, eodem tempore semper bello contenderint, victoresque fu-erint; Nam Stefanus, qui, patrum nostrorum memoria, principatum in Dacia (Mol-davia) obtinebat, una propemodum estate Baiezedem Turcam, Matheum Ungarum .et Ioannem Albertum Polonum bello magno devicerat. Annal. 5. ad an. 1552.

zit-,

www.dacoromanica.ro


terminus fuit, ex quo sensim decrescere ccepit, donee ad eam, gumnune est , paupertatem pervenerit. Disparuit ilico sub ipsius filioBogdano prmcipuus glorim Moldavicw radius, absoluta Principis po-testas , eique annexa belli pacisque jura , posteaquam Turcis fidemsuam princeps obstrinxisset, et in feudi cognitionem quatuor aura-orum millia Sultano quotannis solvere procnisisset. Mansit tamenadhuc per haud breve tempus illius umbra aliqua , et in tutelam semagis dedisse Turcis , quam subjecisse respublica videbatur,, for-sitan quod nollent Turcm nondum confirmatos novorum civiumanirnos commovere, vererenturque , ne dum eos mancipia vellent,hostes rebellesque experirentur. Extincta vero cum Stephano, Petri&tress filio , veteri Dragossiadum prosapia , ambitio procerum dediademate litigantium , Turcis Moldaviw tributa majora imperandi,eaque, quam adhuc conservaverat, libertate spoliandi prbuit occa-sionem. Successu temporis, iidem , et principis electionern , gumproceribus relicta fuerat , penitus sustulerunt , principes ex teros,quoscunque voluerunt, in principatum immiserun t, immissos exauc-torarunt, mox exauctoratos denuo restituerunt , atque adeo omniamiscuerunt, ut tandem pleraque supremm potestatis jura, quw anteprincipum erant, aulm Othmanicm esse cceperint. Negare hie non pos-

sumus, maximam hujus calamitatis causam fuisse ambitionem quo-rundam alienigenarum, qui, ut Principis gauderent nomine, quidvispromittere et concedere Turcis non dubitarunt ; quod curn ex tri-butis consuetis solvere non possent, nova exactionurn genera exco-gitare debuerunt. Ita, gum non nisi unicum jugum, neque id admo-durn grave, susceperat Moldavia , duplex et Turcarum et extraneiprincipis postea persensit. Ut paucis omnia compleetar, his in tur-bis , quw sibi proficua credebant prudentes Turcarum Imperatoresabstulerunt, contra, e quibus commoda nulla sperabant, ut vel ali-qua ex parte delinirent ambitiosorurn candidatorum animos , prin-cipibusque reliquerunt. Ius bellum indicendi, pacem paugendi, fce-dus ineundi , Legatos de negotiis reipubliem ad vicinos principesmittendi , negatutn est Moldavi Dominis : contra , relieta in legi-bus sanciendis, mulctandis incolis, baronibus creandis vel exaucto-randis, tributis imponendis, quin et episcopis constituendis, et aliis,

www.dacoromanica.ro

38 DERETRII CANTEMIRI

gum sunt ejusmodi , libertas integra , eademque fere , quam olimhabuerant, potestas. Extenditur ea , non solum in officiales cives-que Moldavim , sed et in mercatores Turcas, aliosque cujuscunqueconditionis homines, dum sunt in ipsius territorio. Horum vitamet necem in suis habet manibus. Si quem morte, verberibus, exilio,bonorum confiscatione reum pronunciaverit, licet id injuste et ty-rannice factum fuerit , rogare quidem et supplices offerre libellospossunt illi quorum interest , nemo tarnen contradicere , aut quo-minus decretum principis ratum sit, resistere : contra , si aliquema tota republica morti addictum liberare voluerit , nemo ipsius vo-luntati potest contrariari, aut a principe defensum violenter ad sup-plicium rapere. Dignitates omnes togm sagmque ex ipsius arbitriopendent : confert eas dilectis , adirnit exosis. Neque in illis dandisulla regula Principi est pmscripta. Si quern rusticanum supremo ,

quem Moldavia dare potest , honors, Logothetm magni munere ,voluerit ornare , publice contradicere nemo audet : vicissim ,

si nobilissima prosapia editum eodem spoliare voluerit, hic illieoprincipis sui arbitrio se &bet submittere. Eadem ipsi concessaest potestas non in minoris solum ordinis clericos , sed et Archie-piscopum , Episcopos , Archimandritas et Igumenos , et quodlibetecclesiastici ordinis subiectum , si quid injuste egerint , aut quodplebem possit offendere , aut contra principem et rempublicarn ali-quid fuerint moliti, princeps ipsos libere, et sine consensu Constan-tinopolitani Patriarcbm, throno et ecclesiastica, licet non sacerdotali,dignitate privare, quin et, si res postulaverit, capitis damnare potest.Novos equidem prmsules clerus eligit , sed non nisi a principe con-vocatus , cujus prmterea confirmatio requiritur, gum fit, cum prin-ceps neoelecto sua mann baculuin pastoralem tradit, quodjus, Im-peratoribus Romanis Paparum artibus extortum , prwter RussimAvtocratorem , nemo alius prineipum Christianorum retinuit. Hmcin personas Moldavim incolarum principis jura sunt , non concessasolum ab Othmannica aula, sed et pluribus per diversos Imperato-res confirmata diplomatibus. At non par ei in res eorum potestaspermissa est. Ecquidem, quantumcumque gravia provinci tributaimperare voluerit, negare illa, au t ejus se opponere mandatis, sine

www.dacoromanica.ro


capitis periculo, nemo .poterit : vicissim tarnen rationem exactorurnreddere ab Othmannica aula cogitur. Uncle , licet nullum contraipsum detur judicium, si ellusi innocentiurn sanguinis penes supre-mum Vesirium reus agatur ; geavius tamen ei perieulum imminet,si tota respublica de nimia tributorum exactione conqueratur,, etvulgo, si convictus ejus rei fuerit, exilio, aut bonorum publicationemultatur. Mortis enim pcenam non nisi rebellio , tributique ennuinegatio principibus conciliat. Neque vero tantm est fortitudinis idrepagulum , ut non rumpi possit. Etenim si Vesirium , Kiehajam,Tefterdarium, et alios, qui penes Imperatorem singulari gratia pol-len t, muneribus probe placatos habuerit, non est, quod vel Baronumvel totius reipublicm contra se querelas metuat, nihil enim in tur-cica aula non defendit advocatus, qui sum partisjustitiam scit reple-tis evincere manibus. Hac ratione, quantumcunque graviter incum-bat Moldavim Turcarum tyrannis, principi tamen quodcunque libet,sine metu facere licet : privatus contra nemo impune ejus voluntatiresistit. Antecessornm autem decreta infringere, aut decisas ab iiscausas denuo in judicium vocare, usus magis et cousuetuto provin-cim , quam lex ulla prohibet. Dade licet aliqui extiterint Moldavimprincipes, qui prmdia publica, prmdecessoribus suis alienata, ad fis-cum retraxerint, eo potissimum nomine, quod. indignis collata fuis-sent beneficia , id tamen nunquam aut approbatum a republica autstabile fuit , lmsique penes successorem injurii principis sempor etjustitiam invenere et bonorum restitutionem. (1)

CAPUT II.DE ELECTIONE PRINCIPUM MOLDAVI/E

Exposita potestate Dominorum Moldavim , ordo postulat , ut deelectione Principum antiqua et hodierna dispiciamus accuratius. Hu-jus rationes ab ipso primordio gentis deducere majorum incuria pro-hibuit, quibus, patrare egregia facinora magis cordi fait, quam seri-bore : at si conjecturis aliquis relinquendus sit locus , forte haud

(1) Hie subjiciendum caput de stemate Principatus Moldavim.Nota trassa cu cruce in MS.

www.dacoromanica.ro


absurde asserere poterimus, antiquum Moldavim principatum bre-ditarium extitisse. Neque electioni prius locum fuisse , quam cumtota stirps principalis esse desiisset. Isti sententim, praeter commu-nem cunctarum, gum eo tempore in Europa conspicum fuerant, gen-tium consuetudinem, argumentum haud vile accedit, ipsa primorumprincipum series , e qua abunde animadverti potest , vix aliquandoMoldavim fasces alii fuisse delatas, dum superesset e pristino prin-cipali fruticeto surculus. Id, quo cognoscatur eo melius, integramMoldavim Dominorum recensionem ad nostra usque tempora deduc-tam inserere haud abs re erit. Primus itaque, qui post Batim irrup-tionem Moldaviam pristino reddidit splendori

1. Dragoss , licet ejus genealogiam nostri annales non deducant ,

e regia tamen veterum Moldavim stirpe, patre Bogdano, Ioannis filio,a quo principes omnes semper Ioannes suis in titulis scribi solent ,ortum fuisse, constans apud nos est traditio ; cui tanto magis habenda videtur fides , quod vix credi possit , plebejmn , vel tanto cumcomitatu ad venatum, qui detegendm Moldavim occasionem dedit,exire , aut reliquos populares suos, ut sequerentur, persuadere po-tuisse ; successit ei filius

2. Sas, huic3. Lasco, Sasi filius; hunc excepit4. Bogdan I, cognomento Mussat, filius Laski.5. Petrus I, filius Bogdani Mussati , quern, cum sine liberis obi-

isset, seen tus est patruelis6. Romanus I , Laski fifius , Mussati frater. Hoc extincto , vel oh

Al exandri ejus filii impubertatern, vel per seditionem eligitur7. Stephanus I, quem excepit filius8. Petrus II, huic succedit9. Stephanius II, frater Petri et filius Stephani I, qui a10. Juga per vim principatu expellitur. Neque tamen huic diu-

turna tyrannis fuit. Nam antequam annum explevisset, ab11. Alexandro primo, cognomine Bono, Romani I filio, ea, pain

injuste ocuPaverat, sede dejicitur, in eoque antiqua Dragossiadumstirps pristino suo juri redditur. Is ille fuit, qui primus exteris pa-rum adhuc cognitum Moldovorum nomen noscenduin declit, miss('

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAULE 4 1

ad concilium Florentinum Moldavim Metropolita et Legatis , defen-saque firmiter orthodoxia, meruit, ut a Iohanne Palaeologo Constan-tinopoleos Imperatore non solum Despota3 nomine, sed et regio dia-demate ornaretur. Isti successit filius

12. Elias 1, huic frater13. Stephan/us III, filius Alexandri I.Hie primus, in prmjudicium filii principis, defuncto fratri succes-

sit, quod successu temporis inter Moldavos swpius contigisse obser-vamus : cujus rei causam baud aliam esse putamus, quam quod Ale-xander I, posteaquam Stephani I electione a solio exclusus esset ,

non nisi suffragiis procerum ad pristinam sedem pervenerit , atqueex eo tempore majorem in constituendo suo principe libertatemMoldavim Ordines nacti fuerint, quam antea habuerant, ita tamenrestrictam, ut non nisi ex stemate principali, si quis esset, sibi eli-gere possent Dorainum, pari ratione, ut olim in Polonim regum elee-tione, et hodienum in Sultanorum Turcicorum Crimensiumque Cha-norum creatione fieri observamus. Post hunc rediit diadema ad

14. Roman/am II, Elix I filium, vicissim tamen eo extincto15. Petro III, filio Stephani III dignitas principalis delata est, qui

successorem habuit filium16. Stephanwm IV, hunc secutus est17. Alexander II, filius Elix I et frater Romani II ; eo defuncto

solium tenuit18. Bogdanus I, ejus filius : istum excepit fra ter19. Petrus IV, dictus Aaron, Alexandri II filius , quo mortuo ad

principatum evectus est20. Stephanus V. cognomine Magnus, filius Bogdani II, princeps

omni laude major, sumque patri contra omnium undequaque ini-micorum injurias defensor strenuissimus : ei successit

21. Bogdanus III, ab ocuiorum vitio Orb vel Lusci cognomenadeptus , qui Moldaviam feudi nomine Turcis subjecit , et primusejus , qua nunc Moldavia premitur, calamitatis, occasionem dedit.Mortuus principatum tradidit filio

22. Stephano VI, lumiori dicto, qui cum sine hwredibus obiisset,successorera habuit

www.dacoromanica.ro


23. Petrum V, Baress vel Maze vulgo cognominatum , Stephani Vfilium, sed ex illegitirno concubitu natum, e cujus electione perspi-cue patet, quam religiose Moldavie proceres olim hereditariam prin-cipum suorum successionem observaverint. Latebat nimirum om-nes, gum huic Petro nascendi fortuna contigisset, aut quod puderetparentem procreati ex injusto concubitu filii, aut quod dissensioni-bus post se inde orituris nollet dare occasionem , ipseque Petrus ,

sue nobilitatis inscius, ad tantarn paupertatem erat redactus, ut vi-tam abjectissimo opificii genere, piscium mercatura (qum apudMoldavos mazerie vocatur,, ipsique postea nomen Maze indidit) to-lerare deberet. Cum autem Stephani V/ fato nobilissima illa Dragos-siadum stirps extincta crederetur, cunetique barones ad electionemnovi principis convenissent, apparuit hujus Petri mater, et diplomaStephani Magni ostendit , quo ipsam a tributo liberam pronuncia-verat, ejusque filium Petrunn suam esse sobolem fassus fuerat : lea-gue re cunctos permovit , ut , seposita alia consultatione , Petrumhunc, ceu sui Domini filium , principem crearent , et a piscatura adthronum vocarent. At vero idem aliquot post annis a Suleimanno ITurcarum imperatore , quod combuste Cilia reus ageretur,, digni-tate privatus, eique successor datus fuit

24. Stephanus VII , qui se Alexandri II pronepotem jactabat ,

eoque nomine suum in Moldaviam jus et Suleimanno et baronibuscommendaverat. Is cum non diu tenuisset principatum, a conjura-tis baronibus occiditur, et Petrus V Raress in Principatum revocatur.Moriens ille fasces reliquit filio

25. Elix II, cui improli successit frater26. Stephanus VIII , ejusdem Petri V filius , qui pari fato sine li-

beris in principatu obiit, atque adeo et genuine et nothe Dragossia-dum stirpi finem imposuit. lime ruina omnium fere, qua temporissuccessu Moldaviarn invaserunt , calamitatum origo atque potiorcausa fuit. Cum enim nemo esset, qui dignitate generis sui reliquosantecederet , adeoque in officio continere posset turbarum autores,in diversa scindi provincia, factionibusque tota repleri ccepit. Con-niverunt Turce facile intestinis hisce dissidiis , quod previderentfacilius postea pro ipsorum lubitu rectum iri exhaustos viribus quam

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO bIOLDAUI/E 43

integros et concordes. Itaque paucos intra menses eliguntur plures,detruduntur totidem , tandem sapientiorurn consensu principatusinsignibus ornatur

27. Petrus, defuncti principis Stephani Stolnikus sive dapifer, etin consecratione Alexander III cognomento Lapussnensis elicitur.Hullo contra ab adversa parto in solium principale intruditur

.28. Despota , nostris historicis Hxreticus vulgo dictus , homo as-tutus et noloSylorr oc, Turcarumque auxilio Alexandrum principatu pel-lit ; hic cum multorum aversos a se animos sciret , atque venenoaliquoties fuisset petitus, obiisse se simulat, sibique simile simula-chrum monumento inferri jubet , ipse vero clam in Poloniam aufu-git, penitius nimirum suorum consilia exploraturus. Post ejus dis-cessum , Moldavi

Alexandrum III Lapussnensem postlirninio in solium revocant, athoc gaudium ipsi non fuit diuturnum. Etenirn

Despot e Polonia reversus, confirmatis Polonorum accessione sibifaventium copiis , ilium facile pellit , et sedem deserere cogit. Eotandem extincto, tyrannice sceptra arripit

29. Stephanus IX Tomsse, qui ipsius ante Hetmannus sive mili-tim dux fuerat. At Moldavi mox pertaesi injustm dominationis, pris-tinurn legitirnumque suum Principem

Alexandrum tertium tertio e Polonia, ubi delitescebat, revocant ,

qui Stephanum conserto prcelio vincit, capit, et capite plectit. Posttot fortunm vicissitudines, faventiore tandem aura aliquandiu usus ,in ipso solio extinguitur,, relicto bonorum et principatus hmredefilio

30. Bogdano IV. Is cum sine liberis obiisset , per baronum suf-fragia principatum obtinuit

31. Johannes , cognomento Armenus , ita dictus , quod in jejunioSS. Apostolorum, Armenorum more carnes comederet, homo grmceet latine doctissimus , celeberrimi Grmcorum Grammatici , loannisLascaris, quondam condiscipulus, cujus ad illum epistolm et hodiein Crusii Turco-Grxcia extant. Hic cum detrectaret dominationem,et libertatem affectaret, fraude ab iis captus et per camelos in duaspartes discerptus esL Successorem ei Turcm dixerunt

www.dacoromanica.ro

44 DEMETRI1 CANTEMIRI

32. Petrum VI, cognomento Claudum, Mircze Valachire principisfilium. At cum graviter ferrent alienigenw dominationem, Moldavimproceres non multo post ejus depositionem a Turcis impetrarunt ,eique in principatu subrogarunt

33. Ianculum, genere Saxonern, qui nescio qua arte pluribus per-suaserat , se ex stirpe Dragossiadum genus ducere. Is cum stupriset crudelitate cunctis se exosum reddidisset , per conjuratos baro-nes occiditur.

In hujus locum a Turcis secundo principatui redditurPetrus VI Claudus , qui cum se continuis agitari videret turbis ,

quietis quarn fastigii amantior, ipso se principatu abdicavit , et. ad

privatam vitam in Transylvaniam secessit. Desertam ab eo sedernprocerum electione occupavit

34. Aron, homo crudelis et swvus. Is cum ob tyrannidem a Mol-davis expulsus fuisset, tradita Turcis Bendera, ab iisdem ut restitu-eretur obtinuit. Eo extincto

35. Stephanus X , Rezvan dictus, aliquandiu Moldavim fasces te-nuit. Post hunc a baronibus princeps dictus est

36. Ieremias Movila : eoque mortuo frater37. Simeon Movila, post cujus obitum tres simul ex eadem stirpe

principes Moldavia habuit38. Michaelem I, filium Simeonis39. Constantinwm I et40. Bogdanunn V, fratres, Ieremix Movil filios : qui omnes, cum

res novas moliri , Polonisque suam tradere vellent provinciam , aproceribus, quibus parum praesidii in Polonorum viribus videbatur,fuere expulsi. Hac fidelitate facile impetrarunt a Turcis, ut electuma se illorum in locum

41. Step/1'1quart, XI Tomszevicz , qui e Stephani IX stirpe genusducere credebatur, confirmarent, et principatus ornarent insignibus.Successit huic

42. Gaspar, gente Italus , ante Othmannic2 aulaa interpres , et aTurcis per vim in Moldaviam introductus, eique, prop ter molimina,quibus Roman sacra in Moldaviam introducere conabatur, ab ordi-nibus provincim expulso, successor a Turcis datus est

Manilas,

www.dacoromanica.ro

1sC1111)1410 hiOLDAUlig 45

43. Radul , ante Valachim princeps, cognomento Procerus , quoextincto,

44. Miron Barnovski , natione Polonus , sed qui diutinis servitiisin nobilium Mo1davic ordinem adoptari meruerat, suffragiis proce-rum fasces obtinuit. Atque hujus temporibus principis electio, gumhucusque ordinum provincim fuerat , his ipsis consentientibus inTurcas penitus fait translata. Moto enim Polonos inter et Othman-nicam aulam bello , cum Miron in hostium castra transiisset, eoquetoti Moldavim horrezdam Tartarorum irruptionem conciliasset, pro-ceres, quominus in posterum eadem paterentur, ultro omnejus con-stituendi principis Turcis concesserunt , dummodo is et ex princi-pali stirpe et orthodoxis sacris addictus asset. Hanc juxta legem ,

Turcw, decapi tato, ut alias pluribus dicemus, Barnowskio,45. Alexandrum IV, Ilias dictum, qui e stirpe Stephani V esse cre-

debatur,, principis nomine in Moldaviam misere , eoque extincto ,

46. Mogsam, filium Sirneonis Movilx, rectorem Moldavorum desig-

narunt, et prmter consuetudinem, tribus caudis equinis honorarunt.At post hujus obitum, ruptis omnibus et pactorum et legum repagu-Es , raro principum filiis, rarius indigenis, frequentius exteris illamdignitatem con tulerunt. Hoc modo , contra voluntatem Ordinumprovinci, opum vi a Tureis principatum impetravit

47. Basilius, ex Epiro oriundus, qui cum antea Lupus vocaretur,in consecratione ita appellari voluit. Tulerunt hujus jugum incolmsat patienter per plures annos , tandem vero eo expulso , in ipsiuslocum substituerunt

48. Stephanum XII, cognomento Burduze, i. e. Obesus , ejusqueelectionis confirmationem ab othmannica aula impetrarunt. Hie cumad Polonas partes transiisset,

49. Georgius Giga , Albanus , cum Stephani Kapukiehaja sive inaula othmannica residens esset, a Turcis princeps Moldavim datur :Eo vero inde ad Valachim principatum translato,

50. Stephano XIII, Basilii Albani filio, per Turcas fasces Moldavimdemandantur, post cujus obitum

51. Eustratius Dabiza ab ordinibus provinci princeps salutaturet a Tureis confirmatur. Hoc extincto,

www.dacoromanica.ro


52. Elias III , filius Alexandri IV Iliasz dicti , Turcarum favoreprincipaturn obtinuit : cui, per eosdem deposito, success it

53. Duca, Grwcus, obscuro quidem genera ortus, sed qui virtutesua non solum honores in Moldavia summos , verum etiam conju-gem principem Eustratii Dabizm filiam promeruerat. At cum postsextum principatus sui mensem deponeretur,

Elias III secundo a Turcis Moldavim princeps dictus fuit : qui pri-mus extitit, quem post depositionem Turcw iterum principatui red-diderint : id quod postea swpius ab iis factum fuisse observatum est.Etenim hunc Eliam non multo post excepit

Duca, secundo a Turcis in principatum imrnissus; eoque, propterMoldavorum querelas, in Camenieciensi expeditione deposito,

54. Stephanus XIV Petreczeico a baronibus electus et a Turcis con-firmatus est. Is cum sub Chotin in ipso prcelii ardore ad Polonorumcastra transiisset,

55. Demetraszco Cantacuzenus, qui tune temporis e Valachia exulConstantinopoli gemmariam exercebat , oblata Sultano fontana ar-gentea, artificiose elaborata, Moldavim principatum obtinuit. Demo-traszco deposi to,

56. Antonius Rossetus, nobilis constantinopolitanus, cum Kapu-kiehaja Moldavim esset, a Turcis principalibus ornatur insignibus.Ilunc excepit

Duca Graecus , tertio a Turcis Moldavim princeps datus : quo aPolonis cap to,

Demetraszco Cantacusen,us secundo diademate redimitur, sed cumob tyrannidem invisus esset baronibus, impetrarunt hi ab othman-na aula, ut ipsis sibi dominum eligere liceret. Eleetus itaque est

57. Constantinus II Cantemyrius, cognomento Sene, eoque mor-tuo, filius ipsius natu minor,

58. Demetrius Cantemyr, suffragiis procerum in solium evectus,et Iassiis a duobus Patriarchis unctus , sed cum confirmationem abothmanna aula impetrare non posset, coactus fuit locum cedere

59. Constantino III, Ducx filio, a Turcis per vim in principatumintruso ; cui seeundum procerum libellos supplices deposito

60, Antiochum Cantemyrium Constantini II ilium natu majorem,

www.dacoromanica.ro

MSCRIPTIO MOLUMJI1t 47

fratre (cui Sultanus principatum destinaverat) ultro ipsi conce-dente , Turcw successorem dicunt. At hunc post quintum annum ,

Constantinus Brancovanus, ingenti pecunie vi, qua avaritiam Vesiriideliniverat, loco movet, eique substituit generum suum

Consta/ntinum III, Ducx filium, secuudo Moldaviw principem . At

et is, cum vix duos annos cum dimidio gubernacula Moldavim tenu-isset, querelis procerum deponitur. In ejus locum

Antiochus Cantemyr secundo princeps a Turcis constituitur : cu-jus depositionem capitalis Cantemyrim stirpis inimicus ConstantinusBrancovanus post aliquot annos solenni sua methodo , opum pro-fusione, iterum a Turcis impetrat. Ei successor mittitur

61. Michael II Racoviza, qui Helisabetham, filiam Constantini Can-temyrii, in matrimonio habuerat. Hic cum defectionis per Sera skie-rium Silistrim accusatus esset, paulo post a Tureis deponitur, eiquesufficitur

62. Nicolaus Maurocordatus, tune temporis supremus aulm inter-pres , in eoque munere parentis sui , celeberrimi illius AlexandriMaurocordati , successor. At rupta Russos inter et Othmannidespace , cum scriba melior quam miles esse judicaretur, , principatuprivatur, eique subrogatur

Demetrius Cantemyrius secundo : qui, relictis prop ter unum cun-ctis honoribus et commoclis, cum ad Christianas partes suas tradu-xisset copias, successorem habuit, quem et antecessorem habuerat,Nicolaum Maurocordatum, et sua et parentis fidelitate Turcis corn-mendatissimum. Hac cum postea Valachim principatum promeru-isset, Moldavim principatu ornatus est

Michael H Racoviza secundo, qui et hodie conquassatam, et infes-tatam undique Moldaviam, in officio aliquomodo tenere conatur.

Longius eidem instituto immorari coegit, quod haud alia breviorimethodo pan facilitate diversas vicissitudines et mutationes con-ditionis Moldavorum B. L. ob oculos poni posse viderentur. Ete-nim si attentius adductam a nobis principum patrim nostne recen-sionem inspexerit, sine hodego animadvertet,

1. a Dragosz instauratore Moldavim ad Stephanum M. usque ,

www.dacoromanica.ro


dum libera esset Moldavia, semper jus successionis observatum fu-isse.

2. Eum ipsurn morem etiam sub Turcis usque ad interitum stir-pis Dragosziadum illmsum sanctumque remansisse.

3. Extincto Dragosziadum genere, usque ad tempora Movilarum,liberam principis sui electionem ordinibus Moldavim a Turcis con-cessam fuisse.

4. In ea tamen Moldavos id semper observasse, ut defuncti prin-cipis filiorum aut cognatorum aliquis princeps crearetur.

5. Post defectionem Ioannis Armeni et proditionem Aronis, Tur-cas primo confirmationem principum, post et creationem ad se tra-xisse, ita tamen , ut vix aliis nisi principum filiis aditus ad Molda-vicum solium pateret, tandem

6. Post Mironis Barnovslcii rebellionem, non solum in desvetudi-nem venisse earn legem, sed etiam principalem dignitatem pluribusalienigenis tanquam venum ab othmanna aula fuisse propositum.Sed 'Imo omnia fusius persequemur, ubi fata patrim nostrae, ab ejusinstauratione ad hodierna usque tempora , historica enarrationeexponere contigerit.

CAPUT 111.DE

RITIBUS CONSECRATIONIS PRINCIPUM MOLDAVIX ANTIQUIS ET HODIERNIS

Ostenso quis ad capessendas Moldavim fasces olim et hodie ido-neus habitus fuerit , oper2 pretium facturos nos arbitramur, , si deritibus quoque et ceremoniis , quibus antiquitus fiebat principuminauguratio, aliquantulum dispiciamus. Et in primorum quidem sexprincipum successione , an tequam per Stephani I. electionem con-cuteretur hmreditaria illa , qu an tea observata fuerat, dominorumMoldavim successio , politicis ceremoniis vel paucis vel nullis locusrelinquebatur. Notus enim patre vel fratre adhuc vivente principa-tus hmres , post principis fata , non nisi proclamatione ad conscen-dendum thronum indigebat. At posteaquamsuccessu temporis proce-rum suffragia ad legitimum principatum requiri cceperunt, multo

www.dacoromanica.ro

bESCRIPTIO MOLDAUIA 49

plura in eorum et creatione et consecratione introduci debuere so-lennia. Etenim statim post obi tura sexti ab instaurata Moldavia prin-cipis, Romani I, cum immatura Alexandri Boni ejus filii mtas imbe-cillior videretur,, quam ut, et ferendo administrationis reipublicmoneri, et repellendis, qui tune temporis undequaque Moldaviana in-festam tenebant , hostibus par esset, eligendum magis censueruntordines principem idoneum et belli scientia prmstantem , quampuerulo reipublicm gubernaculis prmposito, istius imperitia summasubire pericula.

Illud jus, quod tura omnium ordinum erat, subsequenti temporepropter turbas , gum smpe smpius e multitudine eligentium orie-bantur,, in septem primos primi ordinis barones , Logothetam mag-num, Vornikum utrumque, Hetmannum, Postelnicum, Spathariumet Paharnicum magnos, fuit translatum, de quorum muneribus in-ferius Cap. VI agemus pluribus. Hi solebant statim post fata suiprincipis, ne respublica diu patre orbata esset, in Divan convenire,et aperto defuncti principis testamento, si illo successor nullus dic-tus fuerat, collatis sententiis per majora vota novum principem de-nonainare , non tamen publice proclarnare. Sin autem e filiis prin-cipis aliquis per paternura testamentum princeps designabatur, nonpoterant non electores illi legi acquiescere , nec permittebatur uliapostea electio. Hoc facto , funus defuncti curabant, ejusque reli-quias , si vivens monasteriura condiderat , in illius wde, sin minus,in teraplo aliquo cathedrali terra mandabant. Finitis exequiis, (ma-nes barones et aulici, cum cunctis ordinibus militaribus, profundosilentio, et vestitu non solura, verum etiamvultu ad tristitiam com-posito, ex ecclesia in aulam revertebantur. Barones statim in majusDivan ingrediebantur, ibique easdera, quas vivo principe habuerant,sedes locaque occupabant : militurn vero cohortes, inversis armis etvexillis, quam amplissime poterant, sese in aula prmtorii explica-bant, novique principis inaugurationem expectabant. Denominatusinterea princeps, si e filiis defuncti erat, prope soliurn paternura lu-gubri indutus habitu in pedibus stare solebat : sin e baronibus elec-tus fuerat, immotus in pristino loco consistebat. His ita composi-tis, silentium primus rumpebat Metropolita, compositaque oratione

4

www.dacoromanica.ro

50 bEitEThlI CANTg htIlli

defuncti principis laudes recensebat, atque de ejus fato reipublicmnomine conquerebatur. Ea finita, Logotheta supremus testamentumdefuncti prineipis in consessu clara voce legebat, eo maxime fine,ut si, quod aliquoties accidit, posthabito natu majori fratre, minornatu fuerit successor dictus, constaret universis, id, non eligentiumfavore, sed de mortui principis voluntate factum fuisse. Idem Lo-gotheta, post lectionem, primus ad designatum jam principem acce -debat, et si quidem e stirpe principum genus ducebat, primo dolo-rem de morte parentis ant fratris consolabatur, post indicabat, ipsumdefuncti testamento principem constitui , rogabatque cunctorumMoldavim ordinum nomine, ut sceptra moldavica quam prirnum ca-pessere, ipsosque ceu subjectos servosque suos justo clementiqueimperio regere veliet. Ad hmc novus princeps aperto capite in pedi-bus stans paucissimis verbis respondere solebat, fatum accusare,quoi tam bono principe rempublicam orbaverit, se licet irnparemse oneri principatus ferendo agnoscat, tamen parentis aut fratris suijussui totiusque reipublicm voluntati non obtemperare non posse,eamque ob causam suseipere oblatam dignitatem, sibique subjectosomni justitia, pietate et dementia recturum. Totus ad ea consessusillico surgebat, magnoque cum apparatu novum principem, prmce-dente Metropolita cum clericis, ad templum cathedrale comitaba-tur. In limine sacrm mdis prmviis duobus facibus obviam illi venie-bat Metropolita thymiarnate advenientem suffumigans, et sanctamcrucem , sacrumque Evangelii codicem ad osculum ei exhibens ,quibus ille adoratis in templum intrornittebatur. Porro princepsin thysiasterio e regione portm , qum Imperatoria dicitur, , flee-

tere debebat genua, ac caput margini sanctm arm imponere, ubiMetropolita imposito ejus capiti homophoro preces in coronationeorthodoxorum imperatorum legi solitas clara voce recitabat, ejusquefrontem sacro chrysmate inungebat. His ritibus prmviis surgebatprinceps, et turn sacram arm tabulam, turn sacratas imagines devoteexosculabatur. Inde redeunti auream coronam gemmis fulgentemMetropolita in medio templo imponebat, idemque dum psaltm _Eiov

icrstv cantabant, e dextro , magnus vero Postelnicus (cubicularius)e sinistro brachio elevatum principem in thronum tribus gradibus

www.dacoromanica.ro

bESCRIPTIO hiOLDAUlit 51

altum, qui est ad dextrum templi parietem, elevabant, Eodem tern-pore explodebantur disposita circa urbem tormenta, et musici in-strumentorum suorum harmonia feriaturn notabant diem. Factapost hmc anadan, princeps in ipso templi vestibulo toga principali or-nabatur, simul et barones abjectis lugubribus, quibus eousque usifuerant vestibus, lmtioribus et splendidioribus induebantur. Hisperactis, princeps equum iterurn ascendebat, et turn metropolita,turn toto senatu comae, in aulam revertehatur, ibique majus prm-torium ingressus, ipse solium principale ascendebat, qua in solen-nitate ora vestis ejus a dextris hetmannus sive exeroitus dux, a si-nistris postelnicus magnus tenere solebant. Post principern metro-polita totusque senatus sequebantur, quibus per suas sedes dispo-sitis, primus metropolita ad sedentern in throno accedebat princi-porn, ejus manus deosculabatur, et brevi oratione fausta cuncta etprospera ei apprecabatur, suas ipsi offerens preces, et vicissim tu-telarn sui et cleri a principe exposcens. hide conversus ad popu-lum, universis largiebatur benedictionern, et fidelita tem erga Do-minum suum commendabat. Metropolitam excipiebant episcopi Mol-davim, et reliqui clerici. Hi posteaquatn novum salutassent Domi-num, logotheta quoque primus cum reliquis baronibus, secundumordinem suum ad osculum manus et vestis principalis admitteban-tur. Finita ea ceremonia surgebat e solio princeps et detecto capitecunctis pro ipsorum erga se benevolentia agebat gratias, et vicis-sim clementiam, justitiarn et defensionern patrim pollicebatur. Posttalem sermonem principi corona a spathario imponebatur, et ipsoad cubiculum, quod vocant, internum se recipiebat, cunctis ad suaredeuntibus. Conjugi principis, si qualm habebat, eosdem honoresdeferebant in gynecmi prmtorio baronum uxores , prmter coronatio-nem, qua, ut ecclesiastica res, fceminm non tribuebatur. Habebattamen et illa solium elatius in exteriori templi porticu, paulo quamthronus mariti depressius et in suo prmtorio (in quo omnibus etiambaronurn uxoribus secundum maritorurn dignitatem sti2 sedos as-signatm sunt) coronarn gestabat ejusdem formm qua erat maritidiadema, id quod e vetustis illarum imaginibus abunde videre est.

Atque ea quidem ohm erat constituencli Moldavim principis ratio;

www.dacoromanica.ro

52 DEMETRII CANTEMIlit

at posteaquam Turcarum tyrannide turbata sunt omnia, demtumqueprovincim ordinibus jus sibi de domino providendi, longe alius ob-servatur creandi Moldavim principis modus. Etenim quam primumvesirius obiisse principem Moldavim resciverit, aut eum vel ex odio,vel propter illius culpam dignitate privare decreverit; inter princi-pis filios aliosque constantinopolitanos nobiles de novo principe cir-cumspicit, et, si pacata quidem fuerint tempora, illi, qui plus pecunimoffert, sin vero bellum immineat, fideliori et bellicm virtutis laudespectatiori fasces promittit. Hoc cum candidato, postquam de do-nariis aliisque novi principatus legibus convenerit, solvendmque pe-cunim chirographum acceperit, imperatori sententiam suam, libello,quem talchysz vocant , his fere verbis concepto notificat : «Hodier-«mis Moldavim princeps N. N. subjectos Tum Majestatis nimium in«modum vexat, ita ut illius provincim Barones, quo ejus tyrannidi«se subducerent, in finitimas provincias aufugere coacti sint, aliqui«etiam hue venerint, Imperatoriam Tuam clementiam contra tam«crudelem Dominum implorantes.» (quod si id principi culpse darinon possit, vel tributi negatio, vel negligentia in exequendis man-datis, vel aliud quoddam crimen, quo depositionis reus evadat, vero,falso , ei affingitur.) «Id cum Tum Majestatis et Imperii commodis«maxime contrarium sit, necesse arbitratus sum, (si Tum Majestati«ita visum fuerit) supra memoratum principem deponere, et ei N.«N., quem, ut horninem justum, fidelem, probum, eaque gratia«dign um agnovi, successorem dare.» Si placuerit imperatori ea con-ditio, neque kyzlar agasi vel alii interioris aulm ministri vesirii co-natibus obstiterint , ipse sua manu subscribere solet : Mudzebindzeamel aluna,i. e. secundum supra dicta fiat (rei exeeutio). Hac licen-tia accepta, vesirius, si occulte rem vult agere, et si metus est, neprinceps, cognito suo infortunio, in christianas provincias transeat,noctu, sin autem tale nihil timeatur, interdiu principatus candida-tum ad aulam vocat , ubi a kiehajabeg supremi vesirii honorificeexcipitur, et in ipsius conclave, quod in vesirii aula sigulare habet,deducitur, ibique considere jubetur. Tum kiehaja, prmvia saluta-tione mutua, ei vocationis sum causam exponit (quam licet optimenorit candidatus, tamen repeti auliem ceremonim postulant) refert,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUliE 53

dominum suum, vesirium, vel patris ejus, vel ipsius fidelia servitiaet de Imperio Ali Othmanno merita Sultano recensuisse, eoque im-petrasse, ut illum principem Moldavim creare decerneret; monet, utse dignum eo munere gerat, fidelibusque servitiis se virum osten-dat, caveatque, ne sua negligentia vel perfidia vesirium coram im-peratore pudefaciat. His dictis kiehaja e cubiculo ad vesirii conclavepergit, eique refert, advocatum ad se principatus Moldavim candi-datum adesse, et sum celsitudinis mandata expectare ; vesirius ,

quarn primum aliis negotiis solutus est, capudzilar kiehajasi , jani-torum prmfectum, jubet, principem novum introducere. Is, ante-quana in arzodasi vel auditorium intret, in atrio aliquantulum ex-pectat, donee officiales vesirii, ejusdernque cubicularii ab utraqueconclavis parte, juxta suos disponantur ordines : hoc facto, intro-mittitur, et postquam vesirii, adstante a dextris kiehaja, pro moreTurcarum intra pulvinaria sedentis, manus esset deosculatus , pa-rum aliquid retro cedens, erectus in pedes astat. Turn vesirius, sub-lato vultu, facie in gravitatem composita, prmvia salutatione so-lenni, Chosz gieldin beg, i. e. bene venisti princeps, «Fulgidissimus,«inquit, justissimus, et clementissimus Imperator noster, intellecto,«eum, qui hucusque Moldavim prwfuit , principem in exequendis«mandatis segniter se gerere, sibique subjectos opprimere, illum sua«dignitate privari jussit. Hujus in locum, cum Te, virum bonum et ho-«nestum, imperioque aliothmano fidelem norim, ut Tu substituere-«ris, rogavi. Clementissimus autem Imperator rneis annuit petitioni-«bus , Tuique misertus, Moldavim principatum tibi donavit. Tuum«jam erit fidelitate agnoscere tantam Imperatoris erga Te gratiam,«eosdena nobiscum amicos, eosdem habere hostes, clementi impe-«rio Tibi subjectos regere, defendere justos, nihil indulgere injusta«patrantibus, contentum esse eo, quod e provincim reditibus leges«et consvetudo principibus tribuerunt, prmter ea nihil per vim tuis«extorquere, Imperatori vero debitum tributum et dparia consti-«tuto tempore ad aulam mittere. Id si prmstiteris, in mternum (id«est per totam vitam tuam) dementia imperatoria frueris, sin con-«tra egeris, scito extrema tua non posse non esse infelicia.» Prin-ceps, si turcicam linguam callet, ipso, sin ejus expers sit, per su-

www.dacoromanica.ro

54 REMETRII CANTEMIRI

premum aulm interpretem, ad vesirii dicta respondet, gratias agitpro imperatorio benelicio sibi non merenti collato, pollicetur obser-vaturum sibi injuncta, cunctasque vires, quin etiam vitam ipsam inservitia sum Majestatis libenter impensurum, rogatque ne dementiaImperatorim Majestatis ab eo avertatur. His dictis, jubente vesirio ,

capudzilar kiehajasi togam chilaat , vulgo caftan dictam affert , etprincipi exosculandam primo exhibet, mox eadem principem suprareliquas ejus vestes induit. Vestitus denuo ad vesirium accedit, ejusmanum, vestisque oram deosculatur, eique suum capu kiehajasisive residentem in aula, quem secum habet, ostendit, rogatque, uteum quoque sub sua protectione et tutela habere dignetur. Vesi-rius, si assenserit, ne chosz, i. e. quam optime, respondere solet ;atque tune kapu kiehajasi quoque toga, sed secundi ordinis, indui-tur.

Peractis his solennibus, princeps tertio vesirii manum deoscula-tur, nulloque verbo interposito, ex auditorio egreditur, atque adkiehajm cubiculum se recipit. Eodem paulo post kiehaja sequitur,principi de nova dignitate congratulatur, ei potionem caffeé et ser-bet (qua e sacharo aqua diluto conficitur) offert : miscetque de ne-gotiis vel principatus vel aliis forte fortuna oblatis cum illo collo-quia. Ibi dum princeps moratur, vesirii imirahor sive stabuli magis-ter equum pulcherrime exornatum parat : et czausziorum prmfec-tus cum 24 czauszis et quatuor vesirii a pedibus szatyris, nec nonaliis quibusdam vesirii agalari (officialibus superioris ordinis) et iczagalari , internis officialibus , eques principis exitum prmstolan-tar. H2C posteaquam secundum solennem ordinem disposita essekiehaja resciverit, suffitum adferri, et principem suffumigare jubet,quod apud Turcas discessus et valedictionis signum est. Quo facto,manum kiehajm deosculatur, , et prmcedentibus alai czauszis qua-tuor, ascenso equo, sequenti ordine ex aula vesirii egreditur. Primiprocedunt c&auszi tot quot princeps voluerit, cum czauszlar emini,sive suo prmfecto, sequuntur vesirii agalari et icz agalari : post hosprinceps sequitur quatuor szatyris stipatus, quorum duo paulo anteequum incedunt, duo ab utroque principis latere, ejusque pedestenent. Proxime post principem kapu kiehaja sive residens ejus lo-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUIX 55

cum habet, tandem totum agmen barones Moldavia?, si quos ibi re-periri contigerit, aut Grwcorum nobilium constantinopolitanorumaliqui , quibuscum princeps -vel aflinitatem vel amicitiam habet ,

claudunt. Hoc apparatu ex aula vesirii per portam Bacheze Kapuolim Chrysopylen dictam urbe egreditur, et recto itinere in phana-rium, ad cathedrale patriarchm constantinopolitani templum pergit.Prwtereuntem principem quiqunque viderit , sive Turca sit siveChristianus , etiamsi in sua officina sedeat , surgere in pedes , etmanibus cruciatim pectori applicatis , caput inclinare debet : quinetiam, si per portam transierit iengiczariorum , quoscunque ex-cubias ibidem agere contigerit, per suos pmfectos in ordinem dis-ponuntur, , quousque princeps transierit , eumque haud secus acvesirium demissa anteriori vestis ora (quod apud illos sumramvenerationis signum est, indicans eos adeo honorare principem, uttectis pedibus coram eo stare, nec nisi ad ejus mandatum e locodimoveri debeant) et dextra pectori adposita , inclinato capite sa-lutant. 'Hoc cum comitatu , ubi ad patriarehale templum perve-nit , Turem quidem in platea subsistere jubentur,, ipse autemprinceps in aularn ecelesi eques ingreditur, , et ad lapidem huicpmcipue ceremonim destinaturn de equo descendit z czauszis so-lenne ipsis votum acclamantibus : Hac teala Padiszahumuze vebegeffendimuze cziok yllar umurlervirsum Deulet yle cziok jasza : i. e.Iustus Deus et altissirnus Imperatori nostro et priucipi nostro do-mino multorum annorum vitam concedat, et ipse diu feliciter vivat.In exteriori , quw plateam speetat , porta obviam illi veniunt secu-lares clerici patriarchalis ecelesi ad pmfatum lapidem , metropo-litm , episcopi et reliqui , quos tura tenaporis pmsentes esse conti-gerit, elerici, tandem in ipsis ecclesim valvis patriarcha advenien temexcipit, et crucis signo ei benedicit. Pmeunte patriarcha psaltisqueTO gt6v icrriv accinentibus , prineeps mdem saeram intrat, et in raediotempio, e regione altaris cruce se signat, tandem exhibito S. S. ima-ginibus osculo ad destinatum Moldavi2 principis thronum concedit,hujus limen dum calcat proto-diaconus TZ(c ix-cEv&c recitat, in quibus

etiam hae fere formula novi principis mentionem facit : %ETI BUSIAEOX ()nip

Tal Ellat6urcicrou ic)vo-ricsou xca iohXotictou ccilOevrin 151.1.6v N. N. Kpercoig, vbos, atcp.ovis,

www.dacoromanica.ro


Sr* apC uto, xal s'ov %decoy iov Aeov 3iiv it 7:Adov cruvErrijacci xt xecreuoSCSoat

aireov v nicat, xca kosgect (do Tot; 7:68oe; lcusor, Ivicv-ra itOp'ov xecl 704.tov, 1. e. Pr-terea rogamus pro piissirno, serenissimo et celsissimo Domino nostroN. N. robur, victoria, stabilitas, sanitas, salus sit ipsi , et DominusDeus noster magis cooperetur et dirigat eum in omnibus, subjiciatqueillius pedibus omnem hostem et inimicum. Post inev4 patriarcha ,

sacris vestibus ornatus , cum quatuor aut pluribus metropolitis al-tare ingreditur : eodem sequitur et princeps, flexisque genubus ca-put altaris margini imponit : Id patriarcha homophoro tegit, recita-tatisque iis , gum olim in coronatione imperatorum pregebantur, ,precibus , sacro crysmate ungit. Hoc facto, princeps in pedes sur-git, et ad thronum revertitur, accinentibus id, 7cAuXp6vtov psaltis 7C0-

kap6vcov, =bloat EIDEN 6 Os'o; TOY Eliot6iaratov, yeanvtiTccrov r.ca. 11+46.romov iip.61v Leh

-qv 14015 sk MoXiioaccyjag Eiptov KUptou N. N. Kip; nOactrre Icus6v et; rzaVc e.

«Longmvum fac Domine Deus, piissimum, serenissimum, et celsis-«simum principem nostrum totius Moldo-Valachim , Dominum Do-«minum N. N., Domine custodi eum in plures annos.» Turn et pa-triarcha thronum suum conscendit, imperatoque silentio, brevi ora-tione laudes principis persequitur, eumque ad colendam justitiam,

et defendendam ecclesiam adhortatur. Concionem sequitur poly-chronion patriarchm iisdem fere verbis, quibus principis conceptual.Tandem facta anoidcru princeps et patriarcha in medio templo con-veniunt, ubi patriarcha principem data per crucis signum benedic-tione confirmat, princeps vicissirn dextram patriarchm deosculatur.Idem exeuntem principem e templo ad prwdictum lapidem comita-tur, ubi commutatis invicena osculis, princeps equum iterurn ascen-dit, et extra cathedralis templi aulam a turcico suo comitatu exci-pitur, indeque , repetentibus solitum clamorem subinde czausziis ,

eodem quo venerat ordine in suum palatium revertitur. Eo cum ve-nerit pmfectos comitum solos ad se invitat, et iis potionem caffe autalia quwdam sacharata exhibet, munusculaque consveta distribuit ;quo facto , illi cum suis bonum ac felicem successum novo principiapprecati in aulam vesirii revertuntur. Sequente die patriarcha cummetropolitis principem salutatum veniunt, post hos tota, gum Con-stantinopoli reperitur,, Grmcorum nobilitas , gratulabunda eum in-.

lit. i.

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUUE 57

visit. Solent et christianorum regum et rerumpublicarum legati ,

prsertim si ante cum eo principe habuerint consuetudinem , velipsi vel per suos interpretes ipsi congratulari. Sequentes dies prin-ceps solvenda pecunia pro collato principatu debita, aliisque mune-ribus , quaz quidem piszkiesz sive donariorum nomine insigniunt ,

revera autem pro insatiabili sua avaritia principi extorquent Otho-manides , occupatur. Horum quam primum dimidiam partem ex-solverit , insignia principatus , equinm caudm dum (quas tug) etvexillum (quod sandziak vocant) ad ipsum mittuntur,, et majoriquidem apparatu, quam in creatione eorum vesiriorum , qui tribuscaudis equinis honorantur, usu venire solet. Etenim hi sine ullapompa insignia sun potestatis a miralem aga (pmfecto insignio-rum) sibi missa accipiunt : contra , si ea Moldavim aut Valachimprincipibus conferenda sunt, per totam urbem usque ad des prin-cipis magnifico apparatu ducuntur. Nimirum constituta die summomane ad mirialem aga , i. e. vexilli imperatorii custodem, qui haudparvw in aula est dignitatis, iidem czauszii et officiales vesirii , quiprincipem in ee dem sacram euntem comitati fuerant , conveniunt.Hos ubi omnes congregatos esse princeps resciverit , suos residen-tes, et barones, si qui prwsentes fuerint, quo potest majori elegan-tia, equis prmcipue ornatis, ad Babihumajun sive altissimam portarn,quo nomine exterior palatii imperatorii porta venire solet, mittit.Advenientes miralem aga honorifice excipit , et statim tubulchanas. musicara imperatoriam principi destinatam accerset. Hmc dumtympana pulsare et tibiis aliisque inter Turcas usitatioribus musicisinstrumentis canere incipit , totus apparatus ex imperatoria aula eoordine progreditur. Primi incedunt czauszii bini, bini hos excipiuntvesirii agalari, iisdem, quibus in sultani divano comparent, vestibusinduti, succedunt cum principis residente Moldavim barones , quostandem miralem aga explicatum vexillum et duas caudas equinassecum ferens sequitur, musici vero istum a tergo cingunt. Dam itaper urbem transeunt, omnes excubim quocunque in loco fuerint, e-tiam ipsa vesirii aula, in platea per seriem se disponere , ac demis-sis vestium oris, et manibus cruciatim pectori applicatis, imperatoriasigna venerari tenentur. Tandem, ubi ad hospitium principis perve-

www.dacoromanica.ro


niunt, princeps cum aulicis suis in porticu sui palatii vexillifero pro-greditur obviam, cui miralem aga sandziak et equines caudas inclinatocapite tradit, addito voto Allah teala mubarek eileje, i. e. faxit Deus,ut id tibi faustum sit. Princeps sandziak in menus acceptum reve-rentur exosculatur, et suo sandziakdar i. e. vexillifero custodiendumtradit, post miralem agam in auditorium invitat , ibique potionecoffe et sacharatis pro more Turcarum refectum, toga pellibus zebel-linis duplicate indui jubet, consuetoque honorario remuneratum di-mittit. Mirialem aga quidem cum comitibus aulicis inde in aulamimperatoriam revertitur,, musicerum autem collegium apud princi-pem menet , et quotidie tribus ante solis occasum horis (quod tem-pus Turcis lkindi vocatur) Neubet i. e. excubiarum signum so-lenni sibi strepitu facit. Atque hoc itidem privilegium solis Molda-vim Valachimque principibus concessum est. Nemini enim passa-rum, dum intra Constantinopoleos rncenia moratur, musica illa mi-litari uti permittitur. Postquam autem omnia negotia, gum ipsi cumaula intercedunt , cernposuerit, pecuniaque injuncta se liberaverit ,

tum demum per kiehajam visirium certiorem reddit, nil morari,quin jam ad obeunda principatus sui munia discedat , rogatque utipsi aditus ad imperatorem pateat, profectionisque concedatur fa-cultas. Constitute ad earn cerimoniam die , gum non alia , quernDominica aut Martis esse solet, ut pote, gum a Suleimanno sultanico divano fuere destinatre, ante diluculum supremus vesirius,mufti et caziulas kierii , nec non reliqui vezirii , jeniczer agasi ,

silahdaragasi , et si qui alii per sua munera eo ingredi possunt ,conveniunt, et latente post cancellos deauratos imperatore, litigan-tium causes audiunt. Extrahitur id nonnunquam ad quartam usquehoram , dunec nimirum remanserit nemo , qui de alio conqueren-dum habeat. Finito divano, princeps cum suis baronibus a portaexterioris portici auditorii usque ad januam , qua interior fornix ,

cubbe dictus , clauditur in recta linea stare jubetur : quo facto su-premus vesirius e suo loco surgit, et cum reliquis vesiriis et caziu-laskieris ad imperatorem pergit, quern transeuntem princeps inch-nato capite salutat , eundemque honorem etiam succedentibus illivesiriis exhibet. Hi ubi ad imperatorem admissi fuerint, primo su-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUIR 59

premus vesirius de rebus in divano discussis , aut aliis, gum reipu-blicm administrationera tangunt , negotiis sultanum instruit , moxrefert , servum ejus Moldavim principem facultatem in principatumsumn discedendi petere. Id si concesserit imperator, capudzilar kie-hajasi, quem janitorum prmfectum diceres, principi voluntatem sul-tani indicat, et muhzuragasi , locumtenens jengiczariorum penesvezirium , jubet, ut cuccam , gum crista est e struthionum pennis ,

arteficiose dispositis, confectam principis capiti imponat. Est autemis proprie jeniczariorum ornatus, atque ideo imponitur principibus,quod in jeniczeriorum cohorte suum locum habeant ; quam etiamob causam , nemo ilium ornatum potest imponere principi , nisimuhzuraga, qui cum in vesirii aula excubias agit, totius jeniczerio-rum militim penes vesirium locum tenons habetur. Ita ornatumprincipem tefterdar supremus caftan induit , et 27 alias inferiorisordinis togas ipsius baronibus distribuit. Post heee duo capudzi-baszi principem cum quatuor supremis, quos ibi contigit esse , ba-ronibus introducunt , ejusque brachia strictissime tenent. Limonauditorii ingressum iidem caput usque ad terram inclinare cogunt ,

id quod post tertium et sextum passum repetitur, tandem in medioconclavi rectus consistit : neque enim tantm capacitatis est audito-rium. Tum Imperator e tacht sive throno ad vesirium, qui ad dex-tram cruciatis manibus adstat, conversus, ei quid principi dicendumhabeat , mandat : qui adorato primo ad terram usque sultano, pos-tea principem his fere verbis alloquitur : Senum sadacatum veisti-cametun izhari chaziret Padiszahi alempenak Effendi muzuri , oll-magle , sena Bogdan Voivodeligin ichsam bujurdilar iundisen daehisedacat ve insticamet ile chidmeti , padiszahiede bulunup. ve fer-man dzihan meta szeriflerine itaat ye inkyiat , ve Riajai padiszahihoszrevanii chyfz ushyraffet ye Etrafi diuszmenden vaky olan ach-bari Saimakdur ye dikkati meufur eileiesim, ila sen bilursinki, tak-syratine biruedz hile dzevabe cadir olamasis i. e. «Cum tua fideli-«tas et prohitas Domino nostro Itnperatori, mundi asylo, innotue-«nit, ille Tui misertus Tibi Mol davim principatum dedit. Igitur Tu quo-

«que in posterum debes in fidelitate et sinceritate servitiorum perseve-«rare, mandatis ejus sanctissimis, et quibus totus terrarum orbis sub-

www.dacoromanica.ro


«jectionem prwstare debet, obediens esse, eaquereverentia prosequi :«Subditos Imperatoris, bone et feliciter procedentis, defendas, iisque«clementiam exhibeas, quid ex parte inimicorum geratur, accurate«et diligenter explores, et de iis certas notitias singulis momentis«mittas, idque totis viribus cunctisque facultatibus procures. Alio-«quin Tu novisti (nimirum quid Te maneat.) Quod si peccaveris ,

«nullo modo Te frivolis responsionibus excusare poteris.» Princeps,si lingum turcim usutn habet , ipso ad hwe breviter tali fere for-mula respondet : Adaletlu vemerharaet Lu Padiszahimun hidmetialielerinde var Kudretimi sarf eglemek dzian ubaz uzre , hemannazari aini humajunleri bu Laczir bendelori nun uzerinden dur ei-lemejeler. i. e. «In justissimi et clementissimi imperatoris mei ser-«vitiis cunctas, quas habeo, vires expendere, animo et capite voveoa(vel supra caput meum et vitam arbitror, ) dum modo clementim«et majestatis sum aspectum a nullitate hujus servi (i. e. ab inutili«suo servo) non ablonget,» iisdem quibus venerat ceremoniis , hisdictis retrocedendo , (neque enim tergum sultano ostendere licet,)per capudzibaszios ex auditorio educitur. Interea bujuk imirahor, ,sive supremus stabuli imp : preectus , arabicum equum freno au-reo gemmisque fulgente ornatum, aulaeisque phrygio opere auroargentoque tectum ad mediam aulaz portam parat , e cujus sella asinistris gladius, a dextris topuz sive clava militaris pendet. Equumtenent duo iedekczi sive equi ductores imperatorii , adstant duoakkiulahly,, satellites albis pileis tecti, totidemque peiki, cursores,auro interstinctis vestibus induti, mitrasque argenteas et deauratasad instar scyphorum in capite gerentes. Ibi princeps ascenso equovesirium prmstolatur, suosque barones a sinistris in ordine stare ju-bet; mox transeuntem supremum et reliquos vesirios inclinato ca-pite et manibus pectori appositis salutat, qui ei capitis nutu respon-dere solent.

Hi posteaquam ad sua palatia discesserint, princeps quoque cumeo quo venerat apparatu et musics militari , nec non imperatoriispeikis et akkiullahly ex aula recta ad cathedrale templum pergit ,

iisdemque quas supra memoravimus ceremoniis bonoribusque apatriarcha et clero excipitur. Cuccam tamen, dum dem sacram in-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MADAME 61

trat, deponit, neque earn recipit donee exiverit. Inde recta ad suumpalatium tendit , ibique ab iisdem , qui eum comitati fuerant, aga-lari in suum auditorium introducitur. Hi acceptis consvetis mune-ribus mox in aulam revertuntur,, peiki autem et akkiulahly penesipsum remanent , eumque Iassios, gum urbs principalis est sedes,usque comitantur. Postridie reis effendi , sive supremus othmaniciimperii cancellarius, diploma aureis litteris, artificiosissimisque duc-tibus exaratum ad ipsum mittit , eique injungit , ut quam citissimein principatum suum proficiscatur. Neque enim ulli principum, post-quam sultan= adierit , plus hebdomade Constantinopoli morari li-cet. Diseessuro comes itineris ab imperatore datur iskiemne agasi ,juxta etymon solii prmfectus, i. e. cui incumbit in solium collocareprincipem. Id munus demandatur alicui ex intimis oflicialibus ka-pudzilar kiehajasi, prmfecto janitorum, vel primo aut secundo mi-riachor,, stabuli imperatorii prmfecto , haud raro etiam sihladarioet czohadario , supremum inter internos officiales gradum tenenti-bus ; qui duo tamen propter multa , quee 'Hs incumbunt , gravioranegotia nunquam ipsi comitari solent principem, sed suum in locumvicegerentes mittunt. Prwterea illi adesse jubentur capudzibaszialiquis cum quatuor gregariis capudzi, totidemque czausiis, binisakkiulahlis, binis szatyri, binisque peiki imperatoriis , nec non ta-bulchana vel musico collegio , eodem quo vesirii uti consveverunt.Hmc omnia cum ordinata fuerint, princeps uno die prius, quam Con-stantinopoli exeat, vesirio valedicendi licentiam petit , eaque impe-trata, cum suis residentibus et aliquot baronibus ad portam vesiriiproficisicitur. Advenientem kiehaja ad vesirii conclave introducit.Vesirius de fidelitate admonet , pristinas instructiones inculcat . etsi gum alia temporis ratio postulat ei notificat. Respondet ad hmcprinceps pro re nata, residentes suos et se ipsum favori et clemen-tia3 vesirii commendat , et his dictis ejusdem manum exoseulatur.His peractis, vesirius ei abeundi licentiam concedit, faustaque ejus-modi formula apprecari solet : Gioreim seni var sa gligile, allah tealaisziniasan eiloie. i. e. «Videbo te : viriliter et fortiter age. Perge sal-« vus bona cum valetudine, et Deus opus tuum facile reddat. » Moxeundem toga indui jubet , gum izn caftan vel valedictoria toga iis

www.dacoromanica.ro

a bEMETRII CANTEMIRI

dicitur. Finita ea ceremonia, kiehajam in suo cubiculo convenit, ei-demque ultimum vale dicit, tandem ascenso equo, vel ad suum pa-latium revertitur,, vel reliquos vesirios valedicturus obit. Id tamennoctu magis quam interdiu fieri solet, ne princeps vesirio suspicio-nem moveat, habere se alios quoque in imperio patronos. Sequentidie, quo maximo potest apparatu et pompa sub acclamationibus cza-usziorum, qua, ut supra monuimus, quandocunque princeps equumvel descenderit, vel ascenderit, nunquam non fieri solent, ex urberegia lento gradu procedit. Agmen ducunt Moldavi equites, si quospenes se princeps habuerit , pracedente vexillo suo. Hos excipitmusica christiana tympana et tuba succedente vexillo albo , paciset subjectionis signo; quod duo tug, vel equinae caudaz, qua prin-cipi ab aula conceduntur,, continent medium. Sequuntur principisresidentes , et qui Constantinopoli reperiuntur Moldavia barones ,quos ab utroque latere czausziorum series includit. His succeduntequi principis sessorii, quos aliorum vesiriorum instar septem edu-cere potest , tapetibus et aulaeis phrygio opere pictis ornati : quosa lateribus cingunt sex principis, sequuntur bini imperatorii szatyri.Post hos princeps toga principali et cucca indutus ipse vehitur, cu-jus equi caput duo peiki sultanici tegunt, stapedem bini iedekczivel equorum ductores tenent. Paulo posterius, a sinistris principis ,

qua pars Turcarum moribus habetur honoratior, , iskiemne agasi,a dextris sandziak agasi, vexilli custos, locum habent. Tergum prin-cipis custodiunt ejusdem cubicularii, post quos tria sandziak rubraexplicata per sandziak agasi vicarios portantur, quorum medium inapice alem sive dimidiatam lunatn habet , reliqua vero tantumspharulis rotundis deauratisque instructa sunt. His succedit tabul-chana majoribus tympanis striduloque buccinarum clangore rebo-ans. Totam denique seriem claudunt iskiemne agasi , et sandziakagasi, cubieularii , et si qui alii ignobiliores itineris debent esse co-mites.

Hoc ordine, ut supra diximUs, lento gradu ad primam usque man-sionem, qua haud procul est a mceniis regia urbis, proceditur. Inreliquo intineris tractu, non observantur quidem adeo religiose cunc-ta Ma ceremonia, qotiescunque tamen ad urbem aliquam aut vi-

www.dacoromanica.ro

bESCRIPTIO MOLDAUIA t3

cum pervenerint, et solennes czausziorum acclarnationes, et musica,et reliqua si gum sunt solennia repeti debent. Porro in itinere scal-per duo czauszii cum aliquo principis officiali ad secundarn usquemansionern , gum illis conak dicitur,, procedere et hospitium com-meatumque curare tenentur : gum omnia ad lubitum voluntatem-que principis Bunt. Etenim illo tempore principi omnes cunctis inrebus, haud aliter ac si ipse supremus vesirius esset mandato impe-ratorio obedire jubentur,, et si quis Turcarum etiam insolentius segesserit, aut jussis principis obedire noluerint, potest ilium prin-ceps per suum beszly agasi meritis coërcere pcenis , aut si mitiusagere vult, ipsius pmfectis eum castigandum tradere. Fin rationecum Galatium princeps pervenerit , gum prima Moldavim urbs Con-stantinopoli venientibus objicitur,, cunctos Moldavi inferioris ba-rones, et si qui e superiori propius habitant, sibi obviam habet. Hiscomitibus Iassios proficiscitur,, et in itinere incolarum conditionemexquirit, eorumque querelas audit et lites dirimit. Uno a Iassiis mil-liari obviam ei veniunt caimacani, vel locum tenentes , quos ipse

dum adhuc Constantinopoli esset, per litteras designaverat, cumreliquis baronibus, militibus et civibus, quos princeps eques ad ma-nus vestisque osculum admittit. Hine eadem qua Constantinopoliexiverat pompa urbem intrat , et prope templum cathedrale S. Ni-colao dedicatum ex equo descendit. In atrio templi metropolita cumreliquo clero advenientem principem venerantur, et in wdem sa-cram introducunt , ubi mdem, quas antiquitus in usu fuisse supramemoravimus, observantur ceremonim ecclesiasticm. Facta lotoLScret,

durn ex ecclesia egreditur,, a Turcico apparatu, qui interea in plateissubsistit, solennibus acclamationibus clangoreque musices excipi-tur. Iisdem comitibus ad palatium suum pergit, quo ubi venit, sta-tim prmcedente iskiemne agasi in divan, quod majus vocant, intro-ducitur,, et ante solium tribus gradibus altum, quod ibidem collo-caturn est, consistit. Hine baronibus per suas sedes dispositis, re-liqui quoque militarium ordinum pmfecti , nee non opulentioresmercatores iassienses in divan in tromittuntur. Tandem imperatosiientio , iskiemne agasi imperatorium mandatum, hiukm fermani,mandatum dominii dictum, scrib8 pmtorii vulgo divan effendisi

www.dacoromanica.ro


(qui Turca est , e bono stipendio conductus principi servit,) legen-dum porrigit. Scribitur autem tale man datum in hanc fere senten-tiam.

Nobilium electissimi et Principatus prmstantissimi Vladica, Epis-copi et Barones Moldavim , equestres pedestresque copim, omnes-que subditi servique mei, extrema vestra sunto felicia. Cum poten-tissimum, cui totus orbis paret , fulgidissimm nostrm ImperatorimMajestatis mandatum ad vos pervenerit, notum sit vobis, quod annoN. N. mense N. N. immensa nostra dementia ad fidelitatem since-reque prmstita servitia principum gentis in Iesum credentium elec-tissimi et magnatum prwslantissimi gentis Nazarmorum N. N. res-piciens , cum misericordia et dementia et adjutorio nostro dignumet idoneurn judicaverit. Quam ob causam nos eum Moldavim princi-patu clementer ornavimus et donavimus. Eidem autem acerrimeinjunximus, ut baronum cujuscunque ordinis, nobilium prwposito-rum provinciis , cunctorumque sibi subjectorum paternam curamgerat, eos protegat, iisque faveat : nostra mandata impigre exequa-tur,, ac omnimoda fidelia sinceraque servitia nobis prmstet. Vobisvero mandamus, ut ei in omnibus obedientes et subjecti sitis, qu2-cu aqua vobis ex nostro mandato jusserit , diigenter et nulla morainterposita exequamini. Quicunque autem insolentius et pertinaci-us se gesserit , ejusque mandatis obedire detrectaverit, cujuscun-que ille ordinis fuerit, ejus malitiam et pertinaciam gladio aut alio,quodcunque ipsi placuerit , pcenw, mulctave genere animadvertat ,

puniat et castiget. Itaque prmfatum vestrum Dominum et princi-pem a nobis constitutum vobisque pmpositum agnoscatis : aliterautem sentire ot inverse aut perverse agere caveatis ; et sanctissimonostro signo (tura nimirum , vel nouainis Imper : superscriptioni)fidem habeatis atque ita sciatis. Datum Constantinopoli anno N. N.mense N. N.

Hoc postquam a Divan effendisi lectum et per interpretem perio-dice explicatum fuerit , omnes simul barones simul una voce res-pondent : Fiat mandatum Imperatorium. Turn iskiemne agasi prin-cipem toga, quern secum adduxerat, vestit, et dextra manu sale-vatum in thronum collocat, quo ipso momento tormenta explodun-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUIX 65

tur et per czauszios solita repetitur acclamatio. Ita in solio confir-matus princeps , iskiemne agam veste zebellinis pellibus subducta,divani effendisi vero et magnum postelnicum simplici caftan ornarijubet. Peractis his ceremoniis, metropolita primum brevi sermonsfausta et prospera principi apprecatur : ejusque manus exosculatur,quod officium post benedictionern vicissim metropolita princepsreddit. Post metropolitarn episcopi et barones prima stationis admanus togaque osculum admittuntur, quorum nomina magnus pos-telnicus hac formula addita recitat : Robul Marijtale N. N. sarutaezinstita pola Marijtale, i. e. mancipium Tum Majestatis N. N. os-culatur honorandas oras Tum Majestatis. Idem secunda baronumstationi prastat secundus, et tertim tertius postelnicus. Baronihussuccedunt ordinum militarium prafecti, chiliarcha, capitanei, cen-turiones et locum tenentes, nec non mereatores aliique cives lassi-orurn spectatiores. Post hac princeps in interius cubieulum se re-cipit , at iskiemne agasi magno apparatu pracedente supremo u-szOr (janitore) ad destinatum sibi hospitium deducitur. Secunda diebarones denuo in majori divan conveniunt , ubi cum omnes pris-tina loca occupaverint , princeps quoque pra3cedente postelnicorumeaterva accedit et in pratorium , minor Spatharia (1) vulgo dictum,e majori transit. Illue, postquam in throno consederit princeps, tresbaronum Moldavia ordines , singuli per sua stationis postelnieosevocantur. Seriatim aecedentes vel deponit ex offivio, vel in eodemconfirmat, vel ex inferiori gradu ad superiorem evehit : at ex supe-riore ad inferiorern detrudere provincice moribus prohibetur (ex-copto si quis sponte sua id ambierit), reliqua (mania de illis statu-ere , ague ipsi licet , ac si neminem in toto orbe se agnosceret su-periorem. lime cum omnia secundum voluntatem suarn disposue-nit , creditamque sibi rempublicam constituerit , iskiemne agasi , etreliquos imperatorios officiales magna pompa ex urbe eductos, mul-tisque donariis mactatos Canstantinopolin dimittit , et cum cunctisbojaris ad mille passus usque extra urbem comitatur : inde illis

(1) Ita vulgo dicitur, quia principis spatha in illo conclavi semper super mensamponitur, neve illam ingrediantur alij, prieter septem primi ordinis barones.

5

www.dacoromanica.ro

66 DEMETRII CANTEMIIR

unum ebaronibus Galaczium usque ductorem dat, et ipso Iassios re-vertitur.

CAPUT IV,DE CONFIRMATIONS PRINCIPUM

ktque ea quidem quam nunc recensuimus ratione Moldavim prin-cipibus ab 0 thmanna aula sceptra committuntur,, speciosa quidern ,

at adeo fragilia , ut, ni firmissimis muniantur cireulis , dicto citiusexcidant e manibus. Etenim in ea, qua erga Moldavos usi sunt , a-gendi ratione satis elemonstrarunt Othmannidm , haud injuste deillis in proverbio dici, quod lepores non canibus sed curru venen-tur, , neque vacuo sacco equum ad se allicere consueverint. Nimi-rum indomitum taurum moldavicum , cujus ferociam non una vicehaud sine damno fuerant experti, blanditiis delinire satins arbitra-bantur, quam ejusdem vi co rnpescere furorern, spe freti fore, ut idemsuccessu temporis abjiceret pristinam ferita tem, labefactisque amis-so sanguine viribus, vincula compedesque sibi injici volens nolensvepateretur.

Eo fine, cum Bogdanus III, Stephani Magni filius , primus suamOtbmanno imperio subjiceret patriam , nullus ipsi negatus honos ,

confirmatm civiles et sacrw patrim leges , concessa summm dignita-tis insignia, contentique fuere Othmannidm , ut, in feudi, quod vo-cant , recognitionem , quatuor aureorum millia quotannis auhe sol-verentur. Bogdano mortuo , filio ejus Stephano VI, quern uti legiti-mum principatus hmredem proceres sibi dominum creaverant, ma-jor habitus honos, missusque a sultano supremus stabuli prmfectuslegati nomine, qui ei de suscepto principatu congratularetur, eidem-qua insignia, caudas equinas, sandziacum, cuccam , togarn princi-palem , et equum imperatoriurn pulcherrime exornatum afferret.Hujus successoribus , licet graviora imperarentur tributa, nullumtamen negare honorem, aut turbare principum electionem Othman-nidm ausi fuere , donee Iohannis cognomento Armeni temporibusoccasionem nacti fuissent, rescindendi an tiqua privilegia, novaque etincognita ante onera imponendi provincim. Cum enim prmfatum

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUltE 67

Iohannenz res novas meditantem per fraudem cepissent, et contradatam fidem neci dedissent, firmioribus Moldaviam vinculis con-stringere, et postulare ceperunt, ut princeps ni hostis haberi velit,singulis tribus annis confirmationem principatus ab aula othmannaacciperet. Exhaustam jam Moldaviam cum non posse negare impe-ralam conditionem Othmannidee animadvertissent, mox sub Miro-nis Barnovskii principatu aliam imposuere legem , qua princepsipso ab aula accipere sli2 dignitatis insignia, et singulis tribus an-nis ipse ad altissimam Portam venire et imperatorem adorare ju-bebatur. Id ut prwstaretur eo accuratius, postea mutati depositiquefrequentius fuere principes, iisque tantus incussus terror, ut nuncnon modo aequo animo suseipiant, si post primum secundumve an-num in aulam venire et confirmationem dominii a dementia impe-ratoris accipere jubentur,, sed etiam metu avaritiaz vesiriorurn suasponte mandatum confirmatoriuna petant et desiderent. Concediturid facile principi, durn modo de fide ejus nulla vesirio fuerit injectasuspicio, nee alius pecunim majorem summam obtulerit, ac turn ye-skins suprenaus talhysz sequentem fere in modum ad sultanum di-rigit : «Quandoquidem hodiernus Moldavim Princeps N. N. intra tot«sui principatus annos fidelern se Othmanno Ernperio prmbuit , et«in servitiis Inaperatoriis neque vitam neque bona expendere ne-«gavit, nee non consvetum tributum quotannis ad felicem Imperii«portam plene misit, prwterea barones ae reliquos ineolas MoldavimKadeo clementer justeque rexit , ut jill frequentibus libellis suppli-«cibus se de ejus regimine contentos esse testati sint, Tuamque Ma-«jestatern rogaverint , ut eum in principatu confirmare digneris :«Ego illum Tum clementim dignum existimo : reliqua Tum Majesta-«tis augustissimum mandat um expecto.»

Hie Mem per talhyszezi (quasi dicas referendarium) solenni Tur-carum consvetudine ad imperatorem deferuntur, , et postquam sul-tanus consveta formula Amel olunta, juxta relationem fiet, subscrip-serit , per eundem telhyszezi ad vesirium remittuntur. At vesirius,licet facultatem confirmandi principis a sultano impetraverit, tamen,quo plus pecunim emulgeat, dissimulat se quidquam ea de re cumsultanu egisse : quin etiam kiehaja, astutum avaritim vesirii instru-

www.dacoromanica.ro


mentum, principis residentes ad se vocat, fingitque aliorum machi-nationibus, internorumque officialium secretis susurris, difficilioremsultanum se prabere quam fuisset speratum : dominum suum ye-sirium aliquoties jam illius negotii mentionem imperatori injecisse,sed nihil quod ad rem faceret, responsi accepisse. Residentes, cog-ni to vero fictove domini sui periculo, ad pedes kiehaja provoh untur,petunt , ut quocunque possit modo , commoda sui domini promo-yore dignetur, , denique et donariorum ipsi et vesirio promissorumsummam augent. Ita de miserorum Moldavorum corio ambitio etavaritia ludunt, tamdiuque certant, donee superbiam immoderatam,qua curia reguntur, , pluris habendi cupidinem expleant. Tandem,ubi jam de cunctis utrique convenerunt, nec plus aliquid extorquereposse kiehaja videt , ipsos boni successus spe erectos dimittit : se-quenti die per aliquem e vesirii ofacialibus , qui vacuus reverti nondebet, residentibus nunciat, vesirium tandem ab imperatore imps-trasse , ut illorum dominum in suo principatu confirmari ei lice-ret , jubetque eos in aula adesse. Eo ubi veniunt, primo ad kieha-jam, mox ad ipsum vesirium introducuntur : et postquam clemen-tiam imperatoriam erga ipsorum dominum ex ejus ore cognovissent,togis pro more induuntur. Post aliquot dies vesirius kapudzilar kie-hajasi, aut alium ex offleialibus imperatoriis, quemcunque voluerit,ad principem rnittit, ei pie et novum principatus diploma et man-datum donainii, vulgo hiukm fermani dictum, principi transferen-dum tradit. Diploma idem esse solet , quod principibus in primaeorum creatione dari consvevit, nisi quod in clausula loco , «Voidetigi Teudzili iehsani humasurn olimiszdur. i. e. PrincipatuTe donari dementia et misericordia factum est,» seribatur, «Voide-ligine tedzdid ye mucarer olunmak iehsani humajun olmiszdur, prin-cipatum tibi renovari et confirmari dementia» etc. Mandatum au-tem hujus fere est sententim : «Principum gentis in Iesum creden-tium excellentissime, et magnatum generis Nazarmorum prastan-tissime, hodierna Moldavia princeps N. N. Cum ad Te nostrummandatum pervenerit, noturn sit Tibi, quod cum intellexerimus etevidentia tua servitia, perspectamque penitus tuam erga nos fiderahabeamus , Te omnimode nostra dementia et misericordia dignuen

olumak

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAIIIIE 69

judicaverimus : eamque ob causam jusserimus , Tibi principatumMoldavim confirmari et renovari. Itaque Tibi prmfecturam et pleni-potentiariam potestatem super Moldavos nostrm Majestatis subditosconcessimus; His Tu , ut antea fecisti, justitiam administres, Boja-ros et omnes cujuscunque ordinis Moldavim incolas protegas et de-fendas , eorum necessitates et aggravationes oppressionesque om-nes nulla mora interposita fulgidm portm nostrm notificare ne negli-gas. Prmterea ad exequenda, qum ad Te venerint, nostrm Majestatisman data pro mptus sis, sublatisque tux vestis (1) oris, omnes in te exis-

tentes vires irnpendas : annuum veru et definiturn Moldavim haradzrtributum) constituto tempore ad thesaurum nostrum plene mittas.Uiter sentira aut facere caveto , et &gnu nostro sancto fidem ha-beto. Datum Constantinopoli, anno . . . mense . . . . »

Ei mandato adjunguntur etiam vesirii litterm, quibus principi no-tificat , se suis precibus ac in tercessionibus , ab immensa dementiaimperatoria tandem confirmationem principatus ipsi irnpetrasse etc.

His instruetus kapudzibaszi, cursoriis , qui postici vulgo vocan-tur, equis Iassios proficiscitur, et ubi Galatium pervenit , prmrnissocursore principem de suo adventu , et dio, quo Iassios ingressurussit , certiorem reddit. Dicta luce princeps cum aula tota kapudzi-baszi mille passibus extra urbem procedit obviarn ; ubi conveniunt,mutuis congratulationibus in equis sedentes se invicem salutant ; postprinceps, capudzibaszi a dextris vehere jusso, (qui apud Turcas lo-cus est. inferior) in urbem revertitur. Prmcedit eum aliquis capudzi-baszi officialis, mandatum imperatorium tela alba obductum in ma-nibus , et togam principi destinatam in ulnis tenens, sequitur mu-sica imperatoria et czauszii solennem acclamationem subinde re-petentes. Eo ordine usque ad aulam proceditur,, ubi, posteaquamprinceps cum eunctis baronibus in prmtoriurn majus ingressus fu-erit , et in suo solio consederit , capudzi baszi mandatum principi,prineeps divan effendisi legendum tradit, qum omnia fiunt, eodena,quem supra in creatione prineipum descripsimus ordine. Prfeterbane confirmationem, qum non nisi singulis tribus annis fieri solet

(I) Phrasis est turcicm lingum promptitudinem et alacritatem ad serviendum signi-ficans.

,

www.dacoromanica.ro

'70 DEMETRII CANTEMMI

et majus mucarrer appellari consvevit, fit etiam alia quotannis vulgominus mucarrer dicta , gum tamen longe minores expensas , quammajor illa, postulat, ut inferius pluribus dicemus. In ea autem nonrenovatur principatus diploma , sed tantum novum hiukmfermanvel dominii mandatum mittitur, idque per officialem vesirii mediiordinis, eoque ipso mediocribus etiam donariis remunerandum.

CAPUT V,DE EXAUCTORATIONE PRINCIPMW

Recensita principum Moldavim creatione et confirmatione , ut deeorundem exauctoratione verba faciamus , suo quasi jure postularevidetur Lector euriosus. Nos observato in superioribus ordini insis-temus , et ex iis , gum nobis suppetunt , monumentis in antiquiorisho diernwqn e principurn deposition is rationes accuratius inquiremus.Primis sane Moldavim instauratm seculis neque exauctorabantur,,neque exauctorari poterant principes. Etenim regum ad instar suoarbitrio regebant sibi subjectos, eamque potestatem hmreditate po-tius a majoribus , quarn electione procerurn susceperant : expulsostamen aliquoties fuisse moldavm gen tis rectores , at civilibus dissi-diis, non externa vi, nostri annales memorant. Ignorabat enim id ,

quod europma regna ab internis medetur vulneribus , jus primoge-niturm , Moldavia , vicissim, dividi principatum provincb leges ve-tabant, in parentis arbitrio positum erat, quem filiorum vellet, sibisuccessorern testamento dicere. Id si quando inopinata principis fataimpediverant, vel immoderata filiorum ambitio turbabat, non pote-rat non largus intestinis discordiis aperiri campus. In his, qui faven-tiorem sibi belli fortunarn expertus fuerat , principatu potiebatur, ,victus , si fugiendi locum habebat, vel in Transylvaniam vel Polo-niarn (quibus in regionibus sua plerurnque prmdia babebant princi-pes) se recipiebat, ibique opportunam instaurandarum virium , fir-mandmque sue factionis occasionem opperiebatur. Quo factum est ,

ut tam Polonorurn , quam Ungarorum scriptores, a particulari, uni-versaliter concludentes, principes Moldavim suos hornagiales fuisbeasserant, et collegationis jura in subiectionis nomenclaturam trans-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDATlift 71

ferre cogantur. Prmter hwe, accidit aliquoties, ut princeps, vel prop-ter tyrannidem, vel aliud facinus, quo ordines offenderat, a conspi-ratis baronibus solio ejiceretur, nonnunquam etiam trucidaretur. Hisexceptis , nulla alia dabatur ra tio , qua privarentur diademate prin-cipes, sed qui semel capessiverat sceptra, is ea nemine contradicentead fata usque retinebat. Iste ordo primo turbatus fuit in Petro V,cognomento Baresz, Stephani Magni notho filio, quem Suleiman I,Turcarum imperator, quod combustw Ciiiw incusaretur, principatuexpulit, eique vivo adhue Stephanuin VII, qui se Alexandri I prone-potem esse prwdicabat, successorem dedit. Secunda id vice aeciditPetro VI, cognomento Claudo, quern, cum post atrocem Ioannis Ar-meni necem ab ordinibus electus esset , Turem mox deposuerunt ,paulo post tamen facti pcenitentespristinm dignitati reddiderunt. Ita-rius tamen, nec nisi ubi in aperto erat rebellio, manum inferre prin-cipibus Turem solebant, donee, ablatis post Miron Barnowskii defec-tionem cunctis electionis juribus, ad Eliam III, Alexandrill7 filium,corundem favore sceptra Moldaviw deferrentur : ex eo enim tem-pore , nemini , nisi Eustratio Dabize et nostro parenti ConstantinoCantemyrio , in solio extingui contigit. Accuratius ea qui explorarevoluerit, consulat, qumso, propositam a nobis supra cap. 2. Moidavimprincipum seriem.

Fit autem hodie exauctoratio principum Moldavim his fere ritibus.Cum decreverit vesirius Moldavim principem solio ejicere , ejusquelicentiam a sultano per talhysz impetraverit , summo sua consiliasilen tio premit, nec quenquam nisi neo-designatum principem illiusrei conscium facit , ne nimirurn deponendi principis residentes idresciscant suoque domino notificent. Post, vesirii kiehaja novumprincipern noctu mu tato habitu ad se vocat, jubet, ut caimacanos sivelocum tenentes eligat , iisque ea , quae jussu imperatorio agendasunt, mandet. His paratis , vesirius aliquem capudzi baszi ordinat ,qui principi mandatum afferre , eumque Constantinopolin deducerejubetur. Ei novus princeps aliquem e suis officialibus comitem dat,literasque et mandata ad caimacanos , quos elegerit, nee non uni-versalia ad cunctos provinciw ordines committit. Porro, idem capudzi-baszi duobus mandatis imperatoriis munitur, quorum unum ad prin-

www.dacoromanica.ro


cipem deponendum, alterum ad electos a novo principe caimacanosdirigitur.

Prioris , quod ad principern pertinet , ea fere esse solet senten-tia : « Principum nationis Messi electissime , magnatum gentis«sive congregationis lesu prmstantissime (exauctorati enim prin-cipes iisdem ornantur honoris titulis , quibus regnantes) olim Mol-«davia3 Princeps , extrema Tua sunto felicia. Cum nostra3 fulgidm«Imperatoriee celsitudinis mandatum, cui orhis obedit, ad Te vene-«rit , scito te segnitia tua in pmstandis servitiis et negligentia in«exequendis nostrm Imperatorim Maj. mandatis cunctis poenm mul-«twque generibus (non nunquam addi solet mortis) obnoxium ex-«titisse. At cum nostrm Majestatis dementia et misericordia superaTe infinita sit , tibi tan tum principatum abrogari et N. N. succes-«sorem dari jussimus. Hanc ob rem, tu cum tota tua fawilia, servis,«et quos habueris thesauris , nulla vel hom vel puncti mora inter-«posita ad limen altisshn portm fulgidm Majestatis nostrm acce-«dere properes. Aliter sentire aut agere caveto , signoque nostro«sanetissiwo fidem habeto. Dabamus anno monse

Alterum mandaturn, quod ad caimacanos spectat, ejusmocli verbisconcepium esse consuevit :

«Eleclissimi magnaturn inter gentes Messim N. N. (solent autemnon nunquam bini vel terni caitnacani constitui, eorumque omniumnomina exprimi debent) extrema vestra sunto felicia. Cum prwsensanostrm Imperatoriee Majest. mandatum ad vos pervenerit , sciatis,«certiores nos redditos fuisse, quod hodiernus princeps vester N. N.«in exequendis mandatis nostris segniter se gerat , nostra servitia«negligat, curam pro populi et reipublim salute posthabeat, neque,«ut illum decebat, nostros subditos protegat, iisque justitiam et cle-«mentiam administret , quin potius omnibus modis illos opprimataet exhauriat. Hac de causa, infinita nostra dementia, vestri mise-«ratione ducta, praefatum principern deponi, et ad fulgidam portam«duci jussit. Itaque vos huic nostro mandato pareatis , preatum«exauctoralum principem cum tota familia , famulitio et thesauris ,

«misso hunc in finem capudzibaszi tradatis, caveatis vero, ne quis-«quam erga ipsum se insolenter gerat, aut ex ejus opibus vel ato-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAIII/E 73

«muIfl abripere audeat. Porro , quaecunque novus vester princeps«N. N. vobis, ex nostro mandato, agenda faciendave injunxerit, ea«omnia nulla excusatione interposita exequamini : aliter sentire aut«facere cavetote , nostroque sanctissimo signo fidem habetote. Da-«tum N. N.»

Si metus aliquis Othrnannides teneat, ne princeps, accepto, se pri-vatm vite destinari, vel rebellionem moveat, vel ad finitirnos chris-tianos principes confugiat, alia aut ad Babadaghy seraskieriurn, autad Benderbasza diriguntur mandata , iique jubentur capudzibaszialiqua milituin mann munire , qua principern capere et firma subcustodia Constantinopolin mittere possit. Sin autem omnia circum-circa pacata fuerint, neque causa appareat, quare sua bona deserereprinceps vellet, capudzibaszi solus, binis illis , gum supra recensui-mus, mandatis munitus, posticis equis, quos illi menzil vocant, quamcelerrirne potest Iassios proficiscitur. In itinere, prwcipue cum Ga-laczium attingerit, quod primum occurrit Moldavim versus Thraciamoppidum, dissimulat legationis suw causas, et, ut inopinantem op-primat principem , longe aliud mandatum se habere spargit. Porroita instituit profectionem , ut ante prandiurn Iassios perveniat , quonimirurn tempore cuncti barones in aula collecti sunt. Turn recta adprincipis palatium pergit , in divan ascendit , collectos ibi baronessalutat, et constitutis a novo principe caimacanis , quos sub turcicovestitu in ejus cornitatu latens illius officialis ipsi digito monstrat ,

mandatum hisce verbis porrigit : «Princeps vester est depositus ,

«vos imperatorio mandato, et jussis novi principis obedite.» Eosdemeodem tempore novi principis nomine salutat qui tecto habitu ca-pudzibaszi comes est illius officialis, iisque literas sui domini reddit.Tandem, posteaquam cuncti barones in auditorio fuerint congregati,capudzibaszi etiam intrat, cui princeps ad januam usque obviam ve-nire debet.:Prmvia salutatione mutua , capudzibaszi principern so-Hum suum conscendere jubet, quod habeat, gum ex mandato impe-ratorio ipsi imperet. Princeps , licet ex his circumstantiis haud dif-ficulter colligere possit , se principatu privatum iri , tamen obedit ,

sedetque addita precula : fiat mandatum clementissirni et augustis-simi imperatoris. Post hmc kapudzibaszi principi imperatorium man

www.dacoromanica.ro


datum tradit; princeps, posteaquarn id ore et fronte pro more deo-sculatus fuisset, suo divan effendisi legend= reddit : a quo dumrecitatur, princeps, capudzibaszi, et omnes barones erecti in pedesadstant. Finita leetione , capudzibaszi principi , honorifice tamen ,

manus axi11a supponit , eumque de throno deducturn in inferioriscamno sedere jubet. Turn et princeps ad capudzibaszaro conversus,eum alloqui solet, se infinitas gratias irnperatori clementissirno de-bere, quod servum suum inutilern non perdere, sed levi castigationecorrigere voluerit, mquo autem animo suseipere, quwcunque illiusmajestas de ipso constituerit : agnoscere culpani, et de dementiaimperatoris non desperare , et si gum alia ad captandarn magnaturnothmannidarum gratiam conferre arbitratur. Mox ubi finem ser-moni princeps imponit , capudzibaszi principem baronibus ad tri-duum commendat , Mosque currus, et aliain suppellectilem ad itornecesariam quantocius parare jubet : eoque dicto , ipse quidem adsuum hospitium, quod ipsi per caimacanos ordinatur, redit, princepsautem in palatiurn se recipil. Ibi tribus post indictam ipsi exauctora-tionem diebus rernanet, eoque tempore omnia jubendi vetandiquepotestatem eandem, qua ante usus fuerat, retinet. Idem ipsi a cun-ctis baronibus exhibetur honor, quo eum in throno sedentem vene-rati fuerant : et si quis insolentius se erga ipsum gerere, aut velunieo verbulo ejus honorem kedere ausus fuerit, illius ossa neminecontradicente clava sive topuzo , quod a sultano in sua inaugura-tione acceperat , potest conterere : quirt etiarn si gladio aliquem esummi ordinis baronibus transfoderit , dummodo id sua manu fe-cerit, neutiquam ab imperatore id ipsi crimini dari potest. Circum-ferunt enim in proverbio Turcm , lapidem , qui semel ad dificium

adhibitus fuisset, non posse non haberi pro mdificii lapide , et ali-quando tempus fore , quo idem ad mdificium iterum necessariusreperiatur. Eodem triduo, ordinati per caimacanos principi dedu-condo comissarii equos, currus et alia , gum iter requirit , parant :eo elapso, prineeps per minorem arcis portarn, gine meridiem spec-tat, eurru tamen, non equo vectus, cum toto apparatu suo, totaquefamilia, et opibus, e quibus nemo vel obuli pretiurn rapere aut de-tinere, rn ido prmsens ille adsit, audet, exit. et iter Constantinopo-

www.dacoromanica.ro


lin versus aggreditur. Barones omnes et cuncti militaris ordinis eurnad milliare usque comitantur,, ibique de equis descendunt , et ma-num ejus baud aliter, ac si adhuc provinciT fasces teneret , vene-rabundi exosculantur, eique valedicunt ; princeps vicissim eis gratiasagit pro exhibito sibi honore, habitaque cum illis consuetudine, eos-que ex consueta polina admonet ut mandatis imperatoriis noviqueprincipis obedientiam prTstent. Post lime , barones Iassios rever-tuntur, binos autern ei comites dant , qui ei de hospitiis, commea-tuque necessario prospiciant. In hoc itinere cavet capudzibaszi, neexauctoratus princeps novo obviam fiat, quod si accidat, cedere ille,et huic viam liberam relinquere tenetur. Postquam Danubium trans-jecerit princeps , licet ei aliquos e suis officialibus Constantinopolinad vesirium et si quos habet amicos prxmittere , qui prmsides oth-rnannic reipublicT suo domino reddant faventiores. Hi si domi-nantium avaritiam muneribus placare potuerint, mandatum ad ca-pudzibaszi obtinent, ut principem ad sua deducat palatia ; sin id im-petrari nequeat , capudzibaszi posteaquam propius ad urbem vene-nit , subsistit, et per suorum aliquem kiehajam certiorem reddit ,

se eousque adduxisse principem, et nunc expectare, quid de eo fierivesirius mandet. Sin gravioris alicujus criminis princeps accusetur..aut majorem Turcee ei extorquere velint pecuniam , sub custodiateneri jubetur. Id , si clementius cum eo velint , fit in ejusdem ca-pudzibaszi, vel basz bakyculi, publiem pecunim collectoris, mdibus.Sin iraturn se imperator ostendere voluerit , in septem turribus ;nemo enitn ibi inearcerari potest , nisi expresso et pr2ciso itnpera-toris mandato. In quacunque vero asservatus fuerit custodia, vixbertatem consequi potest, nisi eam bona pecunia amplisque mune-ribus redemerit. Dirnissus postea in suis dibus libere vivit , quo-usque occupandi denuo principatus nanciscatur occasionem. Porro,licet depositus sit, tamen in patriarchali templo cum sacrum audit,in throno principali sedet , quem conscendere nemini alii licet, nisisi aliorum patriarcharum aliquis Constantinopoli pmsens fuerit :Eodem privilegio etiam ipsius conjux gaudet, quw peculiare sibi so-lium reliquis altius in mdis sacrm porticu habet. Prwterea , domumad lubitum extruit , et exornat , quam potest splendidissime , cum

,

li-

www.dacoromanica.ro


legatis europaorurn principum, gallo, anglo, belgo et veneto, libereconversatur, , quod fieri non posse arbitrentur Tama , ut quispiarnConstantantinopoli aliquid reipublica othmannica commodis con-trarium moliatur ; exit quatuor ant pluribus pedissequis stipatus ,

equo ulitur quam voluerit splendide exornato, vestiturn ipso et fa-rnuli ejus gerunt cujuscunque coloris , cum alias viridibus vestibus,calceamentis flavis , Christiano interdicatur. Cum. ad vesirii aulamvenit , ad lapidern de equo descendit , a kiehaja aliisque principisnomino salutatur, polio coffe et sacharata ipsi offeruntur, omnisquehonor ei exhibetur,, quo regnantes principes Turcm prosequi con-sveverunt. Olim tum filiis principum, turn exauctoratis principibusex imperatorio thesauro diurna quinque aut decem imperialium sti-pendia destinata fuerant, is tamen mos postea in desvetudinem ve-nit : Nihilo seeius hodienum ipse princeps cum toto famulitio a tri-bubo liber habetur,, et \Tin= pro aula sua palarn adducere , nontamen vendere potest. Neque vero hoc unquarn desideraverunt prin-cipes : omne enim mercatura genus przeter venditionem fructuumterra in propriis pradiis natorum despectabile magnisve viris indi-gnum inter Moldavos habetur. Fortunatus omnino existirnatur etest ille princeps, cuj us exauctorandi non evidens aliqua ipsius culpa,sed vesirii avaritia causam dedit, cum enim moribus Turearum quarnsaepissime mutentur vesirii, successsor,, ut an tecessoris fraudes etavaritiam detegat , primo, quod ab eo Valachim Mo1davia3que prin-cipibus injuste et prater constitutarn pecunia3 summam extorsumfuerit, exquirit. Ut itaque hujus aggravet culpam, sape smpius haudadeo innocentem principem crimine purgat, et alterius accusat ava-ritiam , ut sibi ad corradendas opes viarn faciliorem reddat.

CAPUT VI.DE BARONIBUS MOLDAVI/E EORUMQUE GRADIBUS

Cum sapius hucusque baronum Moldavia mentio injecta fuerit ,idemque in succedentibus capitibus fiat frequentius, opera pretiumfore arbitramur, de eorum conditions et gradibus lectorem curiosumdiligentius erudire. Horum vernaculum nomen , Bojari , slavonicEe

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAIME 77

est originis, corruptumque videtur a Boliare, qua voce cunctos suosmagnates in signire vetus slavonicas inter gentes obtinuit consvetudo:latino vero sermone baronum denominationem iis, non veterumautoritas, sed vicinarum aularum usus indidit.

Origo eorum incerta et per negligentiam moldaview historim con-ditorum obscura est ; persvadent tamen finitimarum gentium , Ser-

viorum, Bulgarorumque exempla, ea officia, ipsa Moldavim instaura-tione antiquiora esse, fleet non eodem omnino ordine suis nobilibusaulicos honores pristini Moldaviw rectores distribuerint. Eos autemqui hodie vigent, dignitatum gradus Alexander I cognomento Bonus,posteaquam a Joanne Pal.vologo despotm nomen regiumque diade-ma obtinuisset, instituisse, totamque aulam suam ad normam im-peratori instruxisse, nostris memoratur annalibus. Fidem ei narra-tioni facile habebit , qui veterum Grmcim imperatorum , qu Curo-

palates et Georgius Codinus singulari commentario persecutus est,aulica officia, cum hothernis in Moldavia haronum gradibus diligen-tius con tulerit. Eadem enina in utrisque inveniet nomina , eademofficia, idem munus assistendi in dandis principi consiliis exequen-disque, ejusdem in administranda rep. adjuvandi , eorumque pro-curandorum , gum ad necessitates et decus aulm pertinent. His decausis, uti olim inter Grfflcos, ita et hodie inter Moldavos, in baro-nes de S fat, vel consiliarios, et Barones de Divan, quos assessores.diceres, distinguuntur. Barones de S fat , sive qui de rebus ad provinciam pertinentibus prineipi consilia sua communicant, numeran-tur sequenles septem :

1. Logotheta magnus, quem recte supremum principatus Cancolla-rium diceres, omnes reliquos. honore dignitateque an tecedi t, ac cun-ctorum consiliorum pmses est et moderator. Reliquis consiliariisipse primus, gum in consuliationena venire princeps jusserit , pro-ponit, collectisque eorum sententiis, quid deeretum fuerit , princi-pi refert : porro , si quid cunctorum baronum nomine princeps pe-tendus sit , reliquis silentibus ipso mterorum desideria 'exponit :gum res ipsi gmcum nomen Logothetx conciliavit. Prmter hwc , jusdefiniendorum limitum dirimendarumque Miura , gum de agris etpossessionibus, eorumque servitutibus oriuntur, ad ipsum pertinet ;

www.dacoromanica.ro


prmest quoque curtenis, id est aulicis, sive istis nobilibus , quorumstirps nonduip ad baronatus dignitatem pervenit. Signum sum dig-nitatis, bullam majorem aurea catena pendentem in collo, baculumauro pictum manu gestat. Florente adhue Moldavia, Moncastri, quodhodie Akkierman vocant, prmfectura ei gradui annexa erat ; postea-quam vero ea Turcarum armis Moldavim ademta fuit, decimm Czer-nauciensis agri ipsi stipendii loco tributm fuere.

2. Vornikul de Czara de Dzios , procurator inferioris Moldavim ,

omnia negotia illius provincim in aula principum expedit , judiciiscunctis in ea regione prmest , lites audit, dijudicat , capitalis crimi-minis reos, fures, hoinicidas, sacrilegos , et alios hujus generis fa-cinorosos, inscio etiam principe, supplicio afdcere potest ; atque inejus potestatis insigne baculum auro pictum gestat. Olim, cum Bas-sarabia adhuc Mold'avim pars esset , Cilia ipsius imperio submissaerat, ea vero urbe Muldavis ex torla, Barladi prmfectura ipsi concessaest, ubi, cum ipsum in aula semper versari muneris ratio et provin-cim necessitates postulent , binos minoris ordinis vornicos locumtenentes habet.

3. Vornieul de Czara de sus, procurator superioris Moldavim, idemin sua provincia jus habet, inferioris Moldavim procuratori mqua-lern , et baculum auro pictum in sum dignitatis signum gerit. Cora-missa est ipsi specialiter Dorohojensis agri prmfectura.

4. Hatman, totius exercitus dux, quod munus grmcorum impera-toruin tempore magnus dornesticus obtinebat. Prmest cunctis cala-rasziis , id est equestribus, et stipendiarium militem , tam equitemquam peditem, sub sua potestate habet. Prmfecturam tenet Sucza-viensem, et coram principe baculum auro pictum gestat.

5. Postelnieus magma , supremus aulm prsefectus, totam aulammoderatur, cunctosque aulicos internos sub suo imperio tenet, prm-est etiam cursoribus Constantinopolitanis et Crimensibus militibus,vulgo Beszli dictis. In consilio proprie neque sedem neque vocemhabet, admittitur tamen smpissime, idque vel reliquorum consensuvel principis jussu : et in eo casu principis quasi resiciens est , etcircumspicit, ut reliqui consiliarii de necessitatibus provincim quan-tocyus et ad principis placitum decernant. Prmterea Iassiorum prm-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO M0LDAUL1E 79

fectura gaudet , ejusque civibus jus dicere consvevit. In dignitatissignum argenteum coram principe gerit baculum.

6. Spatharius magnus , supremus principis ensifer, , cubiculariisspatharim prmest , et dimidii Czernauciorum agri pmfecturam sibicommissam habet. In diebus festis majoribus, qua SEanorocal vocantur,

habitu deaurato, galeaque gemmis distincta ornatus, dam princepsin templo sacrum audit, et in prandio sedet, ensem ejusdem toneresolet.

7. Paharnicus magnus, supremus pincerna, principi diebus festisprimum vini poculum porrigit , et in reliquos pincernas jurisdictio-nem habet. Cumin gerit omnium principis vinearum , eas coli etuvas constituto tempore legi jubet, cunctisque totius Moldavim vi-nitoribus pmest. Nemini in tota provincia suam quoque vineam le-gere licet, nisi ante ab ipso ejus rei licentiam , quam, accepto mu-nusculo , decima quarta septembris luce dare solet , impetraverit :qua ex re sat amplum proventum habere solet. Preeterea Cotnarien-sis agri pmfectura gaudet. His quoque annumeratur

8. Visternicus, sive thesaurarius magnus. Colligit iste pecuniampublicam, eamque ad principis manda turn expendit. Rationes accep-torum expensorurnque tenet , cunctique thesauri scribm , qui Diakide visterie vulgo dicuntur, ipsius jussis parent. Claves geHt cubiculiagitandis consiliis destinati , eoque solo nomine inter consiliariosoctavum locum obtinet , cum alias inter illos neque sedern nequevocem habeat. Si vero de pecuniaria re in consilio disceptetur, , illequoque assidere solet, non tamen ut suam dicat sententiam, sed utreliquorum jussa audiat, et exequatur.

Octo hisce consiliariis succedunt barones de Divan , atque tribusdistribuuntur ordinibus.

In primo ordine, cujus membra Bojari mare, i. e. barones magnivocantur, agmen ducit

Stolnik magnus , supremus dapifer, totique principis culinw etcunctis ejus ministris prmest. Festis diebus , et si quffl alia majorse obtulerit solennitas, dapes in principis mensa ordinat, prmgusta-tisque cibis usque ad tertium poculum mensee adstat. Pmter albs

www.dacoromanica.ro

80 DEMETRH CANTEMHU

proventus ipsi certus aliquis con:meatus e principis culina assigna-tus est.

Comis magnus, stabuli prmfectus, stabula et equilia principis om-nia , eorum apparatum et ministros , fabros , curruumque cona-ciendorum artifices, sua sub inspectione habet ; Branistw, prato adHierasum flumen amplissimo, prkeest, fcenumque pro usu aulm prin-cipalis ibi secari curat , e qua re certus ipsi provenlus ordinatusest. Prterea e molendinis navalibus , gum in Hieraso flumine fre-quentes sunt , singulis annis viginti imperiales tributi nomine exi-git.

Medelniezier magnus , principi in majoribus solennitatibus anteprandium aquarn ad manus lavandas affundit, et dimidia parte pro-ventus Stephaniensis prmfecturm fruitur.

Kluezier magnus, quem prornum condum diceres, cunctis prom-tuariis principis, in quibus fruetus, butyrum, mel, caseus, sal et aliahujus generis asservantur, prospicit, ut ea justo tempore colligan-tur, et in horrea condantur, curat, indeque vicissim, ubi opus fueritaut princeps mandaverit, expeudit. Proventus loco decimas ex ovi-libus, gum rustici Moldavim in alpibus habent, ipsi tribuerunt prin-cipes.

Serdar Campidux, europmo loquendi more generalis locumtenens,equitibus Lapusznensiurn, Orheijensium et Soroccensium agrorumimperat, terrasque inter Hierasum, Tyratem et Bassarabiara mediascontra Tartarorum Crimensium et Budziacensium irruptiones cus-todit.

Suldziaro magno, sive lanionum prmfecto, commissa est cura col-ligendorum pecorum , gum pro principis et aulicorum mensa mac-tantur, distribuendarurnque carnium iis, quibus diaria eorum portioex aula destinata est, quo in numero pr2ter reliquos aulicos etiampeditatus Segbaniorum habetur.

Zitniciar magma, annonm pmfectus , frumentum usui principisdestinatum e provincia colligit, et horreis publicis inferri curat.

Pitar magnus, pistoribus prmest , et id prospicit , ut farina pare-tur, , et panes quotidie recentes coquantur, turn pro principe , turnpro reliquis, quibus diarium stipendium destinatum est.

www.dacoromanica.ro


Szetrar magmas, curarn tentoriorum principis gent, in expeditio-nibus vero etiam tormentis bellicis et reliquo ignivorao apparatuiprmest, ac castrorum locum designat : adeoque simul et artilleria3prmfecti, et supremi castrorum metatoris munia explet.

Armasz magnus , reliquis armasziis vel lictoribus, quorum feresexaginta numerantur,, prazest ; si quis supplicio afficiendus est , eiincumbit, ut ad executionem perducatur principis sententia : pree-terea earcerum , et musicm militaris, gum tabulchana vocatur, , in-spectionem habet.

Logotheta secundus, supremi logothetm vel cancellarii vices gerit,et ab eo, sin ipse gravioribus negotiis prmpeditus fuerit, ad limitesagrorum prmcliorumque definiendos mittitur.

Ilszar magnus, supremus janitor, reliquis uszariis prmest, misso-rumque ab imperatoria aula vesirio eapudzibasziorum et aliorumagarum curam habet.

Aga , excubias Iassiorum observat , segbanis de scultala , qui protributi immunitate sine stipendio militiam sequuntur,, imperat , li-tes civium Iassiensium minores dirirnit , si quem mcechum vel inplateis ebrium deprehenderit, cujuscunque fuerit ordinis, punit, ea-demque fere munia explet, gum inter Turcas tot, iengiczer agasi essesolent.

Postelnicus secundus , absente magno postelnico , ejusdem vicesgerit, to tique aulm prospicit. Singulare tamen et KtIptov ipsius munus

est, barones supremi ordinis exauctoratos, cunctosque secundm sta-tionis officiales , ad principem introducere, aut si quid rogandumhabeant , illorum petitiones principi, et hujus viccissim responsaillis referre.

Logotheta tertius, s. secretarius, epistolas principis privates minorisigillo munit, easdem exarat, et ubi subscribenda sunt, principi por-rigit. Urigaris, scribis diplomatum, et camem prwest, monasterio-rum negotia expedit, archiepiseopum, episcopos, totumque clerumad principem introducit, si ab allis principibus legati advenerint ,

curat , ut ceremonim aulicm in eorum receptione , et quam vocantaudientia, usitatm observentur. Bullam ex argentea catena penden-

6

www.dacoromanica.ro

82 DE METRII CANTEMIRI

tem gerit , qua magni logothetm manu subscriptas decisiones judi-ciales munire solet.

Cal)itaneus Darabanomon, darabanis , quo nomine, e germanicodrabant derivato , militia pedestris, qu principis aulam custodit ,

insigniri solet , imperat , excubias diu noctuque visitat , ordinat ,

mutat, et absente aga, cunctas ejus vices explet.Omnes supra memorati barones primi ordinis habentur,, magni-

que vocantur, ac prmter dignitatis gradura et privilegio gaudent,quod in tota Moldavia , ubicunque eos morari contigerit , lites sub-.ditorum audire et dirimere illis liceat, quod jus secundi et tertii or-dinis baronibus negatum est. Serdar, Logotheta secundus et tertius,Postelnicus secundus , nec non Capitaneus Darabanorum, licet ineadem majorum baronum statione sibi imperantes habeant , adeo-que ad secundum potius ordinem referendi videantur, , tamen quodillorum munera reliquis honoratiora sint , ipsique principi quotidiefrequentius adesse debeant , pr,imos inter barones sedem, pariaquecum lis privilegia obtinuere. Prmter hos eidem ordini adscribi so-lent :

Vamesz, telonii prmfectus , et Camanar, , qui cum decimas prin-cipi debitas colligit : Uterque tamen nullam certam in divano sederahabet, sed ubicunque princeps jusserit stare debet. Altius tamenSerdaro ascendere non possunt.

Ab his secunido ordine habentur :Spatharius secvmdus, qui feriis medii ordinis ensem principis te-

net, absente vero spathario magno orania illius munera explet.Paharnik secundus , eadern ratione magni paharnici vices gait,

et peculiariter vineas principis, ciu Husziis sunt, curat, et prospi-cit, ut justo tempore colantur et vindemientur.

Visternik secundus, post tertium visternik per trimestre redituumet expensarum thesauri catalogos tenet, eorumque rationem supre-mo thesaurario reddit, qui ordo in cunctis reliquis officiis , (rum re-ditus expensasque curant, observatur.

Stolnik secundus , quotidie culinam moderatur, Om fercula proprincipe prmparanda sint, imperat, eademque postea mens2 princi-pis apponit et prazgustat.

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAVIA 83

Comis secundus , majoris vices tenet , et principis stabulum quo-tidie curat , et si princeps exire voluerit , eidern equum adducit etparat. E magni comis reditibus ipsi tertia pars in alimenta assig-nata est.

Medelnicziar secwndus.

laucziair secuindus.

Suldziar secu/ndus.Zitnicziar secundus.Pitar secundus.Szetrar secundus, eodem ordine, quo visternik secundus, per tri-

mestre post tertios officiales suis funguntur muneribus.Armasz secundus , incarceratorum puniendorumque catalogos te-

net, eos singulis sabbathi diebus principi ostendit, et quid de cap-tivis fieri jubeat , exquirit, porro ad accersendos eos , qui ob delic-turn aliquod ad principem vocantur, cum aliquot gregariis armasziismittitur.

Uszar secundus, vices magni uszarii eo absente gerere solet.Tertii ordinis barones vocantur :Postelnicus tertius, qui cum aliis duobus inferioris gradus postel-

nicis diu noctuque in aula inveniri debet. forum munus est, ut, siqu princeps magnum postelnicum jubere velit, ipsi ad eum man-data perferant, nec non alia jussa principalia per cubicularios ipsisnunciata, ut ad executionern perducantur, curent, et gum acta fue-rint, principi referant : qua de causa, his tribus etiam ad majus cu-biculum liber aditus patet, qui aliis baronibus est interclusus.

Spatharius tertius , quotidie ensem principis tenet , ideoque pr-ter baronatum inter officiales aulicos locum habet.

Paharnik tertius , vinearum bacoviensium , et totruszensium cu-ram gerit , uvasque , ut suo tempore colligant et exprimant vinito-res prospicit.

Visternik tertius magno visternico subest, eique muneris sui ra-tiones reddit.

Postquam magnus thesaurarius per trimestre catalogos expenso-rum tenuerit, eorumdem administrationem tertio tradit, qui eorumper integrum mensem curam gerit , eo vero elapso secundo vister-

www.dacoromanica.ro

24 DEMETRIV9ANTAMIRI .t.

nico tIlesanrj. eura.competit , qui post trimestre, uti supra diximus,tertio aqua' v,isternico publieam pecuniara administrandam com-mittit is autem expetis trigiuta diebus denuo magno visternicoconcreditos sibi rationum catalogos reddit. Ita gyratur semper in-tra tres illos thesaurarios wrarii publici administratio, ut si duo su-periores per tres menses ei prospexerint, infimo per duos ejus cureincumbat. Idem ordo observatur etiam in reliquis muneribus dis-pensatoriis, uti infra videbimus.

Comis tertii idem munus est, quod secundi.Suldziar tertiao ett.Zitniczar tertius , eodem ordine ofacia cognominum sibi collega-

rum superior= quarto stamper mense administrant , quo tertiusvisternicus.

Camaraszul de suldzerje, carnes pondere dist,ribuit.Camaraszul de zitniza , catalogos et rationes annonm tenet , quw

in promtuariis principis reponitur,, et e singulis curribus trigintaaspros stipendii loco accipit.

Vornici de porta quatuor, in porta aula3 exterioris suas cathedrashal] en t, ibique minoris m omen tili tes dijudicant, m ere trices plectunt,

virginem sive sponte sive vi stupratam cum mcecho, si utrique pie-

beji fuerint , per sacerdotem ecclesiastico more jungi jubent, sinautem alter ultra pars e nobilioribus fuerit orta , principi referunt.Porro principi in tribunali sedenti adstant, plebi silentium imperant,et querulos in divan introducunt : quod si quis ex iis dato verbose obstrinxerit, prmstituta die cum actore coram principe se corn-pariturum, in suis ea notant catalogis, qui enim dato termino noncomparuerit, inobedientim eega priacipis mandatum eo ipso reusexistit. His pro laboribus pmfecturam agri Romanensis stipendiiloco obtinuere.

Cunctos , quos hucusque recensuimus , barones provincia alit ,

et ad servitia principalia exhibet , qua de re etiam vix aliquando ,nisi nobiliori prosapia orti ad eas dignitates evehuntur,, licet libe-rum siit principi quibuscunque yoluerit, infimi etiam ordinis ho-minibus ea deferre munera. Uxores eorurn in pmtorio conjugisprincipis , quod in gynecaeo est , si quando ad illam salutandam

,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO PLOLDAUI/E 85

accedunt , eodem quo mariti ordine in suis collocantur sedibus.Habet autem princeps pmter pmfatos externos barones sua3 au-

lw administros internos officiales, Boerinasz vulgo dictos, qui none nobilibus solum , verum etiam captivis , vernisque in eum ordi-nem adoptari solent, eoque ipso jura et privilegia nobilitatis acqui-runt.

Sunt vero illi :Magnus Camerarius. Is prmest cubiculariis cubiculi majoris , pe-

euliarem principis thesaurnm, qui a provinci mrario separatus est,custodit. Curtenis de Camera, nobilibus inferioris ordinis, jussa dat,mercatoribus pondera et mensuras, quibus vendere debeant, pr-scribit, curat, ne fallaci pondere aut cubito utantur, deprehensosquein frauds juxta leges punit. Ipsius quoque mandatis Szarhorodensesmercatores subsunt , quo nomine ii designantur, , qui merces e Co-sacorum urbibus et Russia in Moldaviam ferunt.

Vatavul de aprodzi de Divan : inspector aprodiorum .Divani, idemfere nninus in Moldavia obtinet, quod in othmannica aula est cza-usz baszi. Prmest aprodis divani, curat , ut ilud , quod injuste abaltero acceptum aut juste debitum princeps in judicio pronunciave-rit , la3sm parti restituatur, eos, qui divano principis adstare solent,in ordinem disponit, atque in sui muneris signum flagellum in ma-nubrio argento obductum in manibus gerit.

Vatavul de Stolniczei , pmfectus dapiferorum : is praeest, etquando illi fercula e culina ad principis mensam deferunt , ipso

pranedit, flagellum tenens, nullo tamen argento exornatum.Vatavul de Paharniczei, inspector pincernarum, paharniczeis, qui

in mensa principis aut conviviis baronibus mensee assidentibus, po-cula porrigere solent, jussa dat.

Cwpw, pincerna, principis quotidianus cellas vinarias aulm in suaratione habet : cauponis vinum vendentibus , justas et principis si-gillo signatas dat mensuras, et si quern minori metro quam ipseedixit, vinum vendentem repererit, constituta ipsum pcena afficit.

Czohadar,, curat , ut ocrem et calceamenta pro principis et to tiusaulm necessitatibus parentur, , ipsi autem principi ocreas prmbet :subsunt ei cuncti Iassiorum sutores.

www.dacoromanica.ro


Medelniczeri , tres aut qua tuor esse solent, qui mensam principisquotidie sternunt , aquam ei ad lavandas manus affundunt, lances,orbes, crateras, aliaque , qua3 in conviviis adhiberi solent , vasa ar-gentea, nec non mappas, linteamina et si quis alius est mensa3 ap-paratus custodiunt.

Cameraszul de inuntr, i. e. camerarius internus, vestes, gemmas,et reliquum ornatum principis custodit , et cubiculariis minoris cu-biculi prazest.

Vatavul de copii , prmfectus cubiculariorum spatharim et divani :horum inspectionem habet , et ex eorum laboribus proventurn. Mit-tuntur enirn illi frequenter ad barones , quos e pagis ad se venireprinceps voluerit, atque turn, si, quod consvetum est, baro cubicu-lario sex aureos dono dederit, vatav inde unum imperialem accipit.

Camairaszul de dulczeczi , provisor condimentorum : salgama etalios fructus zacharo conditos, ut ad mensam principis apponantur,curat, et vasa porcellanea custodit.

Camaraszul de raphturi, inspector frenorum, ephippia, frena auroargentoque ornata totumque stabuli principalis apparatum suis submanibus habet.

Piwnicziar,, pmfectus cellm vinarim ministrorum , ipse cuparovel pincernm principis subest , ViCissfill ipsi cuncti fabri doliarii, etreliqui, qui in promtuariis vinariis negotia habent , parere debent.Stipendii loco habet viui fceces, e quibus crematum destillat.

Logotheta de visterie, secretarius thesauri, cunctis scribis thesaurijussa dat , et catalogos expensarum custodit , ipse autem supremothesaurario paret.

Camaraszul de katastive , cunctos catalogos redituum principispeculiarium custodit, militum quoque indices habet, et si lustreturexercitus, cunctos nomine suo recitat. Idem facit , quando solvun-tur stipendia, et turn singulis capitaneis catalogum militum sum co-hortis sua manu subscriptum tradit , ac pro eo labore unius impe-rials honorarium ab unoquoque accipit.

Camaraszul de lumini, seu procurator candelarurn, tributurn cermet sebi, quocl bezmen vocatur, , ubi collect= fuerit, in suas accipitrationes , et ex eo pro usu aulw candelas et lampades parari curat,

www.dacoromanica.ro


Vornicul de tyrg , procurator fori , deciraas colligit ex omnibusiis , gum numero et mensura in foro venduntur : quod tributi ge-nus inter Moldavos mortasipia vocatur. Porro a cameraszul de luminicandelas accipit, et aulicis distribuit. Eidem incumbit ligna pro usuaulw parare et per conclavia culinasque suo tempore distribuere.

Vatavul de aprodzi de tyrg , inspector aprodorum forensiurn , quitributum aliosque census a civibus colligunt , et thesauro inferunt.Hi on:tines cum suo prmfecto magni thesaurarii jussis parent.

Vatavul de paiczi, pmfectus peikiorum , octo pedissequos princi-pis, quos peikios vocant , cingulis argenteis , et gladiis lanceisqueprope manubrium et cuspidern argento deaurato obductis ornatos ,sua sub cura habet.

Conjugi principis inserviunt :Vornici duo, qui simul agri Vaslujensis prmfecturam gerunt.Comis, qui illius stabula, equos et currus curat, etKluczierii duo, quibus incumbit , ut turn aulicis , turn stabulo de

annona et pabulo prospiciant.His in ordine succedunt nobiles principis aulque ministri , qui

per ea ipsa sua servitia gradual sibi ad superiores dignitates parant.Cubicularii Divani, quinquaginta, qui principi in prmtorio sedenti

adstant, et ad barones ad principem vocandos adhibentur.Cubicularii Spatharix, viginti quatuor.Cubicularii majoris cubiculi 12.Cubicularii minoris cubiculi 3.Postelnici 7, superioris ordinis, viginti quatuor vel plures, si prin-

cipi libuerit, inferioris.Aprodi de divan , quinquaginta , quorum officium czausziorum

inter Turcas muneri respondet , adducere nirnirum reos data dienon comparentes ad judicium , et debitores fallaces ad solutionemcogere.

Paharniczei, 24, mensa9 adstant, et convivis principis pocula por-rigunt.

Stolniczei, 24, fercula e culina ad mensam principis deferunt.Armasczei, 60 , qui ad fures, barones fug= meditantes, aut ali-

cujus criminis majoris reos eapiendos adhibentur,

www.dacoromanica.ro

88 DEMETRIT CANTEMITU

Uszarei, qui missos ab othmanna aula Turcas et a Crimensi Cha-no Tataros ad hospitia deducunt , iis commeatum necessarium pro-curant, ac in reliquis inserviunt.

CAPUT VII.DE EXERCITU MOLDAYLE

Expositis baronum Moldavim aulaeque principalis ministrorumnominibus, sequitur, ut de milite, quem Moldavia ohm habuit , etnunc alit, brevibus disseramus. Liberee aliquando Moldavim exerci-turn septuaginta millibus, haud raro etiam centum minibus mill-tum numeratum fuisse , domestici annales referunt ; cui rei fidemfacile habebit , qui consideraverit , quam potentibus cum vicinis ,

Turcis , Polonis , Cozacis , Hun garis , et Valachis , Moldavia olimbellum gesserit , et contra illorum conatus usque ad Boyclani IIItempora non defenderit solum libertatem , sed et fines suos protu-leHt longius. At vero e Moldavorum vires, uti sub Stephano Magnoad summum fastigium pervenerant , ita et ex eo tempore sensimdecrescere cceperunt. Primi enim post Bogdanum III , qui Molda-viam Turcis tradiderat , illius previncim rectores, cum Turcarumtutela a vicinorum injuriis tuti essent , solenni otiosis more milita-rem rem negligebant, et inutile arbitrati sine necessitate tot hominesalere, non solum a pristina virtute, sed et numero ut deficerent ip-sorum copim , facile permittebant. Neque tamen usque ad Movila-non mvum minus quadraginta millibus in campum a principibusnostris educta fuisse Moldavim chronici testantur, at post illa tern.-pora, tum intestinis dissidiis, tum Turcarum fraudibus, qui rebelli-one principum occasionem nacti omni splendore moldavicurn dia-dema privare conabantur,, eousque cecidit Moldavorum potentia ,

ut nunc vix sex vel octo millia militum hosti opponere queant. Dis-tinguuntur autein ii in stipendiarios, qui certo constitutoque stipen-dio conducuntur,, et milites de scutala , qui pro tributi immunitatesuis castra sequuntur sumtibus.

Stipendiariorum militum prmfecti sunt :Baszbuluk baszi : decem iste bulugbasziis vel capitaneis imperat,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDA1JI1E gs

quorum singuli centum circiter segbanos suis habent parentes jussis.Segbani autem turcico vocabulo dicuntur ii milites , qui ex Ser-viis , Bulgaris , Albanis et Grscis , in corporis principis custodiambono stipendio conducuntur, et mutatis ordinibus semper in aulaversantur, ubi etiam circa muros ipsis destinata sunt hospitia.

Capitanei Germani quatuor,, qui olim chiliarchs erant, nunc au-tem vix 25 milites singuli suis sub vexillis habent.

Capitanei Cozacci quatuor, qui olim itidem singuli mille et pluri-bus militibus imperabant, nunc autem vix quadraginta aut quinqua-ginta popularibus et fis plerumque e zaporoviensium orda accitis.

Capitanei equiteS viginti , qui centum circiter milites ducunt , etsinguli tribus per mensem imperialibus militant : Ii capitanei su-premi, hi hetmanni jussis parent.

Capitanei Lipcensium Tartarorum (quo nomine ii Scyths vocan-tur,, qui Lithuaniam incolunt , et muhammedano ritu initiati sunt,)quatuor vel plures, prout principi libuerit.

Beszliagasi , qui duos capitaneos beszliorunn sub se habet. Suntautem beszlii Tures aut Tartari, qui ad prohibendas turcicorum ag-minum vexationes , puniendosque Turcas , si qui insolentius agerevelint, a principe adhibentur,, cum inter Othmannides capitale ha-beatur quempiam Muhammedanum ab infideli , uti Christianos vo-care solent, aut castigari aut verberari.

Militura de soutala i. e. qui pro tributi immunitate militant, prs-fecti sunt :

Bulugbaszii civitatum, quos singuls urbes et oppida pro rationeagri sui quatuor aut quinque , Iassii vero decem habent , quibusomnibus Aga imperat.

Capitanei octo , Darabanos ducentes , quibus prsest capitaneusmai ?..tox4v Darabanoruni dictus : Et is Ags mandatis paret.

Capitani de mie vel chiliarchatus novendecim e novendecim pro-vinciis Moldavis collecti. Hi ohm singuli decem centurias, Moldavissutasz dictas , in suis numerabant legionibus , hodie autem nume-rus eorum valde diminutus est. Parebant aliquando vornicis magnissuperioris et inferioris Moldavis, nunc vero cuncta illa agmina het-manni curs et irnperio commissa sunt. Ex his, qui in confiniis sunt,

www.dacoromanica.ro


montium fauces fluminumque vada custodiunt ; qui in mediis Mol-davim dicecesibus, et ubi nihil ab hoste timendum , ad excubias inaula hetmanni agendas adhibentur, et ab eodem, quo necessitas a-liqua reipublim postulaverit, mittuntur.

Fuisse antea et Husarios , nomen ipsum in ordine illorum , quoshinsarios vocant , arguit. Sunt autem hodierni hinsari superioris etinferioris Moldavim , ad regionis vornicum pertinentes , militiamtamen non sectantur, sed, retento tanturn antiquo nomine militari,fundis sedulam dant operam, unde proverbium apud Moldavos deillis : Della arms la sapa. Ab armis ad ligonem.

In eundem ordinem referri debent Venatorum Moldavim cohors ,

gum cum suo vatav vel inspectore pagum centum plus minus aula-rum in montanis Moldavim circa oppidum Piatra occupat. In bellocastra principis semper sequi debent : in pace autem venationi stu-dent, et animalia varia, cervos, boves, oyes, et gum alia sylva nutrit,partim viva ad delectationem , occisa ad mensam principis addu-cunt : quo pro labore a tributo immunes sunt, et pro pulvere pyreoet plumbo singulare salarium accipiunt.

Calaraszi de Czarigrad, vel cursores Constantinopolitani, 50, cumsuo vatav vel prmfecto , qui omnes lingvam turcicam callent , et siquEe requirat necessitas, Constantinopolin ire debent , pro quo labore, prTter immunitatem tributi, e thesauro publico viginti impe-riales accipiunt.

Calaraszi de Galacz , cursores galatienses, singulari suo vatav velprmfecto parent, idemque munus, quod Constantinopolitani, explent,e thesauro tamen, sicubi mittuntur, non nisi decem imperiales ac-cipiunt. Sunt autem numero fere quinquaginta.

Imblatori de Chotin, quinquaginta, et totidemImblatori de Sorocca , vel cursores soroccenses , polonica et rus-

siaca lingva docti conquiruntur,, et postulante necessitate in Polo-niam et Russiam rnittuntur. Utrique singularibus suis vatavis velpmfectis parent.

Fusztaszi , fustiferi , viginti quatuor,, in pace januas gynecmi etcarcerem aulicum , cui aulici , si quid levius deliquerint , includun-tur, custodiunt, verberibus muletandos ex mandato principis per-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDMJI/E 91

cutiunt , principem vel in pompa vel recreationis ergo exeuntemlongos fustes tenentes ab utraque parte stipant, idemque officiumin expeditione quoque prmstant. Subsunt singulari suo prmfecto ,qui vatav de lasztaszi dicitur.

Atque ea quidern sunt agmina illa , quge provincia principi suissurntibus sistere tenetur : Sin autem e suo thesauro plures princepsconducere voluerit , nemo est , qui ipsum impediat , vix tamen ali-quando nostris temporibus , nisi rebellionem meditentur,, augereexercitum conantur principes , quod utilius arbitrentur in cistulasreponere tbesauros , quam eos inutilibus sibi militibus devorandosdare.

CAPUT VIII,DE CERIMONIIS AULICIS IN EXITU ET CONVIVIIS PRINCIPUM

His prwmissis, haud inutilem nec ingratam lectori curioso operamnos facturos arbitramur, , si apparatum et ordinem in exitu et con-viviis principalibus , nec non in ecclesia observari solitum paucisexplicaverimus. Quandocunque princeps extra urbem ad templumaut monasterium aliquod visitandum, aut in expeditionem exiverit,nunquam nisi maxima cum pompa pluribusque militum cohortibusstipatus procedit. Agmen ducunt aliquot duces viarumque explora-tores e militibus cursoribusque ad hoc officium destinati. Sequiturequitatus prmcedentibus vexillis et capitaneis. ita ut inter singulaslegiones aliquod spatium, quo discerni possint, relinquatur. Vexillaab utraque parte includunt legionum centuriones , id curantes, utcuncti milites constituto ordine rectaqua linea incedant. Hos exci-piunt Calaraszi et Imblatori cum suis vatavis , post hos ducunturequi sessorii preaviis duobus tug vel caudis equinis , quas in accep-tm potestatis signum principi othmannica aula largitur. Succeduntfilii principis, quos ipso princeps paulo posterius in media linea se-quitur. Proxime eum ab utraque parte stipant peiki, quorum vesti-turn et munus supra descripsimus : ulterius a dextra comisi, s. sta-buli magistri , officialiumque aulicorum vatavi, a sinistris magnuspostelnicus cum reliquis postelnicis locum habent ; tertia a principe

www.dacoromanica.ro

DEbitTRI1 CANTEMIIII

linea bulugbaszi ab utraque parte procedunt, quo seniores eo propi-Ores principi : totum denique agmen anterius segbani sive militesstipendiarii ab utroque latere cingunt, qui ut recto aqualique passuincedant, czauszii, quos europao more corporales vocares, cura est.

Post principem vero prOximas spatarius obtinet, arma prineipisgestans : sequuntur interni quos vocant officiales , camerarii , pin-cerna, czohadar, , et medelicziarii. Primam post hos seriem occupatvatav do copii, id est, prafectus cubieulariorum , cum cubiculariis,secundam paharniczei , tertiam stolniczei. Succedit sandziak majusalem munitum cum duobus aliis signis , qua in principatus initioprincipi"ab imperatore data fuerant : vexilliferos excipit tubulchanavel musica turcica , post quam armaszii in utramque alam exten-duntur. Hos in prima linea succedunt barones superiores , in se-cunda secundi, in tertia tertii ordinis, cuncti exauctoratis juxta suo-rum munerum gradum mixti. Claudit tandem totum agmen mixtae servis baronum, civibus mercatoribusque turba. Sin in expeditio-nem proeesserit princeps , tormenta sub ductu szetrarii magni etcapitaneus darabanorum cum puszcasziis vel tormentariis militibus,nec non castrorum apparatus et impedimenta sequuntur ; alias cunctiilli inter reliquos barones in suis procedunt ordinibus. Totum autemilium apparatum facilius lector intelliget , si adjectum iconismuminspicere non gravatus fuerit.

Hoc ordine cum ad templum monasteriumve pervenerint, totusequitatus juxta ordines suos extra aulam templi consistit, pratereun-temque principem inclinato capite adorat, peditatus autem quantumcapi potest intra aulam quam amplissime corona in modum dispo-nitur. Princeps, ubi ad lapidem designatum venerit, ex equo deseen-dit, czausziis solenne sibi votum, vivat per multos annus, acelaman-tibus. Tura et metropolita , diaconis suffumigantibus , cum S. cruceprincipi obviam fit : eique S. evangelii volumen deoseulandum exhi-bet. Hine praeunte metropolita psaltisque Ts° eiTWY _WM accinen tibus,

sacras imagines devote veneratus per ambonem (quern calcare solisprincipi et sacerdotibus licet) transit , et in naedio templo crucissigno se munit inde ad thronum suum se recipit, eoque conscenso,

62

www.dacoromanica.ro

DESCRIPT,I0 MOLDAUUE 93

primo metropolitam, mox et tames jam in suis stantes sedibus,capitis nutu salutat.

Quoniam autem in eo sumus , ut aulm cerimonias describamus ,

haud abs re erit, quis in templo ordo sedium observetur, paucis me-morare.

Ad dextram interioris templi columnam principis thronus est ,

tribus gradibus altus, sculptisque et deauratis cancellis circumdatus:utraque ejus latera insignia principatus ornant , .corona deauratasuperms tegit, quam subter imago sancti, quem Patronurn sibi prin-ceps voluerit , locum. habet. E regione ad sinistram templi colum-nam alia est sedes, ffluis principum destinata, similis principali, pra3-ter quod duobus saltem emineat gradibus. Principi a dextris adstaspatharius , gladium principis in humero , ensem manu tenens, asinistris postelnicus, pone quern postelnicorum baculis suis instruc-torum series ad.sinistram usque columnam extenditur : post quamreliqui aulm officiales juxta suos disponuntur ordines. 4 dextra prin-cipis versus altare metropolita cum uno episcopo locum habet, sue-cedentibus usque ad station es psaltarum monasteriorum abbatibuset prmpositis : in dextra duo episcopi cum abbatibus sui chori me-tropolitm eodem ordine sunt uppositi. Clericorum seriem a dextrisclaudit magnus thesaurarius, ut eleemosynam, quam princeps in oleiunctione dare solet, paratam habeat, et ne, sin e longinquo adducideberet, silentium et devotio auditorum turbptur ; §inisOis secun-dus,et tertius logotheta, ille quia cunctorum monsteriorum et clerinegotiorum curam gerit : hic quia colybam, cum a metropolita velalio sacerdoto sacrata fuerit tonere et distribuere debet. In dextroadyti angulo chorus est psattarum moldavorum , in sinistro grwco-rum , qui hymnos ecclesiasticos utraque lingva per vjces recitant.Post filii principalis thronum primi ordinis barones in una serieusqUe ad exteriorem , gum est in templi porticu , columnam exten-duntur : hos excipiunt barones exauctorati , hinc chiliarclace , capi-

tanei et reliqui, quotquot wde sacra capi potuerint.Post principis cathedram uxores baronum suis fungentium mu-

neribus e regione maritorum sunt dispositm usque ad ultimam, gumin dextro interioris templi latere est, columnam. li hujus basi con-

.

a

,

www.dacoromanica.ro

94 REMETAII CANTEMIRI

jugi principis assignata est sedes, thronus tribus gradibus eminens :si filias ea habuerit , inter matrem et baronum uxores collocantur.Dextram principis tenent , cubiculariaa , virgmesque nobiles , quajill inserviunt : sinistram defendunt bini illius vorniei , et prohi-ben t, ne justo propius plebs ad mulierum stationes accedat. In ex-teriori tandem porticu depositorum baronum uxores e regione ma-ritorum sua obtinent loca. In totius templi pariete pro hisce scamnaquidem sunt disposita, sedere tamen nemo audet , nisi in vigiliisnocturnis, cum sanctorum vita , aut Davidis psalmorum aliqui re-citantur. Principi soli tecto capite in templo stare licet , neque de-trahit pileum , nisi cum Ta ,;('Ttos Eileo; cantatur, , evangelium legitur, ,

symbolum christiana fidei nicenum et dominica oratio recitatur,,aut verba dominica, quibus S. eucharistia instituta fuit, a sacerdoteproferun tur.

Cum ad xotvovix6v pervenitur, primus metropolita ad salutandasosculo sacras imagines adytum accedit , post et princeps , quo ethrono descendente , cuncti barones e suis stationibus exeunt , re-deuntemque principem submisse venerantur. Finito sacro , me tro-polita principi, ejus conjugi, filiis ac filiabus amsopov offert , baronesmuneribus suis fungentes cuncti idem e mann metropolita in thronosedentis accipiunt : tandem colybam logotheta tertius iisdem degu-standam exhihet. His cerimoniis peractis, principem barones pra-cedunt, ascensisque extra templi aulam equis in suum dispositi or-dinem detectis capitibus prffltereuntem Dominum adorant, mox ea-dem, quam supra recensuimus , serie in palatium sequuntur. Ibi inaula exteriori equos relinquunt (interiorem enim equestrem intrarenemini licet) et in media aula interiori suo ordine in pedibus stantesprincipem ex equo descendentem salutant ; ac postquam gradusascenderit princeps , detecto capite ad barones conversus, eos resa-lutat, qui ad sua deinde hospitia se recipiunt.

Prandium principi diebus , in quos nulla incidit solennitas , inminori cubiculo sternitur,, frequentius non raro tamen etiam inmajori canaculo vel in gynecaao. Prandio nunquam non assident binibarones majoris , totidemque inferiorum ordinum , quod superestspatium militum prafecti, capitanei, quin etiam non unquam vete-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUIJE 95

rani milites adimplent. Ccenm adesse nerao potest, nisi principi, velsangvine junctus sit , vel singulari penes eura gratia, sive aulica a-dulatione , et iucundo colloquio polleat. Conjux principis nonnun-quam mariti in prandio socia est, nonnunquam in gynecmo peculi-arem sibi parari rnensam jubet, ibique ministros habet cubicularios,medelniczerios et cupar, sive pincernam , virgines ex nobiliurn ba-ronumque filiabus selectas. Sin autem feriandus fuerit dies, mensain minori divan sternitur. Parata esse fercula tubarurn tympano-rumque strepitus indicat : eadem stolniczei , prmeunte vatavo etstolnico secundo, e culina accipiunt , et magno stolnico in mensamdisponenda tradunt.

Cum princeps advenerit, metropolita preces solennes recitat, ci-bisque benedicit, medelnicziarus suprernus aquara ad manus lavan-das affundit. Postquam locum suum occupaverit princeps , reliquiet iam omnes pro dignitatis sum gradibus consident, consiliarii au-tem et primi ordinis barones assistunt suaque munia explent. Stol-nicus magnus primo opposita principi cibaria prmgustat, quo facto,cum ,ad capiendura cibum princeps manum extenderit , tormentaexploduntur, applauditque et christiana et turcica musica. Primurnpoculum magnus paharnik porrigit , vinumque ex eo in minoremcalicern effusum prmgustat : quod moldavo sermone creclincza vo-catur. Ad hoc metropolita et episcopi, quibus , cum per Basilii M.regulas monasticas carnibus vesci non liceat , pisces et lactaria ap-ponuntur, cunctique barones in pedes surgunt, bibentemque prin-cipem inclinato venerantur capite : ad reliqua non surgunt equidem,principem tarnen sobrie, licet ebrii fuerint, submissa fronte adorant.Magni barones , donee tertium poculum epotum fuerit , mensm ad-stant, post spatharius magnus gladiurn principis secundo spathariotradit, paharnicus secundus poculum propinat , et reliqui secundiordinis barones superiorum laboribus succedunt. Porro princepsillis singulis honoris gratia e sua mensa lancem porrigit , quam illi,

posteaquam manum principis deosculati fuerint, recipiunt, et in vi-cinurn cubiculura reponunt, ubi singularis mensa illis paratur. Eun-dem princeps honorera anis etiam, qui adstant, inferioris ordinis ba-ronibus, bulugbasziis et capitaneis, lisdern exhibet cerimoniis. Post-

www.dacoromanica.ro


quam eibo potuque refecti omnes fuerint, ad ministeria menss prin-cipalis redeunt , curantque ut paharniczei pocula baronibus propi-nent, stolniczei fercula auferant et apponant, cubicularii orbes mu-tent, cunctaque secundum decus et ordinem observentur. Armaszi,quasi in custodiam principis, in extremitate menss (ea enim in Ion-gum protenditur) clavis instructi adstant. Post aliquot pocula, cumcerebrum incaluerit, primura poculum majus in divinam gratiam etmisericordiam hauritur, secundum in salutem imperatoris , nullotamen nomine adjecto. Turcarum enim in incolumitatem bibere ,

incongruum, odiosumque Moldavis videtur,, vicissim periculi ple-num christianis orthodoxisque regibus potu felicia augurari. Ter-tium craterem metropolita in principis salutem prsvia orationepropinat , cujus audito nomine confestim cuncti barones e mensasurgunt, et in medio divan consveto se sistunt ordine. Metropolita,finita oratione , principem crucis sum signo munit , eique bene-dicit , qui durn poculum admovet labiis , cuncta circumeirca tor-menta exploduntur, musics concentu mixta, 0 qua tamen nihil nisiresonans ex amplissimis arcis structuris echo adstantium se offertauribus. Post principem metropolita poculum argenteum centumcirciter drachmarum capax ebibit , locum tamen non deserit , sed

saltem in pedes surgit : barones reliqui omnes , et qui adstant , etqui assident , bini bini oblatos crateres evacuant , exosculatique te-nente eos sub brachiis magno postelnico principis manu ad pristi-nas sedes revertuntur. Post hunc craterem in salutem conjugis , fi-liorum filiarumque principis , si quid aliud vel temporis ratio velebrietas obtulerit, exhauriuntur pocula. Neque enim ante desereremensam princeps consvevit , quam afferri debeant lampades, gumpostquam per magnum medelniczerium apposite fuerint, convivscuncti in pedes surgunt, suumque principem salutant. Solvendarumepularum indicium est linteolum a principe in mensam repositum,quo observato , magnus postelnicus virga , quam manu gestat , ar-gentea terram percutit : ad quod signum cuncti, quibus plants fir-ms sunt, simul surgunt, quibus crapula usum pedum ademit , tol-luntur. Stanti principi medelniczerius aquam affundit , et linteolumad stergendas manus porrigit , metropolita Deo gratias agit : quo

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUDE 97

facto, princeps ter cruce signatus ad barones convertitur, iisque de-tecto capite valedicit. Bum dorsum vertit , adstantes officiales au-liei et cubicularii quod quisque potest de mensa rapiunt. Honorienina silt ducunt, quod e mensa principis cibum ceperint. Ne tamenargentea vasa pereant, vetantur extra cubieulurn quidquam efferre ;aut si plures congregati separatim comedere voluerint, prmpositisargentari indicare debent , quot lances acceperint , easdemquepostea justo numero reddere tenentur. Reliquos barones musicaprincipis ad ipsorum hospitia usque comitatur. Secunda die, omnesin auditorio conveniunt , admissique ad osculum manus principisgratias agunt pro honore accepto , veniamque per ebrietatem corn-missorum preeantur.

CAPUT IX.DE VENATIONIBUS PIUNCIPIS

Ferarum sectandarum studium uti summis per orbem principibusin deliciis esse consvevit, ita et Moldavim Dominis admodum fami-liare extitit. Prwter belli speciem , quam venatio refert, armisquededitissima gens cunctis aliis corporis exercitiis potiorern habebat ,

peculiari nomine ea commendabatur Moldavis, quod ea ipsa investi-gandm et instaurandw patrim occasionem dedisse crederetur. At cumsuccessu temporis in his quoque modum transgrederentur princi-pes, miserisque, qui aptas venationi sylvas , amcenaque prata inco-lebant, rusticis vix tantum relinquerent temporis, quod acquirendoipsorurn vietui sufficeret, smpius earn ob rem rebelliones seditionesortm fuerunt. Observarunt prmterea prudentiores , venatui nimisdeditos pPincipes negligere reipubliem administrationem, earn totarnamicis relinquere, tempusque negotiis destinatum toturn hisce in-sumere recreationibus.

His in commodis edocti successores , talern ei exercitio modurnstatuere , ut neque nimis gravaretur colonus, neque iis deliciis pri-varentur principes. Quatuor nimirum per annum assignarunt tem.,pora , totidem orientalis ecclesim jejuniis prmvia , in quibus cunctiprovincim ordines, barones milites , nobiles , cives , et mercatores

7

www.dacoromanica.ro

b8 bEhiETRII CANTEMIRI

venationi principis interesse deberent. Istis diebus aliquot milliarusticorum e pagis vicinis coguntur, et sylvas intrare, ferasque ex-citare jubentur. In campis circumcirca sylvas obsident venatores ,

pars canibus venaticis stipati , pars retia tenentes , exterPitumquerusticorum clamoribus venatum facili negotio intercipiunt. At ut ex-citetur diligentia venatorum, singulis feris suum a principe consti-tutum est donarium, leporem qui ceperit, bachszisz (ita enim turcicovocabulo munuscula ista appellitant) viginti quinque asprorum ac-cipit, qui vulpem sexaginta : aper uno imperiali, ursus aureo, dor-cas octoginta aspris redimitur. Finita venatione, pura animalia, quaesca inserviunt , partim ad principis culinam deducuntur, , partiminter barones, aut militia prafectos distribuuntur : impura, vulpes,lupi, ursi, feles sylvatica, hylaces, et si qua alia ejusmodi animan-tia Moldavia montes alunt, peikis vel pedissequis principis cedunt,qui ex eorum coriis haud parvum lucrum sibi conciliant. Praterhasce quatuor solennes per annum venationes , princeps equidemquandocunque voluerit, congregare incolas, eosque ad feras sectan-das cogere potest (etenim qui ipsi prascribat leges , aut desideriisipsius modum ponere possit, in Moldavia, uti superius indicavimus,nemo est) , male tamen ea de re audiet , suaque fama perpetuamseris etiam posteris memorandum inuret maculam ; nec securusesse potest, quin de ea vexa ordinum nomine ad aulam othmanni-cam deferantur querelm. His de causis , si quando vel tempestatisvel loci amcenitate illectus indulgere genio suo voluerit , cum auli-cis suis officialibus, militibusque , qui eum semper sequi tenentur,,venationem instituit , neque tamen adeo frequenter, ut omne tern-pus, quo reipublicke negotiis vacare deberet, ferarum tribuatur exitio.

CAPUT X.DE EXEQUIIS PRINCIPUU

Uti in vita summa cuncti veneratione suum Moldavi prosequun-tur prineipem, ita in morte quoque eidem suus constat honos. Quam-primum vita fungitur princeps, illico, si astivo accidit tempore, aro-matibus conditur,, et tamdiu insepultus in palatio conservatur, do-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO hiCILDAIII/E 99

nee cuncti barones , nobiles , episcopi , archimandritm et abbatesomnium monasteriorum, monachi quoque, si qui vitae sanctitate ce-lebres sunt , et sacerdotes prweipui , Iassios congregentur. Intereaprineipalibus vestibus et insigniis ornatur,, barones, nobiles et reli-qui officiales, haud secus ac vivo adstant eumque venerantur, totuspopulus ad testificandum mcerorem aperto capita per urbem deam-bulat , cunctisque illis diebus , quibus sepultura praeparatur, cam-panm diu noctuque pulsantur.

Dicto efferendo funeri die, eadem paratur pompa, qua , dum invivis erat, exeuntem comitari consveverat. Prmcedunt clerici hym-nos sepulchrales orientali ecclesim usitatos accinentes , a lateribuseum stipant copi , inversis tamen vexillis et armis. Omnes tristi-tiam vultu bt habitu corporis prm se ferentes , cujus speciem ipsisetiam equis communicant , e quorum oculis lacrymas elicere cepmsucco didicerunt. Feretrum primi ordinis barones in humeros exci-piunt : quos in via inferioris ordinis collegm donee ad ultimos de-venerit, subinde mutant, ut etiam hac ratione testentur, se mortuonon minus ac vivo ad obsequia promtos et paratos esse. Claudittandem agmen militaris musica tympanis comitata, gum interceptoex instituto sonitu lugubrem vocem edunt. Hoc ordine in templumcathedrale defertur , et quousque divina liturgia celebretur,, antethronum, quern ibi vivus considerat, deponitur. Surgit post sacrumin ambonem concionator,, laudes defuncti longa oratione persequi-tur, ejus virtutes recenset , quid in eo perdiderit , provincim osten-dit : tandem auditores de jactura consolatur, et spem iis facit, eas-dem virtutes in filio aut successore ejus fore conspicuas. Finita ora-tione, cuncti episcopi , abbates, barones , nobiles , et qui in aulicisipsius ministeriis fuerant , ad feretrum accedunt , defunctique ma-num dextram et quam ea tenet crucem exosculantur. Hoc ultimoobsequio prmstito , sin in urbe se sepeliri jusserit , eodem , quo intemplum fuerat illatus , apparatu ad destinatum monumentum de-ducitur, et a supremi ordinis baronibus sericis fasciis in sepulebrumdemittitur. Terram primus sepulchrali arem injicit metropolita :quod dum fit, tormenta exploduntur,, musicorumque organorumsonitus cum campanarum boatu mixtus confusum excitat strepitum,

www.dacoromanica.ro

100 DEMETIIII CANIEICRI

qui non anto cessat , quam fossa repleta fuerit. Sin vero in monas-terium quoddam longe extra urbem situm se condi mandaverit, ali-quot barones cum cunctis aulicis , reliquias ejus maxitno apparatueo deferre jubentur : qui in via pari observantia circa ejus cadaverac circa vivum versantur, et cum urbem aut oppidum aliquod trans-eundum habeant , de curru detractum cadaver suis humeris impo-nunt, atque ita, donee ad campum extra urbem venerint, portant :tandem cum monasterium sepulturm destinatum attigerint, iisdem,quas antea memoravimus, cerimoniis, in monumentum demittunt,appensis juxta propinquurn ecclesim parietem principatus insigni-bus, et depicta in eodem pariete illius effigie.

CAPUT XI.DE LEGIBUS 11[OLDAVI/B PROVINCIALIBUS

Qum antiquitus Dacim leges fuerint, scire prohibet historicorumiis de rebus silentium : volunta tern tamen principum, naturmque juralegis scripta3 vim et autoritatem habuisse conjicere licet , e similireliquarum gentium barbararum consvetudine. Posteaquam vero abUlpio Traiano Imper. victo Decebalo et extirpata Dacorurn gente inRomanm provincim forrnarn redacta, Romanoque sernine consita fuitDacia, Romanas quoque leges a novis recepit colonis. Vigueruntin illa provincia , quamdiu, ea Romanorum et Constantinopolitano-rum Imperatorum jussis paruit : at posteaquam barbararum gentiumirruptiones earn incolis privaverant , et Constantinopoleos dominoscoegerant , deserere provinciam et de suis cogitare parietibus , Ro-

mana quoque jura inter Dacim incolas adeo depravari mutariquecceperunt , ut cum felici Dragoszi ausu instaurata fuisset Moldavia ,judices quid pronunciare deberent , vix discernere possen t. Corn-motus his incommodis, Alexander prima, Moldavim Despota, querninsignes propter virtutes Bonum nostri dixerunt , cum regium dia-dema a constantinopolitano imperatore acciperet, leges quoque Gree-corum . qum Tc6v Bccaatz6v libris comprehendebantur, , suscepit , atque

e vastis illis voluminibus, excerptum id, quo nunc Moldavia utitur,jus proposuit. Neve tamen in ea gente aboliri potuerunt diversm ,

et

www.dacoromanica.ro


quas in suis erroribus et exilio susceperant, vicinarum gentium con-svetudines, quales in successione, testamentis , hoereditatis distri-butione, fundorum limitibus et servitutibus, cunctm fere per orbemnationes habent singulares. Itaque inde duplex inter Moldavos jusortum fuit, scriptum unum . quod Romanorum Gmcorumque im-peratorum edictis et conciliorum deeretis niteretur : non scrip-turn alterum , quod consvetudinem gentis recto diceres , si qui-dem vernaculo etiam sermone, sclavonica voce Obyczai, quod mo-rem aut consvetudinem designat , inter Moldavos appellatur. Atcum Him consvetudines , quod nulla scripture niterentur, per cor-ruptos judices smpius a vero sensu suo detorquerentur, et ad injus-titiam traherentur, Basilius Albanus, Moldavim princeps, antecedentiseculo per bonos legumque patriarum peritos viros, cunctos et scrip-tos et non scriptos canones in unum colligi jussit , et ex iis singu-larem Codicem confecit , qui hodienum judicibus MoldaviEe rectopronunciandi norma est.

CAPUT XII.DE TRIBUNAL! PRINCIPIS ET BARONUNi

Per totum annum , exceptis diebus , quos jejunio , quod magnumvocant, destinavit ecclesia, princeps ter aut quater in hebdomadepublice litigantium causes in divano audit. Divano autem, quo tur-cico vocabulo pmtorium Moldavi indigitant, in medio aulm principa-lis locus destinatur. Ibi in posteriori pariete principi thronus poni-tur, , imagine Iesu Christi ad judicium apparentis superius ornatus ,quam perpetuo ardens candela illuminat. A sinistto latere , quodTurcarum moribus inter Moldavos dextro habetur honoratius, me-tropolM sedes est, quem barones officio fungentes secundum suossequuntur ordines : e regione in dextro conclavis pariete depositibarones locum habent. In medio principi ad dextram proxime ad-stat spatharius, gladium principalem tenens, longius paulo in eodemlatere magnus postelnicus , in longum extensa postelnicorum seriestipatus. Reliqui , quorum opera in divano necessaria est , ut apro-di et armaszei, e region& principis, ita ut ab en oonspici possint,

www.dacoromanica.ro


subsistunt. Quamprimum prineeps , prmviis ad judicem Christumprecibus, in throno consederit, silentium indicitur, et e querula ple-be , gum ad portam congregatur,, bini vel terni jubentibus vornicisportm per aprodios intromittuntur. Iidem, posteaquarn eorum cau-sm auditm fuerint , nisi retineri eos in custodia judiciurn jubeat ,

per aliam divani januam, gum versus minorecn aulam spectat, dimit-tun tur, succedentibus aliis, donee nemo superiit, qui aliquid con-querendum habeat. Si vero hora meridiei audita fuerit, reliqua plebs,qu fuerit , ad alterarn judicii diem adesse jubetur. Tarn severumautern est et npocronco)ohekcc expers id judicium , ut supremus etiamlogotheta, si vel rusticus de ipso conqueratur, quamprimum nomi-nis sui mentionem Geri audit, e loco surgere, et donee ca.usa discussafuerit, rustico a sinistris stare debeat. Graviores causas ipse prin-ceps dirimit , leviores baronibus inquirendas committit. Barones ,

quibus id mandatur, causam domi dijudicant, el gum ipsis visa fu-erit , sententiam ferunt. Sin ea contenti fuerint et actor et reus ,

eandem illa vim retinet , quarn habuisset in principis divano pro-nunciata : Sin vero alterutra pars se lmsam existimaverit , ad prin-cipis tribunal appellare potest. In eo causa denuo excutitur,, et sibaro largitionibus adversariorum, vel eorum favore ductus, vel etiamlegum ignorans , iniquam tulisse sententiam evincatur,, severa illepcena coërcetur. Sin autem appellans juste damnatus principi videa-tur, , ipse et verberibus cmditur,, quod judicium baronis contemse-rit, et spreti mandati dominici pro lubitu principis meritas pcenasluit , nee non alterius expensas in duplo rependere cogitur. Causasautem graviores capitalesve, si ipse princeps audire voluerit, utrum-que et actorem et reum coram divano comparere jubet , ac utriqueeorum , qua3 in sui defensionern , ant alterius crimen evincendum ,facere credant , dicendorum libertatem largitur. Discussa causa ,

metropolita et omnes barones de Sfat, sive consiliarii , clara vocesententiam suam , etiam si sciant , aliud esse principi propositum ,

proferunt , et accusatum vel absolvunt crimine, vel sonterm decla-rant. Depositis autem baronibus nihil proferre nullamque senten-tiam dicere licet , nisi a principe interrogatis. Auditis cunctorumopinionibus, si reus habeatur,, princeps metropolitam interrogat ,

www.dacoromanica.ro


qum secundum civiles et sacras leges ei pcena debeatur. Metropo-lita primo verba legis recitat, post autem principis clementiam, cuimodus prmscribi non possit , implorat , quod simul cuncti baronesfacere consveverunt. Tandem princeps suam fert sententiam, accu-satumque vel absolvit , vel morti aliive poenm adjudicat. Accusaticriminis alicujus capitalis magno armaszio incarcerandi traduntur,,detenti propter debita vatavo aprodiorum. Pcenarum diversa est ra-tio. Fures suspenduntur, sacrilegi comburuntur, homicidee nobilescapite plectuntur, rustici palo per costas adacto lentum et graviussupplicium subeunt. Atque eea crimina vix aliquam clementiam do-minantium impetrare possunt , nisi concilietur cum occisi propin-quis homicida , iique publice coram principe declarent, se culpampcenamque illi remittere , nec postulare amplius, ut sangvis san-gvine aut mors morte vindicetur. Id si impetrare quiverit homicida,aliquomodo de dementia principis sperare , certus tarnen de suavita esse non potest. Si enim ex anteacta ejus vita principi con-stet, quod ipsius malitia nulla castigatione tolli possit , aut aliee

qumdam rationes subsint, quare ilium e medio sublatum velit, res-pondere solet , actores equidera et occisi propinquos crimen , quodin illius animam commisisset, condonare posse, se autem nolle, uthomicidm malitiosive homines in republica vivant, suoque pure sanaillius membra contaminent : eoque nomine facinorosos vel ad sup-plicium , vel ad salinas damnat. Barones , si aliquid ex mrario pu-blico in privatos usus converterint, aut nefarium aliquid contra prin-cipem fuerint moliti, id quod pro inconstanti Moldavorum genio haudraro accidit, inconsultis reliquis baronibus a principe vita bonis-que mulctari possunt. Si autem nullum e mora damnum timen-dum neque metus est , ne reliqui conjurati necessitate in virtutemversa sua exequantur consilia, princeps ad patefaciendam sum son-tentim justitiam, incutiendumque aliis terrorem, rebellem in divanintroduci jubet , ex interceptis litteris , si qum sunt , aut aliis argu-mentis , proditionis convincit , eique vel capitis pcenam , vel aliammulctam indicit. Si mortis reus sit , non poterit alio necis generasupplicium pati, nisi decollatione : Sin verberibus castigandus est ,

nemini id facere licet , nisi principi , idque vel topuzo (clava prin-

www.dacoromanica.ro


cipali), qux verbera licet gravissima sint, tamen honorem non 12-dunt , uti habetur,, indignissimum virgis aut flagellis ab alio cmdi.Liles reliqu in judiciis non diu protrahuntur, sed causa plerumqueuno eodemque die, aut si nimis perplexa fuerit, tribus aul quatuorsessionibus excutitur et sententia pronunciatur. Sin princeps vel permorbum vel alia negotia in divan venire non possit, barones tamencuncti in suis sedibus dispositi, haud aliter ac si princeps praesensesset, vexatorum querelas audiunt et solvunt : decisiones tamencum enarratione causm per literas principi referunt. Porro cum prin-ceps in templum aut alio recreationis causa perrexerit, cuilibet pre-ces suas ipsi offerre licet ; quas omnes spatharius tertius colligit ,redeunteque in palatium principe in mensa reponit : Accedit statimtertius logotheta. supplicumque desideria coram principe legit, lite-rarumque parti advers2 principis resolutionem inscribit : eorumautem libellos , quos contra veritatem aut justitiam aliquid petiisseanimadvertit , disrumpit. Cunctos deinde spatharius querulis red-dit, quw pra3fectus aprodorum curat, ut ad executionem perducaturvoluntas principis. Nunquam autem vel fando audit= fuit , prin-cipis judicium corruptum fuisse , aut alterius favore a justo decli-nasse, quamvis id baronibus contigisse aliquoties fuerit observatum.

Atque is quidem ordo est, quo ad supremum Moldavhe judicem ,

principem puto , vexatorum deferuntur et deciduntur desideria ;nunc, de inferioribus quoque judicibus aliqua nobis erunt dicenda.Sunt ii vel universales i. e. totius provincim vel particulares sivelocales. In tota Moldavia audire et dirimere causas cunctis consi-liariis principis et primo baronum divani ordini, quam primum emetropoli Iassiis exiverint , concessum est : major tamen binis su-premis vornicis concessa potestas. Horuin judicium nemo, qui sub-jectarum ipsis provinciarum civis est , recusare potest , cum alios

barones, si al terutra pars noluerit, respuere , et ante latam senten-tiam ad principem provocare possit. Attarnen , si sententia vorniciuni aut alteri litigantium non arriserit, 1 elicta ipsi est libertas adprincipis appellare tribunal. Ibi autem cum apparuerit, de facti spe-cie non disceptatur ulterius, sed saltem id inquiritur, fueritne causauti in testimonialibus vornici literis , quas victrici parti dare solet ,

,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO hfOLDAUT/E 105

proposita est, juste et secundum leges provincim decisa. Idem tan-turn modo exquiritur,, si de alterius baronis, in cujus judiccum antecomprorniserat, sententia aliquis ad principem appellet. Quod si sen-tentia baronis injusta reperta fuerit, id quod baud raro accidit, gra-ves omnino pcenas corruptus luet : sin autem in exquisitione con-stiterit. juste pronunciatum fuisse, appellantemque litigandi prurituductum frivole honorem baronis lmsisse , ille verberibus mdetur,,duplicatasque expensas adversm parti solvere tenebitur. Cterumin ipsa etiam Iassiorum urbe primi ordinis baronibus licet audire etdirimere querelas litigantium , si quidem illi consenserint : etenima principis tribunali arceri nano potest. Quod si baronum aliquis inprincipis prmtorio causam sibi commissam dijudicaverit , senten-tiam suam cum rationibus decidendi per scribarn divani magno lo-gothet:m exhibere debet. Is si earn justam legibusque civilibus autsacris pro causm conditione consentaneam repererit, sua manu sub-sribit examinatum est, et tertio logothetm bulla divani muniendarn.comrnittit : quo facto , ea immutabilis efficitur. Sin autem baroipse injuste pronunciasse videatur, disrumpit schedulam et queru-los ad principis tribunal relegat. Extra aulam vero neque supremuslogotheta alterius baronis sententiam censere aut reprobare potest,inferior vero gradu superioris judicium nunquam irritum redderevalet.

Quoniarn autern superiores barones fere semper aulam sequi te-nentur,, nee omnes cunctorum per totam provinciam causas diri-mere possunt , ad jus incolis Moldaviae dieendum in singulis urbi-bus et oppidis certi aliqui judices constituti sunt , quos alicubi pir-calabos, alibi vornicos et camaraszos vocare consveverunt. Sunt au-tern pircalabii bini, Chotini, Czernaucziis, Suczavim, Nemczii, Soro-cm : qui, quoniam illm potiores Moldavim civitates sunt, etiam corn-mendantum nomen habent : porro bini Romani, Bataszanorum (quodoppidum conjugi principis paret), Orhei, Kiszinovi, Lapuszna, Falczii,Galacziorum , Tekuczii , Tutov, Putnm. Reliqua minoris momentioppida, ut Bacov, Tirgulfurmos, Harlei, Cohurlui, et Vaslui, singulasingulos habent pircalabios. Vornici bini jus dicunt Barladio, magniinferioris Moldaviw vornici vicegerentes , totidern Dorohejensibus ,

www.dacoromanica.ro

10G DEMETRII CANTEMIRI

legati magni superioris Moldavim vornici : duo Cympullungi , et unusVaslujm : Salinis prmsunt circa Occnam duo camerarii singulares.Hi omnes quidem causas audire possunt , dirimere autem tantumleviores : graviores vel ad magnum sum provincim vornicum, vel, siappellatio interposita fuerit, ad principem relegare debent. Eo au-tern casu litigantibus sorok i. e. diem constituunt, qua utraque parscoram principe comparere tenetur. Fit autem id hoc modo : Pirca-labius literas scribit, quibus memorat Titium et Cajum cum de talire lites invicem al uerint, ad principem appellasse, et promisisse ta-li sorok vel termino coram principe se sistere. Has literas in duaspartes scindit, et utrique litigantium unam partem porrigit. Sin au-tern alteruter dicta die non comparuerit, cheria i. e. muletam pecu-niariam solvere debet : rusticus viginti quinque aureos, nobilis cen-turn, baro sexcentum. Neque ulla ibi valet excusatio, nisi quis evin-cere possit, se aut morbo, aut in principis servitio , aut dernandatoa republica superioribusque negotio detentum fuisse.

CAPUT XIII.DE ANTIQUO ET HODIERNO MOLDAVUE PROVENTU

Totam aliquando Moldaviarn , ex quo per Dragoszunz instaurataest, unius principis patrimonium fuisse, et annales patrii et veterumprincipum diplomata satis superque evincunt. Neque enim eligeresibi poterant possessiones novi Moldavim incolm , sed ut quisquevirtutibus magis inclaruerat , ita a principe baronatus honore et, adsustinendam earn quam acceperat dignitatem pagis terrisque dona-batur. Loquuntur ejus rei veritatera cunctm veterum in Moldaviastirpium , quibus nixi suos possident pagos , diploma ta , nihil nisidonum largitionemque principis referentia. fuvabit ad magis illus-strandara rem Xputs66ou1ov proavo nostro Theodoro Canterayrio a Ste-phano Magno datum hic inserere : est autem hujus fere sententim :«Cum Theodorus Cantenzyrius , Ciliensis et Smilensis Pircalabus in«defendendis contra Turcarum Tartarorumque irruptiones illis ur-«bibus fidelern se servum , et strenuura pro Cruce militem se prm-obuerit, postea vero Deo ita permittente omnia illa loca a Turcis de-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDATHIE 107

«vastata , occupataque , ipse vero illorum vi coactus fuerit , patrias«suas possessiones, quas avi proavique ipsius prmstitis fldeliter ser-«vitiis a beat2 memori antecessoribus nostris dono obtinuerant ,

«deserere. Nos ehristiana pietate et dementia moti prxfaturn Theo-«dorum Cantemyrium tribus in agro Falcziorum pagis, cunctisque«acljacentibus sylvis, campis, fluviis , et piscinis donarnus , et eum«totius Codri (sylvw) Kigiecz prmpositum , et equitum kiegieczien-«sium (qui eo tempore testibus historicis octo millia numerabantur)«Supremum Capitaneum constituirnus.» etc. Idem sonant et reli-qua aliis stirpibus data diplomata. Hine etiam venit , quod nullumfere sit nobile in Moldavia genus , quod non a pago , quem primusillius conditor a principe dono acceperat , appellationem ducat. ItaCantemyrius postea a pagi nomine Silistanus dictus est , Racovitza

a Racova, a Vrekiesti Vrekie etc. Cum autem successu tem poris ni-mis augeretur baronum numerus, emque donationes tandem totumprincipatus proventurn absorpturm viderentur ; principes, communisutilitatis ergo, reditus, qui ante et pro principis commodis et in rei-publics necessitates in unum colligebantur,, diviserunt. Pro 51182

aulm sustentatione retinuerunt urbes et oppida Moldavim cuncta ,

cum duodecim pagis vicinioribus, salinas, vectigalia, decirnas ovium,suum et alveariorum , gum rustici et inférioris ordinis nobiles pos-sident : barones enim ab eo tributo hucusque semper fuere immu-ne& Reliqua omnia reipublicm et baronibus concesserunt , sanxe-runtque , ut pacis tempore in usum reipublicm ex singulis rustico-rum wills, quas fumos appellare solent, octoginta aspri, sive flore-nus urms, si bellum ingrueret, imperialis sive centum viginti aspri,in majori necessitate aureus, qui eo tempore ducentos aspros pre-tio aequabat, solverentur. Quanta autem ex his collecta fuerit pecu-nim summa, inde facile conjicere poterit lector benevolus, quod adstipendia quadraginta minium moldavorum militum , aliorumquequatuordecim millium extraneorum , e Germanis, Cozacis , Servis ,

Bulgaris, Albanis et Grmcis collectorum suffecerit. Solius certe prin-cipis proven tus quotannis sex centa millia imperialium superabat :et ex unico Cympullung viginti quatuor ovium millia decimarumnomine eollecta fuisse e scriniis publicis constat, Hodie autem ad

www.dacoromanica.ro


tantam paupertatem et infelicitatem, proh dolor ! devenit Moldavia,ut vix sextarn partem pristinorwn proventuum prmbeat. Nimirume vechgalibus et telomis circiter triginta millia, e salinis decem, exurbibus et oppidis, quibus pircalabi prmsunt, quindecim, e decimisovium vulgo decem, primo autem principatus anno , cum baronesquoque decimas solvere tenentur, viginti, e decimis alveariorum etsuum viginti quinque, e curtenis vel inferioris ordinis nobilibusquindechn imperialium millia colliguntur : gum omnia supputata pa-ulo plus centum minibus imperialium efficient. Atque his reditibusprinceps pro suis suwque aulm commodis pro lubitu uti et abuti po-test : reipublicm vero thesauro, non subjectorum vires , sed neces-sitas, et Turcarum avaritia terminos prmscribunt. Neque enim ne-gari potest, quidquid illi postulaverint, neque obligari princeps, utex suo wrario in publicum aliquid contribuat. Totius autern mrariipublici cura septem suprernis baronibus, vulgo bojari de Sfat dictisincumbit ; quibus solis visteriam (conclave est agitandis de summarerum consiliis destinatum) intrare permittitur. Unicus pmterea vi-sternicus magnus, quia thesauri curam habet et claves visterim ge-nit , inter illos locum habet. Quod si igitur aliquid ab aula turcicamandetur, aut ad publicam utilitatem vergere princeps arbitratur,,septem illos barones de ea re consultare scripto mandato jubet.Hi congregantur in visteria, excussisque cunctorum sententiis, quidfactu opus esse arbitrentur,, per visternicum principi referunt. Sinplacuerit principi consilium , mandat , ut intra tot dies ea res adexecutionern:perducatur. Turn duo vel tres vel etiarn plures, si ne-gotii ratio postulaverit, in provincias mittuntur,, pecuniam ant an-nonam, aut quidquid aliud illis jussurn fuerit, colligant, et thesau-rario tradunt , a quo syngraphurn accepti recipiunt. Iisdem septembaronibus consiliariis thesaurarius singulis tribus mensibus accep-torum et expensorum rationem reddere tenetur. Congregantur au-tem in eo mrario , si pacata fuerint tempora, ad trecenta vel qua-dringenta imperialium millia, si vero novus princeps a porta mitta-tur, aut pristinus in sua dignitate novo diplomate confirmetur, quin-genta fere imperialiurn millia colligi debent : qu omnia a miseris$ubditis ad explendarn inexplebilem othmannicae aulm avaritiam

www.dacoromanica.ro


quocunque modo corraduntur et extorquentur. Undo in dies auctocalamitatum ac miseriarum numero , extremm desolationis irnmi-net periculum.

CAPUT XIV.DE TRIBUTO ET DONARIIS, QUM MOLDAVIA OTHDIANNICX AULtE PENDIT

Ex quo Danubii ripis innotuere Othmannidum arma, ad StephaniM. usque tempora, fortiter Moldavi suam defenderunt libertatem, etnec blanditiis amplisve promissionibus , nee vicinorum Valacho-rum exemplo pellici potuere , ut peregTino jugo colla subderent.Nec obstat, quod aliquoties a principibus Moldavim pecuniEe aliquidTurcis datum fuisse, patrii annales referant : prudentiores enim prin-cipes cum nummis redimere vexam poterant , celebratissimorumprudentim laude Venetm reipublicm rectorum exemplo merito mar-supio damnum malebant inferre, quam sum provincim et subjectistributum tamen, quod perpetuum et constans esset, usque ad prm-fati Stephani tempora nunquam potuit imponi.

Hujus tandem filius , Bogdanus Luscus , suam Moldaviam Turcisfeudatariam , licet ex paterno, ut fertur, testamento, reddidit, hislegibus, ut quotannis donarium quatuor minium aureorum, equosquadraginta, et viginti quatuor falcones, non tamen tributi nomine,sed in feudi recognitionem tantum solveret, et si sultanus ipse ali-cui intOresset expeditioni, quatuor milia Moldavorum ad aperiendasvias, pontesque reficiendos in turcica castra mitteret. Substiterunt

feudi leges per integrum fere seculum, et Turcm contenti, se fre-num imposuisse moldavico tauro, attrahere illud, antequam assve-sceret, ausi non fuerunt. Posteaquam vero post Ioannis Armeni re-bellionem Moldavorum vires penitus attritm fuissent , ab ejus suc-cessore Petro cognomento Claudo duodecim aureorum millia tri-buti (haradz) nomine postulare cceperunt. Id licet barones conce-derent , noluit tamen Petry's, ut ipso primus Moldavim tributumimposuisse posteris audiret, ideoque deserto principali solio in Tran-sylvaniam, ubi sua habebat bona, se recepit. Successor ei a Turcisdatus, Iancul Sam, homo smvus et truculentus, Moldavorum Sar-

:

eaz

www.dacoromanica.ro


danapalus, ut sceptra acciperet, concessit facile, qumcunque Turca3postulabant, nec rnetuit conspurcare famarn, quam ante nullam ha-buerat. Succedenti tempore, cum id jugum aliquoties excutere prin-cipes vellent, accedentibus prmsertim in testinis dissidiis, tot augenditributi Turcae invenerunt occasiones, ut a duodecim aureorum milli-bus ad sexaginta quinque imperialium millia, gum hodie in thesau-rum othrnannicm reipublicm solvi debent, ascenderit. Ad id accipien-dum, si nullum Othmannidibus cum aliis Europm principibus bellumintercedat, quotannis aliquis ex intirnis officialibus imperatoriis subnomine chasne agasi, thesauri prmfecti, in Moldaviarn mittitur. Ismagna pompa a principe in urbem introducitur, et postquam nu-meraverit pecuniam, earn principi iterum commendat, ac Constanti-nopolin mitti jubet. Pro isto labore ille septem millia quingentosimperiales, cum pelle zebellina, a principe accipit, nonnunquam etiammajor pecunim summa ipsi dari debet, si id vel vesirius suis literisjusserit, vel chasne agasi singulari penes irnperatorem gratia valeresciatur. Postquam autem residentes principis tributum thesaura-riis imperatoriis numeraverint, ab chasne agasi accepti syngraphamaccipiunt : eam madenchalfasi, prmposito minerarum, ostendunt ,

et ab eo alia schedula donantur, qua fa tetur, illius anni tributumplena solutum esse. Utramque mektubczi effendi, primo supremivesirii scribm, sive intimo seeretario, porrigunt, qui acceptis alio-rum syngraphis, suam ipsis dat solutT pecunim confessionem. Hancsibi a residentibus monstratam si viderit, vesirius residentes princi-pis caftano indui jubet, et ipse uti et tefterdar blandas ad principernhunc fere in sensum scribit literas : Post titulum : Userinize edasivadzib olan dziezieni zum mali, bu senei mii bari kede meomur olanChazine agasinun marifetiile bab alidemula zimet de olan Capukiet hudaralariniz bitteman vela cukur edave teszlim elemisz lerdur.Aferin berhodar vlasin szevkietlu Padiszak effendi muz chaziretle-rinum jet megi sena helal olsun. Giorein seni bundan boile dachi,sair chidimuti Padiszahiede etok dermian idup var cudretini sarf ei-leiesin chilafinden ichtyraz idup Sadakkatu isticamet de sabit cadenolasin, ye esselam.» i. e. «Divitia3 sive pecunia, quam vos annuamsolver() debetis, hoc felici anno per constitutum a nobis pmfectum

www.dacoromanica.ro

nsciliPTIO MOLDAulit 111

thesauri, et tuos residentes, qui in altissima porta perpetuo in ser-vitiis versantur,, plene et absque defectu tradita ac reddita fuit.Euge ! sis in omnibus abundans, fulgidissimi Imperatoris sacri do-mini nostri panis tibi profieiat, (vel sit meritorius). Videbo te. Ea-dera ratione in posterum in aliis Imperatoris nostri servitiis , sub-latis vestis tue oris , omnes , gum in te sunt , vires expendas : ini-que autem vel aliter, quam tibi mandatum fuerit , facere timeas, etin fide et fidelitate constanti sniper pede incedas, et pax sit tibi.»Datum etc. Praeter annuum illud, de quo nunc verba fecimus, tribu-turn , in bairam vel paschate Turcarum ., piszkieszi vel donarii no-mine Moldavia solvere debet imperatori duodena millia quingentosimperiales, cum duabus pellibus, una zebellina 1500 imperialium,altera lynceorum ; valide sultanw, imperatoris matri, quinque milliaimperialium et pellem lynceam ; pro cera ad candelas palatii impe-ratorii sex millia , pro sebo ad inungendas naves classicas duode-cim millia imperialium, kyslar agasi, archievnucho, duo mine quin-gentos leoninos , et pellem zebellinam ; vesirio quinque millia im-perialium et pellem zebellinam pre tiosiorern, kiehaje duo mille quin-gentos cum pelle zebellina, tefterdaro mille vallenses adjuncta pellezebelina ; reis effendi quingentos cum pelle zebelina. Reliqua, gumofficialibus aulicisimperatoriis et vesirii distribuuntur donaria, pa nni,sericea et pelles zebeline viliores, quas pacze illi , eo quod ex pedi-bus zebellinorwn conficiantur, vocant, Nix aliquando minus quadra-ginta millibus imperialium efficient. Insuper, si, ingruente cum Po-lonis Russisve bello, Danubium ponte sternere vesirius mandet, autequos pro imperatorio stabulo, vel etiam ad vehenda tormenta bel-lin majora cogi , ant annonam colligi jubeat, parari ea omnia quamaccuratissime a provincia debent , expense tamen omnes e tributoannuo subtrahuntur. Si novus aliquis princeps constilui debeat ,non eadem seraper pecunia solvitur : ei enim avaritie vesirii et am-bitio candidati modum prescribit. Solenne tamen est, dari impera-ratori viginti quinque millia imperialium , sultane matri quinquemillia , vesirio quindecim millia , kiehaje dimidium illius , quodvesirio datur,, tefterdaro mine, reiseffendi quingentos imperiales.Relicluorum officialium et aulicorura donaria , uti in bairam pisz-

www.dacoromanica.ro


kiesz, ad quadraginta imperialium millia ascendunt. Iskiemne agasi,qui principem ad solium deducit, decem minium leoninorum hono-rarium accipit. STpissime tamen illm expensm summam trecento-rum minium leoninorum efficiunt, quw omnia non e suo thesauroprinceps depromit, sed respublica. Confirmatio quoque principatussuas expenses postulat. Est ea , uti supra diximus , vel minor velmajor. Minor, qua saltem hiukm fermani vel mandatum dominiidatur, viginti quinque millibus imperial. , nonnunquara etiam , si

vesirius bene erga principem affectus fuerit, minoris redimitur. Ma-jor autem, in qua diploma principatus renovatur, posteaquam tresannos princeps sceptra tenuerit , fieri debet, eosderuque requiritsumtus, quos novi principis cons titutio. Prwterea , si capudzibasziaut alius quispiam aulicorum imperatoris officialium cum mandatoad principem rnittatur, non sine donariis abire debet.

CAPUT XV.DE NOBILITATE MOLDAVA

Originern moldavm nobilitatis inquisituris non opus est aliarumgentium exemplo ad incertas obscurasque traditiones recurrere :probati cunctis per orbem litteratis Grwci Latinique scriptores meri-diano sole darius nobis affundunt lumen. Neque enim fore arbitra-mur, qui neget cives militesque Romanos fuisse, quos Trajanus ,postea quam Decebalum devicisset, totumque dacicum regnumsubvertisset , in Daciam ceu novas colonias deduxerat. Si deessetnobis aliud testimonium, quo Hadrianus, mortuo Trajano , cumalias asiaticas provincias barbaris coneessisset , hoc unico a de-serenda Moldavia retentus fuisse memoratur,, quod metueret , totmillia Romanorum civium, qui ibi erant , perdere : sufficeret an-tiquitatis perito lectori ad rei veritatem indaganclam , constans in-ter manes Romanorum mos, quo prohibebantur, in legiones quem-quam legere, nisi civis, eoque ipso nomine nobilis esset. Qu cumita sint , indignurn refutatione arbitramur Aenex Sy/1)U commen-tura , quo exulum Romanorum sedem Moldaviam fuisse perhibet :neque enim unquam coaevi scriptoris testimonium opinioni alius ,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAVIA 113

qui mile post annis e sua conjectura quid quid voluerit blaterat, ce-dere consvevit. Jam vero, uti semper per tot, gum Trajanum et nosintercedunt, secula propagatum conservatumque fuerit Romanumin Dacia genus, longa deductione demonstrare non est pmsentis in-stituti : (i) unicum dubitaturis objicimus argumentum , dialectumMoldavicam, gum cum propius quam ulla alia ad Romanum sermo-nem accedat , evidentius, quam ut contradici possit, gentis nostrmconditores arguit. Neque tamen ii sumus, qui easdem quoque prin.cipes nobilium stirpes, quw hodie in Moldavia florent, olim quoqueinter Romanos , cum in Dacia essent, dignitate inter sodales excel-luisse existirnemus. Perspecta nobis est rerum humanarum vicissi-tudo, nec ignoramus a Dragosz, Moldavim instauratore, non iis, quiplures recensere poterant majorum titulos , sed qui virtute et fidereliquos superabant , superiores attributos fuisse honoris gradus ,

divisaque civilia et bellica ministeria , eosdem novimus desolatosTartarorum irruptionibus Moldavim agros novis rusticorum e Polo-nia abactorum coloniis consevisse, conditisque a se pagis vel suumnomen indidisse, vel quod probabilius, pagorum nomina in nobili-tatis insigne adoptasse. Successu temporis , cum destructis Turca-rum vi Servorum Bulgarorumque regnis , regia quoque Grmcorumurbs in potestatem alienigenarurn venisset , multos e nobilissimisearum gentium stirpibus progenitos in Moldaviam , ceu communeillius mvi asylum , se recepisse, suaque fidelitate indigenatus jus etbaronatus honorem adeptos fuisse certum est. Ita etiam et Tartaro-rum nobilioribus stirpibus aliqui, cum'propter perpetua fere, qu Soy-thas inter et Moldavos gerebantur bella, vel in captivitatem venissent,vel intestinarum dissensionum ergo sponte se principibus dedissent,Christo nomen dederunt, et ad civilia militariaque provincim munerafuere admissi. Porro proxime elapso prmsertim seculo , cum Con-

stantinopoli in Moldaviam mitti cceperunt principes, plura Czerkie-sorum et Abazarum mancipia a principibus, cum adhuc privati Con-stantinopoli viverent , camta , postquam fidem Dominis longis ser-vitiis probavere, ad aulica primo ministeria , mox et ad baronatusevecti, eoque ipso nobilitatis prwrogativam consecuti fuere. E Polo-

(1) Siquidem libro de Romano-Moldavorum fatis demonstratum putamus.8

www.dacoromanica.ro

114 DEMETRII CANTEMIIII

nis etiam nonnullos in nobilium ordinem adscivere principes , ii

prmsertim, qui eo regno erant faventiores, uti vicissim Modavorumplures in nobilitatern polonam fuere cooptati. Hac ratione , cum ni-mis augeretur nobiliurn moldavorum numerus, in tres ordines dis-pertire totam nobilitatem principibus placuit. Primus locus baroni-bus datus est , lis nirnirum , qui vel ipsi a principibus ad superiorareipublicm munera essent evecti, vel e talium sangvine nascerentur.Eoderu fere ordine, quo in Russico imperio boiarski rod (1) a reliquisinferioris conditionis nobilibus distingvitur. Secundo ordine haben-tur Cwrteni vel aulici, qui unum alterumve pagum hmreditate a ma-joribus acceperunt , quales inter Russos dvoriane (2) vocantur. Ter-tim stationis sunt Calaraszi , equites, qui pro terrarum , quas ipsisprincipes concessere, usu-semper eosdem in expeditione suis expen-sis sequi tenentur. Uitimi sunt Rezessi, quos colonos liberos, quamnobiles vocare mallemus, Russorum Odnodvorcis fere correspondent,nec rusticorum aulas habent , sed plures sirnul unurn pagura habi-tant suasque terras vel ipsi vel per servos conduclitios colunt.

Baronura stirpes , quales ab initio moldavica historia meinorat ,

cunctw adhuc supersunt , miroque fato inter tot bella , et tot Tarta-rorum latrocinia nullurn adhuc periit vetus Moldavorurn nobiliumgenus, si unicura Basilii Albani, Moldavim principis, excipias, quod,cum olim amplitudine cuncta reliqua superaret, hodie penitus inter-cidit. Quamvis etiam nonnullm eorum stirpes ad tantara pauperta-tern fuerint redactm, ut e quinque millibus aularura, quas olim pos-sidebant , vix quinque retinuerint , ipsa tamen progenies incolumisconservatur. Iuvabit autem nomina earum stirpium huic narrationiinterserere, idque , quoniam dignitate cunctm inter se mquales ha-bentur, serie alphabetica :

Abazxstii ,

Arburestii ,

Asani, qui ab Asane Ioannis Valachorum apud Choniatem princi-pis fratre originem ducunt.

Arapestii.

(1) In MS. ea litere cirilliane, cari Hoe= in tipograira nostra. Ed.(2) In MS. cu litere cirilliane. Ed.

www.dacoromanica.ro


Bantaszestii ,

Baszotestii ,

Bogdwnestii ,

Bohuszestii ,

Balszestii , duplices,Bovlestii ,

Bozerenii ,

Bwrgelestii.

Cantacuzeni , Gmci, ab Ioanne Cantacuzeno Constantinopoleosimperatore,

Cantemyrii , Taurica Chersoneso oriundi,"Cwrabaczestii ,

Caxpestii ,

Cataxdziestii ,

Chrysobergii , Graci, regia stirps ,

Cluczerestii ,

Constakiestii vel Gavriliczestii ,

Costinestii , Serbi,Crwpienskiestii, Poloni,Czabwniestii ,

Czawrestii

Czerkiesestii , Czerkassi ,

Czifestii,

Czogolestii.

Dariestii ,

Doniczestii ,

Draguszestii ,

Duraczestii vel Donestii.Fraticzestii ,

Ganestii ,

Cengestii ,

Gojanestii.

Habassestii ,

Hinczestii ,

Hisarestii,

www.dacoromanica.ro

JANET/III CANTEMIRI

Isaczestii ,

Kiriaczestii.Mihulestii ,

Miklestii ,

Milestii ,

Nerestii ,Movilestil ,

Mozoczestii , he familia 5. principes numerat,Nurgulestii.

Naculestii ,

Neculestii , Greed.

Paladiestii, Gmci,Petraliphii , Grwei,Pilatestii ,Pisoskiestii , Poloni,Prazestii.

Racoviczestii ,

Razii ,Ropczenestii ,

Russetestii,Sepotenestii ,

Stirczestii ,Sturzestii ,Szeptiliczestii ,

Szoldanestii.

Talabestii ,

Talpestii ,

Tannaszestii ,

Tanskii ,

Tautulestii ,

Totoestii ,

Tudoriestii , Grxci ,

Turculeczestii.Varlanestii ,

111 rik es t

1.16

Grwei.

Grmei,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAIRM 117

Zorestii ,

Zorilestii.Mos erat apud Moldavos antiquitus , diuturno usu fere legis vim

nactus, quo prohibebantur juvenes etiam nobilissimo genere orti amuneribus publicis, nisi in inferioribus servitiis sue fidei dedissentdocumenta, longoque rerum usu et experientia fuissent !subacti.Hanc ob causam inferioris ordiniS barones filios suos, quamprimurnex ephebis exierant, superiori alicui baroni famulos dabant, quorumtamen ministerio illi non aliter uti poterant, nisi ut mensw inservi-rent, et conclave domini custodirent. Hos , postquam per trienniumaule consuetudines didicissent , et elegantioribus moribus essentimbuti , idem baro postea ducebat ad principem, suaque interees-sione impetrabat, ut inter cubicularios majoris divan reciperentur,,ex quo post annum in minus pretorium , et inde in spathariamtransferebantur. Ibi, si quis bone indolis honestorumque morumspecirnina edidisset, ita ut aliqua de eo spes cOncipi possit, inter cu-bicularios majoris cubiculi cooptabatur. Inde, post aliquot annos ,

alius cujusdam baronis intercessione , parentibus enim filium prin-cipi corn mendare in decens esse putabant, postelniczel vel postelnicusminor, quorum duodecim virgas albas et tenues , longitudine sta-turam ipsorum equantes, coram principe gestare solent, esse jube-batur. In eo officio , si suam fidem et dexteritatem probaveratprincipi, ad alias etiam interioris aulte munera admittebatur : Trans-actaque ita juventute, primo ad tertie stationis, tandem et ad primiordinis baronatus evehebatur. Si tamen singulare aliquod ingeniumin aliquo observasset princeps, paucos intra annos ex infimis gra-dibus nobilem ad suprema etiam munera poterat perducere. Hodieautem crescente cum paupertate superbia maculam se sue nobilitatiallaturum nobilis existimat, si baronum alicui inserviat, tamen cumprivatum vivere ambitio non sinat, cunctis modis conatur, ut favoresuorum affiniurn inter officiales internos , quos boerinasz vel baro-nulos vocant, uno saltu reeipiatur : qui ordo, cum quasi totius rei-publicEe seminarium sit, e quo expleri solet baronum numerus , vixdid potest, gum monstra hominum sepissime ad summa evehanturmunera. Atque haec causa est , quare frequentius inter supremi or-

www.dacoromanica.ro

118 DEMETRII CANTEMIRT

dinis barones homines videbis fastuosos, arrogantes, superbos, nonadministrandm solum reipublicm, sed et morum disciplinw expertes,in quibus nihil reperies laudabile, nisi quod natura, externo auxiliocultuque destituta, uni vel alteri bonitatis tribuit.

Hie loci forsitan haud inconvemens erit memorare, qua rationeet quibus solennibus barones Moldavim a principe constituantur.Ultimo decembris die , sacratas D. Basilio ferias antecedente , postvespertinas preces, cuncti barones sui muneris insignia, jubentemagno postelnico , in spatharia vel auditorio principis relinquunt.Sequenti die januarii calendis tribus aut quatuor ante diluculurnhoris in aula cuncti turn muneribus gaudentes suis turn depositi ha-roues conveniunt, et principera in templum ad solvendas matutinaspreces comitantur,tamen sine insigniis , plane ac si omnes exauc-torati essent. His finitis , princeps in spathariam intrat , ibique inthrono considet, barones autem omnes extra in minore divan gra-dum sistunt. Turn princeps per intirnum cubicularium magnumpostelnicum , si eum in munere confirmare voluerit , sin minus ,

eum , quem illi successorem constituit , advocari jubet. Advenien-tern princeps brevi oratione alloquitur, , aut parentum aut ipsiusservitiareipublicce prmstita, memorat, eamque causarn allegat, quarevel conferat illi earn dignitatem , vel confirmet , ipsumque ad ulte-riorem fidelitatem propositis et prmmiis et poenis hortatur, docetquequ2 ei sint agenda. His dictis, argenteurn ei baculum porrigit, quernille, exosculatur principis manum et vestis oram, accipit, et paulumretrocedit, eodemque tempore a magno carnerario caftan induitur.Primus autem magnus postelnicus muneris sui insignia accipit, (nonquod reliquos omnes gradu antecedat, ordine enirn, uti supra dixi-mus, quiutus est, sed quia reliqui per ipsum introduci debent). Itaquestatim ac ipse confirmatus fuerit, jussu principis, eum, quem magnilogothetee honore mactare princeps voluerit, accerset : cui princeps,post brovem orationem , baculum auro pictum tradit, magnus pos-telnicus vero caphtanum in humeros injicit , et sub brachio levitertentum ad osculum manus et orm vestis principalis adducit. Idemofficium prwstat reliquis consiliariis et primi ordinis baronibus. Se-cundi ordinis barones per secundum postelnicum advocantur et

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAMIE 119

caftano induuntur, tertii per tertium, caftano tamen 'non ornantur,sed solo principis jussu in suis muneribus confirmantur. Post hmc,omnes simul principem ad sacram liturgiam euntem sequuntur :ubi in templo novi barones depositorum sedem occupant, exauc-torati vero cum aliis suis collegis in exteriori porticu templi rema-nent. Finito sacro , ad prandium princeps vocat quoscunque volue-nit, circa vesperam vero singulis consiliariis et supremi ordinis ba-ronibus bina pocula argentea, gum duas fere libras capiunt, secundigradus singulis unum craterem dono mittit, quos illi omnes posteacoram principe vino plena exhauriunt. Uxores baronum primi or-dinis eodem die a conjuge principis unico minorique poculo sin-gulm donantur. Sequenti die barones iterum in auditorium conve-niunt , principi pro accepto beneficio gratias agunt , et donariumaliquod, equum generosum, vel si quid aliud pretiosum habuerint ,

singuli per postelnicum ei offerunt. Eundem honorem eadem luceuxores baronum in prmtorio gynecaei conjugi principis exhibent.Reliquis anni temporibus rarius principes aliquid in muneribus pu-blicis mutare solent, licet nihil obstet, quo minus, quocunque tem-pore voluerit, veteres barones exauctorare, et novos constituerepossit. At quoniam jam antiquitus semper in anni initio creari mu-tarique barones consvevere, religione forsitan invetera ti moris ducti,id illis cerimoniis destinarunt tempus , quod maxime iis conveniremajores rati sunt.

CAPUT XVI.DE RELIQUIS MOLDAVIIE INCOLIS

Vix esse aliam arbitramur tam angustis terminis , ac Moldavia

est , circumscriptam provinciam , gum tot et tam diversos populoscontineat. Prwter Moldavos , quorum majores e Maramorisz reversisunt, plures Grwci , Albani, Serbi , Bulgari , Poloni, Cosaci , Russi,Ungari , Germani , Armenii , Iudmi, fecundique Cingari Moldaviamincohmt. Grwci, Albani, Serbi et Bulgari libere ibi vivunt, et partimmercaturm operam dant , partim pro stipendio principi militant.Germani , Poloni et Cozaci pauci sunt , eique vel milites , vel aulici

www.dacoromanica.ro

120 DEMETRH CANTEMIRI

officiales ; e- Polonis etiam aliqui sed raro ad baronatus honorempervenerunt. Armenii pro subditis habentur, uti cives et mercatoresin aliis urbibus et oppidis Moldavim , idemque, quod illi, tributumprincipi solvunt : des tamen sacras ipsi que ac romanorum sa-crorum asseclm haud min ores nee incultiores orthodoxorurn templispossident, liberoque sui ritus exercitio gaudent. Iv4ei etiam subditicensentur, et tributum annuum peculiare, gravius ordinario, solveretenentur, , opificium, prEeter mercaturam et cauponariam , nullumexercent, synagogas habere ubique possunt, ligneas tamen, non la-pideas. Russi et Hungari perpetuam servitutem in Moldavia sortitisunt. Cingari per totam provinciam dispersi sunt : neque fere baroest, qui non plures Cingarorum familias sibi subjectas habeat. Undeet quando ea gens in Moldaviam venerit, neque ipsi norunt, necnostri annales memorant. Lingva utuntur ea, gum cunctis per easpartes Cingaris familiaris , multisque vocibus pure grmcis , multisetiam persicis mixta est. Opificium , prmter ferrariam et Eerariamartem, vix aliud habent. Natura illis eadem, gum in aliis regionibus,iidem mores, suprema virtus et differentia specifica furtum et otium.Turcx etiam mercaturw gratia quam plures Iasziis, alijsque in oppi-dis degunt ; sed his nullibi licet vel fundum emere, vel domum inaliquo oppido aut pago, multo minus mdem sacram construere, autpublicas secundum suam superstitionem preces fundere, neque in-stitit othmannica aula unquam , ut id principes moldavi permitte-rent : utinam mternum mutescat.

Moldavi puH, prmter nobiles, quorum classes supra recensuimus,vel cives sunt, vel rustici. Cives vocamus , qui in urbibus aut oppi-dis degunt, rv,sticos qui in pagis. Qui in oppidis , nemini subjectisunt , nisi principi, illique soli tributum solvunt. Opificia omnesexercent : rarus mercator Moldavus. Innata enim est ea Moldavissuperbia vel ignavia , ut omne mercaturm genus se indignum ha-beant, prmter venditionem eorum fructuum , quos e suis accipiuntpossessionibus. Atque earn potissimam causam esse arbitror, quarerarus in Moldavia reperiatur civis opulentus, nostraque patria, quam-vis multo ad exteros plura transmittat , quam ab iisdem accipiat ,

tarn en pecunim inopia perpetuo laboret. Mercatores enim alienigenw,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUlit 121

Turca, Iudai, Armeni et Grwci, quos vulgo dzelepi vocare soleraus,nostroruna popularium segnitie , tota sibi vendicarunt Moldaviacommercia, et pecorum pecudumque integros greges vili in Molda-via pretio coënatos Constantinopolin aliasque urbes dueunt , et ibi

duplo triplove vendere solent. Cum autern eorum potissima parsfundos et domos in Moldavia possidere non possit, maxima illiuspecunia portio extra earn provinciam expenditur, pauca Danubiumrepetunt, et, vix solvendo tributo Turcis debito aliisque publicis o-neribus sufficiunt.

Rusticus pure Muldavus nullus est , qui reperiuntur vel russiemvel transylvanica aut, uti apud nos vocari solent , ungarica suntoriginis. Primo enim instaurata Moldavia seculo, Dragosz, cum no-yam . provinciam colonis vacuam reperisset, to tam earn expeditionissociis distribuerat. Cum vero injustum. videretur,, nobilem nobilioperarium dari, cuncti enim Romano sernine orti aqua nobiles ha-beban tur, at agrorum curam armis asveta gens se indignam dueeret,coacti fuere Dragoszi sequaces e vicinis regionibus , ubi jam intro-ducta erat colonorum servitus , connivente principe, pradas agere,raptosque inde terra cultoros , in suas transferre sedes. Id verumesse, ipsuna etiam rustici etymon , quod moldavice veezin vel viei-num sonat , arguit , ostenditque illos antea vicinos fuisse , quosdeincle ad rusticana opera armorum moldavorum felicitas cagit.Eadem de causa , in superiori Moldavia , qua primo a Dragosziadi-bus coli ccepit, raulta sunt rusticorum aula3, in inferiori, qua post-moduna habitari ccepit, nullm nisi quos illarum partium barones vele superiori pretio emerunt, et in sua bona transtulerunt, vel e rezes-sis, postquam pra paupertate patriam vendidissent possessionem ,

subjectionis etiam subire jugurn baronum injustitia coegit. lineetiam in judicio, si quis a barone ad subjectionem postulatus fuerit,facile est de illius statu discernere, si enim ostenderit accusatussuos majores vel pradium quoddam ahquando possedisse, licet eo ,vel per paupertatem, vel temporis injuria exeiderit, vel inter calara-szos, curtianos, et aprodos receptos fuisse, liber ornnino pronunci-abitur, neque enim nisi liber ejusmodi fungi potest rnuneribus : sinminus, necesse est, illum alicui baroni subjectione obstringi.

www.dacoromanica.ro

122 DEMETRII CANTEMTRI

Qui e Po Ionia in mediam Moldaviam translati fuere , longo tern-poris tractu patria lingva obIiti , moldavicam recepere, qui vero inconfiniis Polonia habitant , adhuc ruthenice et polonice loquuntur.Hungari, uti sacrorum Romanorum, ita et patrii sermonis fuere te-naciores , moldavicam tamen omnes callent. Cujuscunque tamengeneris fuerint, dominorum suorum operis assidue incumbere tenen-tur : nullus illis quo operentur modus dictus est , in domini arbi-trio consistit , quotcunque diebus eos admovere velit operi. Pecu-niam ei vi adimere aut jumenta nulla licet ; et si thesaurum maxi-mum nactus fuerit rusticus, nulla in eo partes sunt domini : quodsi extorserit , conquerenti ut reddat, judicio damnabitur. Si tameninjuste agere voluerit dominus , tamdiu eum percutit , donee suasponte ipsi reddiderit desiderata. Occidere ipsum legibus prohibe-tur,, et si quocunque modo eum vita privaverit , non modo iterummortis reus erit dominus, 8ed etiam uxori liberisque necati liber-tatem debut concedere : neque enim ulli privatorum vita et necisjus in quenquam Moldavorum competit, utpote quod solius est prin-cipis. Porro et vendere subditum Moldavia baroni licet, sed nonextra eum, in quo natus est, pagum. Si vero totam villain cum rus-ticis vendiderit, ea venditio firma rataque habetur. Tributi tantumsolvit, quantum edixerit princeps , nec ullus ei prascribitur modusvel terminus. Omnino cunctorum , quotquot in orbe sunt, colono-rum , miserrimos pronunciassem moldavos rusticos , nisi terra se-getumque ubertas invitos quasi paupertate eximeret.

Pigerrimi sunt , laborumque impatientes , parum arant , parumseminant , sed multum metunt. Non curant , ut id habeant, quodacquirere suis laboribus possent , sed contenti sunt , ut tantum re-ponant in horrea, quantum iis per annum, aut ad novum usque, utipradicare solent, panern alendis sufficit : qua ex re , si qua ingruatsterilitas, aut inimica vis messem impediat, facile fame periclitan-tur. Vaccam si unam alteramve habuerit rusticus, satis se adeptumcredit, quo se et liberos possit alere. Sunt cairn, qua quadraginta ,

ad minimum viginti quatuor lactis libras quotidie prabent. Sin au-tem viginti habuerit alvearia , ex eorum proventu facile totius annitributum potest solvere. Ut taceamus , singula alvearia , si eoloni

www.dacoromanica.ro


vota seeundet tempestas, septem alia quotannis extrudere, sufficit,quod singula excisa duo vel plura metra mellis largiantur : ununtautem metrum imperiali venditur. Qui in mon tibus habitant, ovibusabundant , melle et fructibus arborum : campestres segetibus , bo-bus et equis. Omnium horum maxima est infelicitas, quod Tartarossibi vicinos habeant , qui non solum clam , queeeunque possunt ,suffurantur,, sed etiam nonnunquam specie expeditionis Polonim ,

cum Moldaviam non transire non possint, non solum prmdas aguntmaximas, sed et aliquando cunctos pagorum incolas in captivitatemabducunt, et pro Russis Constantin opoli vendunt. E quidem incur-siones dudum smpe iteratis sultani mandatis fuere prohibitm : sedquis est, qui in ea re Tartarorum fraudes cavere possit. Fortunatio-res tamen ii sunt , quos Constantinopolin fatum duxerit. Ibi enirnprincipum residentes, moldavum captivum, ubicunque eum invene-rint , absque pretio recipere et in libertatem vinclicare possunt.

Ea , qum superius de subditis Moldavim diximus , non tribuendasunt trium per Moldaviam agrorum colonis , qui non quidem nobi-les sunt, baronum tamen parent nemini, et reipublim aliquam prwse ferunt speciem. Primus est Cympullung in Suczaviensi clioecesi al-

tissimorum montium continuo jugo septus. Quindecim fere pagoscontinent, qui omnes peculiaribus sibi legibus et judicibus utuntur.Nonnunquam admittunt etiam missos a principe vornicos binos ,

haud raro tamen, si ii offenderint colonorum animos , freti iis, gumnatura ipsis largita est, munimentis, expellunt. Ignorant ligone se-care arva , qu2 in suis montibus nulla habent , omnis eorum laborcirca ovium curam versatur. Annuum tributum solvunt, non quan-tum princeps voluerit, sed quale pristinis promiserant principibus,et id pactum, quandocunque novus Moldavim datur Dominus, mis-sis legatis instaurant. Quod si durius cum ipsis agere, et nova oneraimponere princeps voluerit, non diu detinentur negotiationibus ,

sed penitus negato tributo ad difficiliora montium se recipiunt : quade re , nunquam plus debito ab ipsis postulavere principes. Hi ali-quando a quibusdam seditiosis excitati, a principibus defecerunt, etPolonorum suscepere patrocinium : qu res aliquibus Polonorum his-toricis occasionem dedit , ut Moldaviam Polonim tributariam fuisse

www.dacoromanica.ro


prmdicarent. Constat enim inter omnes, ipsiusque episcopi premis-liensis Piasecii testimonioi licet reclarnante Dlugossio, Sarnicio, etOriehovio, Moldaviam , antequam Turcis se subjiceret, Polonim so-ciam extitisse ; posteaquam vero Turcis tributum pendere ccepit, no-que cogitatum a Polonis de Moldavia ad subjectionem cornpellendafuisse : quamvis nonnulli regurn earn in pristinam licentiam reci-pore, aliquoties tentaverint.

Secunda minor in Moldavia respublica est Vranzia in Putnensiagro prope Valachiw limites , undique asperrimis circurndata mon-tibus. Ea duodecim pagos, et bina aularum millia numerat, pariqueut Kympullung ratione oviurn pastu contenta, aratrum ignorat. In-colaz pariter certum constituturnque aliquod tributum quo tannis prin-cipi solvunt, ceterum suis legibus reguntur, et principis tam jussa ,

quarn judices prorsus respuunt.Tertia est Kiegieez in Falcziensi agro, sylva in finibus Budziacen-

sium Tartarorurn sita, totiusque, gum Hierasi fluenta et Bassarabiarninterjacet, Moldavim firmissimum propugnaculum. Incolae parvurntributum quotannis principi pendunt, omnes calaraszi sive equitessunt. Olim octo milliurn numerum efficiebant, hodie vix duo milliain campum educunt. Ceterum cunctos Moldavim incolas bellica vir-tute superant , ita ut vulgo in proverbio dicatur : Quinque Crimen-ses decem Budziacensibus prmvalent : quinque Moldavi decem Cri-menses superant, at quinque Codreni (silvatici, hoc enim Kiegiezen-sibu s vulgo in Moldavia tribuitur nornen) decern Moldavos profligant.

Plura de his supra memoravirnus, Parte 1. Cap. sexto.

CAPUT XVII.DE MOLDAVORUM MORIBUS

Moldavorum mores descripturis , rem alias vel nemini vel paucisexterorum cognitam, amor patriw instat jubetque, earn gentern lau-dibus efferre , in qua nati sumus, ejusque LPrM colonos common-dare, gum nobis originem dedit : at obsistit vicissim veritatis stu-dium, prohibetque ea pmdicare , gum reprehendenda recta ratiosvaderet consultius fore patrim , ut ejus incolis ea , quibus scate-

www.dacoromanica.ro

bESCRIPT/0 M0LDAU12V 1-25

rent, vitia ingenue ob oculos ponerentur, , quam ut blanda adula-tione , solertique excusatione deciperentur,, ut crederent, recte a seagi, gum totus elegantioribus imbutus moribus orbis terrarum vitu-perat. Hujus argumentis victi candide fatemur, in Moldavorum mo-ribus , pra3ter orthodoxam fidern et hospitalitatem, vix nos inve-nire, quod laudare merito possemus. Quecunque reliquis mode-libus familiaria sunt vitia , si non semper in excessu, certe tamennon in defectu Moldavos tenent : virtutes contra rare, et cum rectadiscipline virtutumque destituantur exercitio, vix quenquam virtu-tibus elucentem invenies , nisi quem singularis adjuverit naturebenignitas.

Arrogantia et superbia mater illis et soror est : si generosumequum et arma prestantiora possidet Moldavus, se superiorern pu-tabit neminem : nec cum Deo pugnare, si casus ita ferret, recusabit.Universim procaces sunt, et ad lites ciendas faciles, statim tamenremittunt animos, et adverse parti conciliantur. Monornachie apudillos inauditum nomen. Rustici a verbis raro ad arma descendulft, sedbaculis, fustibus et pugnis liberiora sodalium ora compescunt ; idemet milites faciunt, infrequentius a verberibus ad arma deveniunt ,eamque audaciam, si quando acciderit', severissimis pcenis expiaredebent. Iocosi sunt et hilares, cor non longe ab ore remotum habent,sed ut inimicitie facile obliviscuntur, ita etiam. neque amicitie Ion-gam conservant memoriam. Ebrietatem neque horrent, neque de-periunt ; in deliciis tamen habent , ab hora diet sexta usque ad ter-tia m noctis, nonnunquam ettam ad diluculum longa protrahere con-vivia , largoque ad vornitum usque se ingurgitare mero. Neque ta-men id quotidie facere solent, sed tantum diebus festis, ant ingru-entibus hybernis tempestatibus , cum frigus intra conclavium pa-rietes incolas concludit, et membra vino calefacere suadet. Crema-turn non amant , nisi milites, reliqui non nisi unicam , eamqueparvarn phyalam ante prandiurn ebibunt. Vini in inferiori presertirnMoldavia et Valachie confiniis sunt amantiores. Certatum fuit ali-quando inter Moldavos et Valachos, qui fortiores essent potatores ,

eductique in pontem Fokczaniensem, (qui Moldavie et Valachielimes est) athlete tamdiu mutuis dirnicarunt poculis , donee Vale-

www.dacoromanica.ro

126 METRII CANTEMIIII

chus nimia vini copia suffocatus efflaret spiritum : in cujus victoriapramium Moldavus a principe suo nobilitate donatus fuit. Sagittamoptime tendunt , hastam quoque vibrare noverunt , at plus sempereffecerunt gladio : sclopeto non utuntur nisi venatores, et inhones-turn ducunt id contra hostem adb ibere instrumentum, in cujus usuneque artis , nec virtutis bellica ulla portio esset. In primo impetuferocissimi semper extiterunt, in secundo jam molliores , ab eo re-pulsi raro tertio aggredi ausi fuerunt. Converti tamen e fuga a Tar-taris didicere, eaque ante non semel victori inimico extorserunt lau-ream. In victos, prout inconstans illorum ingenium tulerit, nuncclementes erunt, nunc crudeles. Turcarn certe et Tartarum occiderechristiani debitum arbitrantur, et apostatam a fide judicabunt, quicum illis egerit clementius ; qua in re quid sentiant , in ultimaBudzacensi devastatione, cum Petreczeico post Viennensern clademin Bassarabiam irrumperet, satis demonstrarunt. Moderationem a-nimi nullam noverunt : secundis in rebus inflantur, in adversis de-mittunt animum. Primo intuitu nihil ipsis difficile videtur : si mi-nima intercesserit adversitas, turbantur, et quid consilii capiantnesciunt, tandem si irritos esse suos conatus vident, sera commis-sorum ducuntur pcenitentia. Qua cum ita sint, non adscribi potest,nisi sigulari et ineffabili clivin providentim , quod tam magnum ettam tremendum Othmannicum Imperium, cum totum Romanorumin Asia et in non parva Europa parte, dominatum armis subvertis-set, Hungariam, Serviam ac Bulgariam, et innumera alia regna ferrosubegisset, prudentissimamque Gracorum gentem sibi vi subjecis-set, populum adeo incultum, suique impotentem, gladio ut subjec-tionem susciperet, cogere non potuerit, et cum to ties susceptumsua sponte jugum excutere ausus fuerit , tamen illi et civiles et sa-eras loges intactas, inviolatasque reliquerit. Ceterum Moldavi lite-rarum non solum non amatores, sed et osores cuncti fere extiterunt.Bonarum artium et scientiarum ipsa etiam nomina illis ignorantur.Eruditos non posse non mente privari existimant, adeo ut si cujuslaudare voluerint doctrinam , eum pra nimia scientia stultum eva-sisse dicant. Turpe hanc in rem teritur Moldavorum ore proverbium.Literarum studia sacerdotum sortem esse, laico autem sufficere, ut

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOW:Mill& 121

legere et scribere sciat, nomen suum signare norit, et bovem album,nigrum , cornutum , equos, oyes , jumenta, alvearia, et si qu alia

ejus generis sunt, in catalogo uotare possit, reliqua omnia esse su-pervacanea. Feminm licet non paH cura ac apud Turcas a conspectuvirorum prohibeantur, tamen si paulisper honoratioris conditionisfuerint, raro extra mdes suas divagantur. Nobiles formos quidemsunt , sed pulchritudine plebejis multo inferiores : plebej formapraestant, at lascivm plerurnque , moribusque turpioribus imbutmreperiuntur. Ailiqu intra suos parietes largiter vinum hauriunt ,

publice tamen vix aliquando matrona vino madens apparebit. Mu-lieres enim quo parcius inter convivas edet aut bibet , et honestiorhabebitur. Ea de causa vix aliquando eam panis buccellam ad os ad-movere videbis , neque aperiet labia , ut dentes conspectui pateant,sed quam occultissime potest , escam ori intrudit. Nihil turpiusexistimant, quam crines femin matrimonio junct aut vidu ap-

parere, et capitale habetur detegere in publico mulieris caput. Contra,virgines dedecus ducunt , vel subtilissimo linteolo caput tegere :capitis enim nuditatem castitatis signum constituere. Ceterurn utdiversa abris temperies in diversis Moldavim provinciis reperitur, itanee iidem ubicunque mores obtinent.

Inferioris Moldavix incolm longo tartaricorum bellorum usu exer-citi , et. meliores sunt milites, et ferociores , praeterea factiosi et in-constantes , et si defuerit hostis externus, facile corrumpuntur otioet contra preectos suos, haud raro etiam contra ipsum principem,seditiones movent. Divinis rebus parum dediti sunt. Plures inter R-ios sunt , et infima plebs fere tota, qui credunt, cuilibet mortaliuma Deo praestitutum esse fati diem, qui nisi expletus fuerit, neminemmoH neque in bello cadere posse : gum res adeo illis Wit animos,ut quasi rabidi nonnunquam in hostem ruant , Turcarn , Scythamet Judaeum necare aut spoliare nullum peccatum, multo minus ho-micidium existimant. Qui Tartaris sunt viciniores , assidua furtalatrocinia exercent : neque si quam in Tartariarn irruptionern fece-rint, aliena rapuisse, sed sua recuperasse prmdicant, cum nihil pos-sideant hodie TartaH, quod non vi majoribus ipsorum extorserint.Rara inter illos adulteria, juvenes vero donee connubio jungantur,

www.dacoromanica.ro

128 bEhigTRII CANTEISHRI

haud aliter ac si soluti essent cunctis legibus, furtivis vacare amori-bus non vituperio sed laudi ducunt : unde sEepius inter illos audiesid proverbium : fili mi, cave tibi a furto vel latrocinio, quia a furcate liberare non potero, at e vetito coitu, dummodo szugubinato (hocnomine vocatur, qui virgines violatas et meretrices exquirit) pecuniamsolveris , nullum tibi instat mortis periculum. Laudanda tamen etmternis est extollenda prwconiis hospitalitas , quam peregrinis etadvenis exhibent. Etenim licet per Tartarorum vicinitatem pauper-rimi sint , tamen panem et hospitium nunquam negant hospiti, etipsum cum equis per triduura sine prwmio alunt. Advenientem hi-lari fronte et lmta facie excipiunt, haud aliter ac si frater aut con-sangvineus advenisset. Sunt et qui usque ad nonam diei horam dif-ferunt prandium, et ne soli cibum capiant, famulos per viam dispo-nunt, ut quoscunque ibi viatores inveniant , ad mensam et hospi-tium invitent. Soli hac laude privantur Vaslujenses, qui non solummdes et promtuaria claudunt hospiti, sed et si quem advenisse hos-pitem Vident , clam se subducunt , mox induti laciniis redeunt , etmendicorum instar ab ipso viatore eleemosynam postulant.

Superioris Moldavim incolx imbelliores sunt, neque dediti armis,sed in otio malunt suis sudoribus suum sibi parare panem. Sacrismaxime et fere ad superstitionem usque dediti sunt : unde in unicosuczaviensi agro sexaginta templa lapidea, in tota Moldavia superioriplusquam duo centum monasteria majora et lapide structa numerabis.Montes monachis et ascetis pleni sunt , qui ibi , solitariam remo-tamque a seculi tarbis vitain Deo suo offerunt. Furta inter illos velpauca sunt , vel nulla , principi fideles semper reperti fuere , etsi gum illos etiam vexarunt turbo intestinm , non nisi ab inferiorisMoldavim baronibus ipsis communicatum fuit incendium. Quodapud inferiores Moldavos raro invenies ,, castitatem et honestosmores etiam ante matrimonium sectantur. Ad administrandam rem-publica m reliquis aptiores, rei familiaris curam optime gerun t, man-data ipsis negotia summa diligentia exequuntur,, at erga hospitesmulto quam inferioris Moldavim incolm sunt parciores.

Chori moldavici longe quam inter caeteras gentes alia est ratio.Non onim bini vel quaterni salient, ut Galli Polonive, sed plures si-

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAIDIE 129

mul personm vel circulum vel longam seriern componunt, neque idfacile nisi in nuptiis. Quod si omnes manibus inter se junctis percirculurn saltent, uc pari et composito passu a dextra in sinistrammoventur, Chore& dicitur : quod si autem in longam seriem dispositi,conjunctis licet manibus, ita tamen, ut extrema libera remaneant ,

per diversas flexiones rotentur, , id polonico vocabulo Dancz insi-gnire consveverunt. In nuptiis, antequam sacerdotalis benedictio de-sponsatos conjungat, in aulis et plateis saltari solenne est, idque dua-bus seriebus, virorum una, feminarum altera. Utrique eligitur dux,vir senex et honestus, qui baculum vel auro pictum, vel aliis colori-bus variegatum in manu tenet, cujus extremo strophiolum phrygioexornatum opere obvolvitur. In primo progressu unus ducum adextra in sinistram, alter a sinistra ad dextram sequaces trahit, itaut faciem facies respiciat, postea inverso ordine dorsum dorso ob-vertitur,, tandem in sinuosas flectiones uterque chorus rotatur, id-que, ne confundantur, adeo lente, ut vix moveri seriem animadver-tas. In utraque serie quilibet pro sum dignitatis gradu destinatumsibi locum occupat , feminm et filim baronum eodem , quo maritiet paren tes honore habentur. Primas tamen semper tenet dux chori,secundas paranymphus , tertias sponsus. Eodem loco in mulierumserie paranympha et sponsa obtinent, licet reliquis gradu multo fu-erint inferiores. At post coronationem commiscetur uterque exerci-tus, et in gyrum rotatur, ita ut maritati suam uxorem quilibet, cm-libes vero virgines sibi nobilitate pares dextra manu teneant, et cir-cumvertant. Nonnunquam etiam in triangulum , quadrangulum etovi figuram, aut alias irregulares chorea agi solet, pro lubitu et dex-teritate ducentium. Prmter ista saltus genera, qum in festivitatibuslocum habent, aliud est superstitiosius , quod ex impari saitatorumnumero, septem, novern et undecim, debet componi. Caluczenii istivocantur, et semel in anno congTegantur, vestibus muliebribus in-duti : caput corona cingunt, e foliis absinthii plexa , et aliis inter-stincta floribus, vocem mentiuntur femineam , et ne dignosci pos--sint, alba tela faciem contegunt. Cuncti nudos in manibus gestantgladios , quibus illico transfoderetur,, quisquis plebejus faciei ipso-rum tegmen detrahere auderet. Id. enim ipsis privilegium antiqua

9

www.dacoromanica.ro

130 DEMETIIII CANTEMIRI

consvetudo concessit, adeo, ut neque in judieio hornicidii ea de ca-usa accusari possint. Dux ccetus vocatur starieza, secundus primi-cerius, eujus officium est, ut quod saltus genus staricza exerceri

exquirat, sociisque clam indicet, ne populus saltus nomen priusaudiat, quam conspiciat oculis. Habent enim plusquam centum di-versa metra , et ad ea compositos ehoros , nonnullos adeo artificio-sos, ut qui saltant, vix terram tangere, sed quasi in a6re volare vi-deantur. Ita per decem dies, qui Assumtionis Iesu Christi et Pen-tecostes ferias intercedunt, continuis laboribus exercentur, cuneta-que oppida et pagos saltando currendove peragrant. Intra illud tern-pus nunquam nisi sub tecto templi dormiunt , creduntque se, si inalio loco cubaverint , statina ab aneraidibus, quos frumosos vocant,vexatum iri. Porro, si qui Caluczanorum ccetus alii in via obviamfactus fuerit, pugnandum est utrique, debellati viam victoribus ce-dunt , compositisque pacis legibus , per novennium se alteri cceiuiinferiores profiteri debent. In tali prcelio si quis fuerit interemtus,nullum datur judicium, nee quis ille fuerit a judice exquiritur. Quisemel in talem ccetum fuerit receptus, per novennium singulis anniseundem frequentare debet : quod si id neglexerit , eum a malignospiritu corripi, et a frumosis vexari perhibent. Superstitiosa plebsillis morborum chronicorum expellendorurn potestatem adscribit.Fit autem sanatio hoc modo : Prostrato in terrain wgroto , illi suossaltus incipiunt , et notato cantilenw loco jacentem a capita usquead calcem per serietn calcant , tandem verba aliqua studio conceptaejus auribus insusurrant , morbumque exire jubent. Hoc si ter pertriduum repetierint , plerumque spei eventus respondet , morbiquedifficillimi, qui expertissimorum medicorum artem diu deluserant,hac ratione facili negotio expellentur. Adeo fides etiana in supersti-tione valet.

CAPUT XVIII.DE CEREMONIIS, QTJAS MOLDAVI IN SPONSALITIIS ET NUPTIIS OBSERVANT

Delineato Moldavorum ingenio et moribus, haud injucundum eritlectori curioso , si eos ritus , quos in contrahendis sponsalitiis et

ve-

lit,

www.dacoromanica.ro

DESCRIPIO MOLDAtilig 131

nuptiis servat Moldavia, brevibus exponamus. Liberos suos elocantMoldavi iis mtatis annis , quibus per sacros canones conjugium ju-betur. Virginem tamen marituna desiderare turpe habetur,, et ju-venem uxorem quaerere , nunquam autem virginis parentes gene-rum, provincim usus introduxit. Quod si itaque alicui juvenum pu-ella placuerit, procos, quos illi corrupta e latina voce : peczitori velpetitores norninant, ad parentes dilectm mittit. Proci prim.= occulteanimum parentum tentant, ne publicam repulsam publica sequaturcontumelia, sin autern animadvertunt, illos non detrectare conditio-nem , congregatis , quocunque sponsus habuerit , consangvineis ,

domum virginis adeunt. Turn procorurn princeps , qui starosta di-citur,, oratiunculam parat , quam , quia ubique fere iisdem recita-tur terminis, hic adscribere non pigebit : «Maj ores nostri proavi et«atavi, cum venatum in sylvis qumrerent, terram eam, quam hodie«incolimus, invenerunt, in eaque nunc vivimus, et ejus lacte et melle«nutrimur et delectamur. forum exemplo illectus nobilissimus do-«minus N. N., cum venatum in campis , sylvis et montibus inqui-«reret, in cervarn sive capreolam incidit, qum cum pudica honorisque«sui tenax esset, neque conspecturn sui illi largita est , sed fugam«cepit , et in suas se abscondit latebras. Nos illius vestigiis institi-«timus , illisque ducti in has mdes pervenimus : ideo opus est , ut«hunc venatum, quem nostris laboribus et sudoribus desertis in lo-«cis invenimus, nobis aut extradatis, aut quorsum transierit, osten-«datis.» His de suo addit orator, si gum alia allegorica et metaphoricaipsi ingeniuna suggerit. Parentes primo negant talem venatum inillorurn mdes intrasse, erratum esse in vestigiis ; forte in viciniis la-tere capreolam. Urgentibus procis , ut omnino ostendatur venatus,ancilla qumdam vetula, deformis, laciniis induta, educitur, et an eacerva sit, quam persequerentur, interrogantur. Negant ac pernegantid proci, venatumque suum ajunt capillis fuisse aureis, oculis falco-num , dentibus unionum in modum dispositis, labiis cerasa ruboresuperantibus, medio leonino , pectore anserino, collo cygneo, digi-tis cera glabrioribus, facie autem sole et hula splendidiore. Neganti-bus denuo parentibus talem apud se unquam apparuisse venatum ,

proci respondent , se sagacissimis uti canibus, qui ipsos nunquain

www.dacoromanica.ro

132 DEMETlill GANTT MIR1

fefellissent, eosque certissimis signis indicasse, desideratamque hiclatere cervam. Tandem ubi vim et arum minitantur proei, parentesfihiani edueunt, prout patiuntur ipsorum vires , adornatam, quamvisam illico proci eery= exoptatam esse pronunciant. Post voca-tur sacerdos, aut eo 1iis curls detento , seniores e viciniis , quibusprmsentibus annulos desponsati mutant. Hac ceremonia peracta ,

oceultatur statim a parentibus virgo paratumque sternitur convi-vium , e quo antequam discedant , prTstitutus nuptiis dies dicitur.Si tamen baronum liberi ineant nuptias, neque sponsalitia , nequecoronatio ecclesiastica , sine principis consensu, et, episeopi testL-

moriio fieri potest. Hoe enim cavetur, ne qui divina et ecclesiasticalege prohibiti, nuptias contrahant , illo , ne contra principis volun,tatem plures nobiliurn stirpes, arctioribus jungantur vinculis. Cumautem constitutum fuerit nuptiarum tempus, die 1un antecedenteaffines in edibus et spons et sponsi post finitam liturgiam conve-niunt. et musicos illius loci, qui vix alii nisi Cingari esse solent, ae-cersent , iisque solennem sibi et voce et instrumentis harmoniarnfacientibus , leve aliquod convivium domesticum celebrant. Postconvivium al-1611m et alite gum in domo sunt mulierculm farinamconvivio nuptiarum destinatani cribrant, gnaw ob causam iste diescribrationis vulgo dicitur. Ipsas porro nuptiarum epulas , si des-ponsatorum wdes vel in eadem urbe aut pago , vel non ultra duo-rum aut trium dierum spatium dissitm fuerint , die Iovis subse-quente in utroque loco incipiunt , et ad sabbati usque diem con-tinuant. Die dominica ad accersendam sponsam, omnes sponsi con-sangvinei et affines congregatur, legatosque prwraittunt, sponsi ad-ventum nunciaturos. His insidias in via struunt ad sponsam con-vocati, eosque, an tequarn ad illius wdes perveneriat, intercipere stu-dent, ut caveant, legati celerrimis uti solent equis. Si autem captifuerint, inter inferioris conditionis homines striete et inelementerIigantur, inversique equo imponuntur, inter nobiliores autem a spon-

se septi quasi sub eustodia ad illius usque domum ducun-tur. Eo 'cum pervenerint, interrogati, quid sibi vellent, respondent,se missos esse ad bellum indicendum , militem autem expugnan-dw arei sufficientem statim adfuturum, His dictis, intromittitur fe-

,

patronis

www.dacoromanica.ro


cialis et aliquot pocula majora vino plena haurire cogitur,, atqueita quasi sepultas mero cum quibusdam sponsa convivis dimittitur.Ii cum ad ven ire sponsum vident , legatum non sine dicteriis dimit-tunt, ac domum aufugiunt, quos si insequi et capere possunt sponsicomites , haud clementius ligare et secum ducere solent. Tandemcum in sponsa domo utrinque convocati convenerint, equorum in-stituitur certamen, et pramium proponitur, inter cives strophiolumeleganti opere pictum, inter ditiores, panni aut serici pretiosioris vo-lumen. Prwmissis qui metam describerent hominibus , cursus sig-num per praconem datur, cujus voce audita, qui meliores se possi-dere credunt equos , calcaribus eos incitant. Victor a sponsa pra-mium destinatum accipit , equo autem corona e floribus solerterplexa imponitur. Tandem post vespertinas preces, quo maximo pos-sunt apparatu , desponsati ad suscipien dam ecclesiasticam corona-tionem in tetnplum deducuntur. In medio templi tapes sternitur,cui sponsuS ad dex.tram , sponsa ad sinistram insistit. Durn stan t ,

aurei , aut apud plebejos , leonini, utriusque supponuntur pedibus,eoque innuitur, , valedicendum saculo , ejusque fasturn conculcan-dum esse. A dorso illis paranymphus et paranympha:adstat, binasfaces ejusdem forma et molis tenentes. Interim sacerdos preces co-ronationi Occlesiastica destinatas recitat , annulosque ter mutat.Tandem , postquam coronis utrumque desponsatorum redimivit ,

chori ad instar illos per mediam adem sacram ducit , accinentibusid troparium cantoribus Icafcc xspEuE. Id dum fit, affines pecuniis mimr-

tis, nucibus et sicco lupo circumstantes spargunt, his anigmatibussignificantes fecunditatem lupi et nucum a Deo , vita datore , peti,divitias autem et cunctas mundi illecebras abjici. Tandem sacerdos,panem melle tinctum , amoris et perpetum societatis signum , utri-que ter gustandum exhibet at , ut in lata festivitate adstantibusmoveatur risus, antequam eorum dentibus permittat buccellam, terinhiantes fallit.

His ceremoniis finitis, cuncti eodem quo venerant ordine in do-mum sponsw redeunt, hujus autem faciem velo e subtili serico rubrosagittis duabus adaptato tegunt , quas deinde, cum ad thalamumintroducenda est sponsa , fratres sive consangvinei virginis arcu ex

,

,

www.dacoromanica.ro


inferiori mensm latere supra desponsatorum capita parieti infigunt.Interea ad tertiam usque noctis vigiliam epulis meroque indulgetur ;qua elapsa, coqui gallum illasis plumis assatum mensm imponunt ,unus autem ex Es sub mensa se occulit, irnitatusque galli cantumdiem adesse nunciat. Soluto coquis donario, e mensa omnes sur-gunt, sponsus autem sponsam dextra tenens in medio conclavi con-sistit. Turn scriba dotem e catalogo clara voce legit , eujus partesomnes, gum antea in cubiculo aliquo, ut cunctorum conspectui pa-.terent , ordinata fuerant, curribus imponuatur, et ad sponsurn de-vehuntur. Hoc facto, sponsa advocatus ipsius nomine parentes ejusalloquitur, nativitatem, nutritionem, et reliqua, qua ab Es aceeperat,beneficia commemorat, pro iis gratias agit, benedictionem postulat.Parentes vel ipsi vel per interpretem suam benedictionem imper-tiuntur, et utrique desponsatorum amorem connubialem et castumthorum a Deo et angelo custode apprecantur, tandem eos, dato va-ledictionis potu , qui pachar de cale alba , i. e. poculum vim albm,vocatur, e domo dimittunt. Egressuros e porta mdium fratres vel lisdeficientibus patrueles sponsa nudis gladiis transversim valvis ja-num impositis retinent, transitumque negant , quos sponsus equovel alio quod paratum habet donario placat : atque sola sponsa(neque enim illi servum aut ancillam e domo patria secum ducerelicet) comite matre aut sorore sponsi currum ascendit , praceden-temque maritum sequitur. Cum ad mdes sponsi perventum fuerit ,

post aliquot repetita pocula in thalamum a paranymphis mtrodu-cuntur desponsati. Cavet autem sedulo sponsus ne subsequenti dieparentes virginis quidquam de filia resciscere possint. lidem enimtertia post nuptias die cum omnibus suis consanguineis filiam visi-tare tenentur, , pod iter kale premare I. e. via per magna vocatur, ,quod ex ea pro re nata vel honoris multum , vel infamia nimiumparentibus enascatur. Si enirn filia virgo inventa fuerit , non solumpacata sunt omnia, sed et honorifice et splendido convivio accipiun-tur parentes, et post secundam ferculorum seriem indusium cumsignis , quibus filia virgo agnita fuerat , patina impositum cunctisostenditur,, cui unusquisque parvum aliquod adjicere solet munus-culum. hi tamen non nisi inter plebejos fit : apud nobiliores enim

www.dacoromanica.ro


non nisi soceris id conspicere licet. Sin autem filia illicito concubitumacularn contraxerit, sponsus secunda die consangvineos suos con-vocat , iisque exponit se sponsam suara impuram , (hoc enim voca-bulo vitiatas denotant) reperisse. Parant ii currum vilissimurn lorisdisruptis, eique advenientes parentes jumentorum loco jungunt, etverberibus cogunt filiam impositarn ceu meretricem domum redu-core. Id in platea vel itinere nemini impedire licet, et si quis liberareparentes ausus fuerit , prmter verbera , etiam a judice ceu infractorlegum et consvetudinum provincim punietur. Totam porro doternsponsus retinet, et si quid expensarum in nuptias fecerit , incuriisviolata parentibus judicis decreto extorquet. Ita quidem inter rus-ticos miseris illuditur,, nobiliores autera, uti arctius suas custodiuntfilias, qualm ut tale quid facile iis accidere posset, ita et, si intellexe-rint violatarn fuisse repertam suam virginem , aut per alios , filim

castitatern additis doti vel pagis, vel pecunia majori resarciunt, autsi proms acquiescere noluerit gener,, earn recipiunt , eique aliasuxoris ducendm largiuntur potestatem. Si princeps ipse paranyrn-phus fuerit, convivium nuptiarurn in aula principis peragitur. Spon-sus pileurn principali similem, et equum a principe accipit , et ei inmensa semper a dextris assidet, idque tecto capite. Cuncti officialesaulici ei , ac si princeps esset, adstant , et si veI in ecelesiarn iverit,vel dornurn revertatur, totus apparatus aulicus, tympana quoque et,alia instrumenta musica , tarn christiana , quam turcica , ipsum, n tiprincipern, comitantur. Tertio post die, ut gratias pro exhibito honorereferat, una cum sponsa non sine muneribus principem et conjugernillius accedit.

CAPUT XIX.DE MOLDAVORUM EXEQUIIS

Vita defunctis ea persolvunt justa Moldavi, quT orientalis ecclesicanonibusjubentur. Quam prirnum expiraverit, fervida aqua abluitur,et antequara rigescant membra , novis ac melioribus quas habueritvestibus induitur, atque ita feretro impositus in medio domus atriocollocatur. Neque tamen primo statirn die terrm mandatur funus ,

sed ad tertiam usque lucem expectatur, ne forte animi deliquio cor-

www.dacoromanica.ro

136 DEMETRII CANTEMIDI

reptus agrotus, dum defuncti speciem refert, vivus sepeliatur. Adexequias campanaruin pulsu convocantur vicini, adstantibusque con-sangvineis dolorem mutuum testantur. Tandem constituta exequiisterra inferendis die, tota congregatur vicinitas. auditoque sacro, pra-cedentibus sacerdotibus , consangvineis subsequentibus , funus intemplum deducit, ac finitis ecelesiasticis cerenaoniis, in aula adis sa-cra sepelit. Sin autem e prafeetis militum aliquis vita functus fuerit,equos ejus nigro panno tegunt, iisque vestimentd gum habuerat pre-tiosiora imponunt : hastam ante funus gestant, ad quam nudus gla-thus inverso manubrio pendet : funus autem aliquot milites thoraceet galea induti ab utroque latere stipant. Porro et equorum oculisceparum succum aut pulverem pyrium immittunt , ut humanum inmorem planctu domini sui fata prosequi videantur. Baronis demortuiferetrum princeps cum toto apparatu aulico comitari solet, sin e su-perioribus fuerit , signum muneris ipsius ante funus usque ad mo-numentum defertur, in de autem in spatharia vel auditorio reponitur.At sedes et locus ejus ad minimum per triduum vacare debet. Luc-tus non eaclem omnibus consvetudo. Rustico mortuo filii per sexmenses media etiam in hyeme nudo capite incedere, et comam bar-bamque alere tenentur,, iisque , etiamsi quam longissima incideritvia, nullum capiti tegmen imponere licet. Idem aliquando nobilioresper quadraginta dies facere solebant, nunc autem eas superstitionesabjecerunt, contenti lugubrem habitum gerere, et casariem demit-tore. Rustici soror, fratre defuncto , e coma sua aliquid abseindere ,ac cruci, quod monumento infixum est, appendere, et per annum ,ne decidat aut auferatur, , eustodire consvevit , quod si aceiderit ,

den uo novum aliquern coins fasciculurn appendit. TJniversim oinnessingulis fere sabbathis diebus per annum integrum, ad monumentumconveniunt, suosque mortuos lamentantur. Ditiores mulieres Tamen-tatrices conducunt, qua plures tragcedias recitant, quibus miseriamet fragilitatern vita describunt humana, ut ex hisce versiculis , qui

vulgo exordium efficere solent, videre est :A lumii kynt cu. zeleCumplita viacza,Cum se rupe szi se taie,Ka kum ar fi o atza.

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUIR 137

i. e :

Hujus mundi cum mcerore canto pessimam vitam, quomodo rum-pitur et abscinditur, uti filum.

Post hwc, mortui personam quasi prwsentem introducunt, de mul-tis rebus interrogant , et fingunt ilium twdio huius swculi correp-tum ad interrogata respondere nolle, tandem, fatigatum suorum pre-cibus , in aliqua verba erumpere , ostendere, gum facienda , qumve

fugienda sunt, et declardre, se neque locuturum in posterum , ne-que reversurum, quoniam deliciis paradisiacis, quas Deus fidelibusparasset, jam potitus sit etc. et si quw alim sunt garrularum mulie-rum nmnim.

06Wagire^

www.dacoromanica.ro

PARS TERTIA

DE STATU ECCLESIASTICOET LITERARIO MODULE

CAPUT 1.

DE RELIGIONE MOLDAVORTJM

Qum sacra antiquos Moldavim incolas , priusquam justitim sol innostro oriretur horisonte, tenuerint, per negligentiarn majorum no-strorum incertum. Si tamen credamus e Scythis oriundos fuisse Da-cos veteres, gum omnium quotquot novimus historicorum communisest sententia , licebit forte haud absona conjectura hariolari, iisdemnuminibus exhibitum fuisse cultum, gum reliquis seythicis nationibussacra fuisse Russorum annales memorant : Perunx tonitruum, Vo/osjumentorurn , Pochvist aeris , Lado lmtitim , Kupalo segetum Diis ,

aliisque ejus generis idolis : Osliado, Chorsx, Daszubx, Strike, Se-margle et Mocosce. Porro , Romani , postquam Daciam occupassent ,

uti ea gens nulli alii superstitioni cedebat , non solum non abo-levisse antiquos cultus , sed etiam novis suum in morem auxissevidentur. Facile id probabit, qui consideraverit, Romanos, quoties-cunque novam sibi subjecissent provinciarn, devict gentis diis nonminus quam suis litavisse, quin etiam Aegypto, fecunda scditionummetre, subaeta, plura inde idola Romam transtulisse, eisque exhi-buisse cultum. Accedit et communis omniuna , quotquot idolis ad-dicti erant, sententia, unicuique non solum provincim, sed etiam fa-

www.dacoromanica.ro


mi1i2 suos esse lares et tutelares Deos, qui peculiarem illius curaingerant, quos nisi placaverit, nemo vel provinciam fortunate regere,neque in wdibus pacate vivere posset. Quando autem desierit gen-.tilis in Moldavia superstitio , eaque gens Christo nomen dederit ,nullis evidentibus historicorum testimoniis potest demonstrari, ta-men probabile est non nisi sub Constantini M. imperio public=Christiana3 religionis culturn in Daciam fuisse introducturn , subConstantio enim Constamtini M. filio utramque Daciam suum ha-buisse episcopum acta synodi Sardicm congregatm testantur,, lintplures forte multo ante cruentis martyrum concionibus permotiChristi vexilla fuissent secuti.

Hodie tota gens se Christianam et orientalis ecclesi membrumprofitetur. De nullo fidei capite alienas fovet sententias, nihil omit-tit eorum, gum illa injuxit , nihil agit, gum ea prohibuit. Hwreticusaut hwresis, in Moldavia, nulla unquam apparuit , multo minus in-crementa capere potuit, forte quod ea gens scholasticam theologiam,sophistieasque dialecticorum artes reeipere noluerit , credideritqueevangelii simplicitatem et S. S. Patrum doctrinam etiam sine scholaad anim salutem sufficere. Nulla alia sacra magis aversantur, ,quam Romana, licet subditi eorum, Hungari, fere omnes illis sin t ad-dicti , suumque episcopum Bacovim habeant. Ajunt enim reliquasquidem hmreses per se notas esse, eorumque secessionem a veraecclesia facile posse animadverti : Papistas vero (nam catholicosneseiunt , nisi orientalis ecelesim alumnos) sub ovina pelle lupinamoccultare indolem , Grmcm ecelesi asseclis aliquando confratrum,alliquando Schismaticorum et 10..Epauw, quod caput ecclesim visibile ,

paparn , non venerentur, , nonnunquam et hreticorum nomen tri-buere, qua ratione fiat, ut rudis plebs vix verurn a falso dignoscere,et ab eorum veneno cavere possit. Fortissimurn autem , ut hmc intransitu moneamus , nobis in ea constantia , qua Moldavi orientali

ecclesim adhTrent, contra omnem neoterismum latere videtur argu-mentum. Constat enim inter omnes, quibus cognit sunt ecciesias-ticai historim, Transylvaniam et Hungariam , qu nostrorum popu-larium ante instauratam Moldaviam sedes erat, nunquam Constanti-uopolitano throno , sed simper Romano paruisse , adeoque , ante-

www.dacoromanica.ro

140 DEMETR11 CANTEMTRI

quam Luthert CalviniqUe secto flies regiones invasissent , cunctoseorutn incolas occidentalis eeclesio fuisse filios. lam vero cum Dra,-goszi sequaces eandem, quam ibi professi fuerant, religionem seinper retinuerint (neque enim ullibi memori proditum est , eos ne-gato occidentalis ecclesio symbolo, Orientalis ritibus nomen dedisse)ilia vero cum orientali in omnibus ac singulis consentiat, manifestopa tet , eandem antiquis temporibus in occidente viguisse , quamnunc solus retinet oriens doctrinam, adeoque occidentem non orien-tem succedenti tempore a vera Christi fide defecisse. Sed e diverti-culo in viam.

Symbolum fidei, uti a patribus Niceno Syhodi conceptum est ,

simpliciter iii sacris recitant , et papisticam additionem et a goreiiciunt. De spiritus S. processione eadem sentiunt , quo Christiverbis S. Iohannes evangelista pronunciat. Uti autem proter S.Scripturo verba processionem a filio admittere nolunt, ita nec intro-ductam a Palama formulam a solo Patre in sacris adhibent : septemsacra mysteria profitentur, liturgiani celebrant ad normam S. S. Pa-trum Basilii M, et Iohannis Chrysostonvi. In ea fermentato paneutuntur et sub utraque specie communicant. Saeras imagines , nonsculptas, sed pietas, honorant, soli autem Deo lateram pronunciant.Sanctos nondum adhue ad perfectam beatitudinem pervenisse, earn-que cum Paulo in illa die i. e. in extrerao iudicio expectare cre-dunt, interea certam ejus spem et fiduciam illorum animos imploreet gaudium ineffabile creare , adeoque quo ad meritum nihil ipsisdeesse. Purgatorium nullum admittunt, statuunt tamen peccata ve-nialia etiam post mortem precibus ecclesio et eleemosynis renaitti.Sacram scripturam e versione septuaginta interpretum recipiunt etlegunt in ecclesia, vulgatam ceterasque translationes reiiciunt. Pro-ter Mercurii et Veneris diem , quater per annum statis temporibusjejunant, in magna autem quadragesima et in primis diebus Augusti,Beato Mario virgini dicatis, etiam a piscibus abstinent. Sunt et quinimia superstitione ducti die Luno quoque earnibus non vescuntur,aliaque sibi jejunia, ut S. S. Athanasii, Gregorii et Demetrii, sanciunt,alia3que etiam mulierculo, licet monachalem habitum non induant,tamen voto spontaneo per totem vitam a carnibus abstinent. Infi-

www.dacoromanica.ro

btscjuPTIO MOLDAVIA 141

mum pmterea vulgus , ut in plerisque aliis , quas cultior literaturanondum illustravit, regionibus, ita et in Moldavia ad superstitionemproclive, non adeo perfecte antiquis suis lavata est sordibus , quinin nuptiis, exequiis et statis anni temporibus ignota quTdarn et an-tiquum Dacim culturn redolentia nomina carminibus canticisque ce-lebret. Talia sunt Lado et Mano , Dzina , Dragaica, Doina , Heolle ,

Stachia, Dracul in valle, Urbitelle, Frumoasele, Symdzenele, Dzioi-maricele, Papaluga, Kyraleysa, Colinda, Twrca , Zburatoral , Miazanoapte, Striga, Tricolicz, Legatura, Dislegatura, &rime, DeskyntelcVerdzelat, et alia huj us generis.

N IC A.

Lno rr ntAxo, quorum nomina in nuptiis potissime a matronis invocantur undeforte haud absona suboritur suspicio iisdem Venerem et Cupidinem, amoris nuptia -rum prwsides, indicari.

DZINA, quam vocem a, Manx denominatione deductam suspicareris. Raro tamensingulari rumen earn celebrant, sed plerumque plurali Dzinele utunur, feruntquevirgines ease formosissimas et venustatis largitrices.

DRAGAICA, (Jeres indigitari videtur. Etenim eo anni tempore, quando segetes ma-turescere incipiunt, congregantur, quot quot fuerint, vicinorum pagorum puel1, acinter se venustiorem et forma prmstantiorem sub Dragaiem nomine eligunt. Hanc inagros magno comitatu deductam, corona et aristis plexa, pluribusque strophiolisphrygio opere pictis exornant, ac claves horreorum manibus ejus suspendunt. Sicornata Dragaica, extensis manibus, et strophiolis vento expositis, ita ut volantisspeciern prwseferat, ex agro domurn redit, et omnes quot quot in eam societatemiverant pagos, cantando et saltando peragrat, stipata cunctis reliquis sodalibuscow earn canticis sat concinne compositis sororem et dominam quam smpissime vo-citant. Hujus honoris villicas Moldavorum pue1I plerumque sunt avidissimas, licetperpetua consvetudine cantavit, ne ea, gum Dragaicm personam gesserit, intra trien-nium marito elocetur.

DOINA : Martis vel Bellow Dacis usitatum nomen fuisse videtur, prwponitur enimcunctis, gum fortiter in bello referunt, canticis, ac prmludiis, quibus gens moldavaante cantum modulari consvevit, textum largitur,

HEINLE : in lugubribus carminibus utuntur, non interiectionis in modum, sed itaut certam quandam personam indigitare videatur.

STACHIA : lingunt esse mulierem gigantea forma, prEeditam, veterum desertarumtedium, subterranearum prmsertim structurarum, adeoque etiam thesauroruin cue-todem et przesidem.

DRACUL IN VALLE : dfflmones appellant, quos aquas habitare credunt.URBITELLE*) existimant esse duas virgines, gum nascenti infanti adstent, eique pro

(*) Crsitele? Ed.

0

www.dacoromanica.ro

l42 bEMETRII caNTEMInt

lubitu animi et corporis dotes tribuant et cuncta fausta mque ac infausta, qum ipsiper totum vita3 cursum accidere deberent, prffldestinent.

FRUMOASELE nymphas quasdam afireas esse existimant, arnore in juvenes venus-tiores smpius correptas. Quam ob causam, si quis adolescens paralysi aut apoplexiarepente corripiatur, id facinus baud alii, quam hisc.e frumoasele tribuunt, feruntqueeas hac ratione, amore in odium furoremque converso . punire amasiorum suoruminobedientiam.

SYMDZENELE : nomen est S. Iohannis prodromi, persvasi autem sunt, ea, qua3 huicsancto feriata est, die, solem non continuo, sed tremulo gressu cursum suum absol-vere. Ideo ista die cuncti per Moldaviam villici ante diluculum surgunt, ortumquesolis defixis oculis intuentur, et dum hujus lucis impatiens oculus vibrare tremere-que cogitur, tremulum istum motum , quem in se ipsis sentiunt , soli adscribunt ,laetique novo spectaculo domum redeunt.

DZOIMARICELB mulieres vocitant, quas feria Iovis Paschatos festum antecedentesummo mane ad ignes , qui eadem die ubique in Moldavia3 mdibus accendi solent,circumire, et si quam dormientem invenerint mulierem , id punitionis ei tribuerecredunt, ut postea laborum sit impatiens.

PAPALUGA : aestate cum segetibus ex ariditate imminere videtur periculum, villiciMoldavorum puellam, qum decimum mtatis annum nondum expleverit, indusio exarborum aliarumque herbarum foliis contexto vestiunt. Sequuntur eam omnes re-

ejusdem tetatis pueIl puerique, canticisque et saltibus totem viciniam pera-grant , quibus , quo quo versus venerint , vetulaa frigidam capiti infundere solent.Carmen hujus fere est sentential : uPapaluga ascende cmlos, aperi portas, demitte«pluvias, ut crescat frumentum, triticum, milium» etc.

KYRALEIBA. , exclamationi in precibus Christianorum usitatte, siSpie Ddlicrov, respondet

et originem debet. Conficit nempe 5 Februarii in vigiliis luminum quislibet paterfami-lias crucem ligneam, quam candida tela, serico et syrmate, prout cujuscunque opesferunt, elegantissime amictarn post preces vespertinas processionis sacra3 in modummagna puerorum stipante caterva per omnes domos circumferunt, et vocem Kyraleisaquam stepissime repetunt.

COLINDA , calendis veterum Romanorum respondet, et singulis novi anni initiis acunctis Moldavis, tam nobilibus, quam plebejis, peculiaribus ritibus celebrari solet.

TURCA : spectaculum, quod in Turcarum odium priscis temporibus excogitatum vi-

detur. Namque die natalitiis Domini sacra , cervino capiti cornuto larvam attexunte variegato linteo consutam, et sat longam, ut pedes quoque portantis tegat. Hancita constructam alius senis gibbosi larvam gerens ascendit, et magno cum comitatucunctas plateas domosque saltando et ludendo peragrat.

ZBURATORUL , i. e. volatilis, credunt esse spectrum, iuvenem venustissimum, quivirgines, prmsertim neonymphas, noctu invadat, easque, licet ab aliis etiam vigilan-tibus conspici non possit, per totem noctem illicitis polluat a moribus. Audivimustamen, nonnullos, queis ex meliore luto prtecordia Titan finxerat, maritos, eiusmodivolatiles deos comprehendisse, compertoque corporeas esse creaturas, fis merit=inflixiSse pcenam.

MIAZA NORTE : i. e. media nox. Fabulantur spectrum esse, quod ab occasu sons

:

iiqu

www.dacoromanica.ro

bESCRIPTIO MOLDAULg IA:3

ad mediam usque noctem in biviis et triviis variarum animarum speciem mentienscircumagitur, at postea dispareat.

STRIGA, a grreca voce, aspt.y171, idem quod apud Romanos etiam hodie inter Moldavos

denotat, venefica nimirum vetula, qua: diabolica virtute infantes neonates , ignotismodis interimat. Superstitio et Transylvanis prasertim frequentissima. Ferunt enimdum striga grassatur, infantes absque ullo prmvio morbo in cunabulis suffocates re-periri. Quod si vetulam quandam huius lacinoris suspectam habeant, eandem ma-nibus pedibusque ligatam in prolluentem abiiciunt, si submergatur aqua , insonscreatur : quod si vero supernatet, tune satis convictain existimantes, sine ulla ulte-riori disquisitione, vivam igne comburunt, frustra ad ultimum usque suspirium in-nocentiam suam reclamante vetula.

Tmcoucz, idem est, quod Gallis Loup garou; credunt homines magica arte in luposaliaque animalia voracia converti posse, eorumque naturam adeo induere, ut homi-nes aeque ac greges invadant et dilacerent.

LEGATURA, est genus fascini, quo sponsum impediri ferunt, ne cum sponsa rem ha-bere possit. Eadem etiam lupos aliaque animalia ferocia vinciri posse credunt, neovium boumque gregibus damnum inferant.

DI SLEGATURA est soiutio hujus legalurm fascini conjugalis, quam aliis fortioribusmagicis artibus obtineri posse credunt.

FARMER, incantamenti genus est inter rusticos usitatum, quo mulieres amasios sllossibi devincire, aut quos odio prosequuntur, in furorem agere posse existimant.

DESENNTEK, aliud incantamenti genus, quo cunctos morbos, qui non sint lethiferi,sanari posse autumant. Non pigebit enarrare quid ea de re in patria ipse vidi. Prm-fectus cubiculariorum B. parentis mei, habebat equum generosissimum, qui in campoa serpente morsus per totum corpus adeo intumuerat, ut vix aliqua spes salutis su-peresse videretur. Accersita vetula incantatrix dominum equi jubet fontem qumrere,ac inde aquam in phyala haustam ac a nemine gustatam quam celerrime afferre.Dam servum mittere vult , qui aquam hauriat, negat vetula, ipsius domini opera a-iens hauriendam esse aquam, si equum vellet redivivum. Obedit tandem juvenis, acvas majusculum aqua plenum vetulm adfert. Rae aquam carmine nescio quo sa-cratam, iuveni ut totam bibat. porrigit. Exequitur ille mandata, licet difficulter, quodnimium aqua hausisset, Post potum juvenis illico equum suum, qui non lenge ab eoin terram prostratus et jam semimortuus jacebat, respirare, se vero inturnescere, etvix perferendis cruciatibus agitari sentit. Ubi carmine sua repetit vetula, intra qua-drantem horm equus sanatur, juvenis vero aquam iterum nullo dolore aut morborelicto evomit. Aliam vetulam totum stabulum equinum scabie infectum, quamvistrium dierum itinere dissitum, recitatis super crinibus equi carminibus, intra pau-cos dies penitus sanasse novimus.

VERDZELAT, divinationis genus est, quod Moldavi, nocte calendas Ianuarii antece-dente, prospera et sinistra, qua per anni decursum illis obvenire deberent, per vir-gularum dispositionem hariolari conantur. Eundem in finem etiam fecle (tiliis), bobis(fabis) et ola (ollis) certo modo dispositis utuntur.

www.dacoromanica.ro

144 DEMETRII CANTEMIM

CAPUT ILDE HIERARCHIA ECCLESIASTICA

Moldavie ecclesie, quoad externa, supremam curam ipse princepsgerit , et sedulo ac diligenter attendit , ut et facta et doctrine deri-corum orthodoxe fidei preceptis respondeat, ne quis suorum devieta recte sentiendi tramite , indutusque ovine pelle , lupi cor intra seabsconditum habeat, neve pastor gregem negligat, aut malis exem-plis offendat. Interne animarum nimirum ad ccelum ducendarumvia metropolitaz commissa est , qui ceu fidus pastor et vigilans do-mini servus subjectas sibi ecclesias visitat, iis episcopos, rudes qui-dem literis , sed spiritu instructissimos largitur,, et nihil omittit ,quod ad ovium suarum pastum et salutem vergere posse animad-vertit. Quoniam autem auctis Moldavie incolis , gravior iste laborapparuit, quam uti ei ferendo unicus homo sufficiat . illi sublevandotres in Moldavia sedes episcopales institute fuere, Roman, Radauzijet ,lluszii , ex his Radauziensi et Husziensi solum episcopi nomentributum est , Romanensis autem archiepiscopus dictus, eique con-cessurn fuit, ut in liturgiam mitram gereret, in reliquos tamen colle-ges suos nullam jurisdictionem habet , nec iis nisi solo ordine estsuperior. Chirotoniam Moldaviaa metropolita a condita sede usquead florentini conciliabuli tompora a patriarcha Constantinopoleos ac-ceperat. Cum autem in ea synodo metropolita, homo simplex et di-vinis scripturis parum exercitatus , quo promissam sibi septimithroni dignitatem acciperet , aliisque a papa propositis honoribuspotiretur,, protestantibus licet qui cum ipso erant Alexandri BoniMoldavie principis legatis , fictis et captiosis illius syno di decretissubscripsisset , at conventieulo dissipato in Moldavianni redire nonauderet , Marchus Ephesi archiepiscopus suum archidiaconum , ge-nera Bulgarum, at pietatis et orthodoxie laude illustrem, Moldavia3metropolitan] dedit, et quod ipso etiam Constantinopoleos partiarchaad adverse castra transiisset, a patriarcha ochridensi confirmationempetere jussit. Atqui ex eo tempore usque ad elapsi scu1i initiumsampan ab ochridensi patriarcha benedictionem petere Moldavie

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAIJIIE 145

metropolitm consveverunt. Cum autem Basilius Albanus fasces prin-cipatus nactus fuisset, ccepissetque collapsas antecessorum suorumpartim negligentia partim dissensionibus Moldavim res componere,Parthenius Constantinopoleos tune temporis patriarcha, hanc fere insententiam ad ipsum dedit literas : «Novit tua celsitudo ecclesiam«moldavam olim orientah ecclesim, ut sincerm benevolmque cuncto-«rum christianorum matri, subjectam fuisse, et ejus metropolitam«ab cecumenico Constantinopoleos throno, uti et reliquos, benedic-«tionem accepisse. Permansit ea in illo obsequio per aliquot smcula,«donec sub Iohannis Palmologi imperio pseudopatriarcha Metrophanes

«florentini conciliabuli decreta subscriberet , eoque ipsam primam«cecumenicamque Constantinopoleos sedem merito cunctis ortho-«dox fidei amatoribus suspectam redderet. Cum vero post eas tur-«bas extinctis sta tim,huj us pestiferi morbi instrumentis et autoribus,«Dei sancta ecclesia , ceu immaculata agni sponsa , pristinm sum«quieti ac splendori restituta, et omnis adversze suspicionis occasio«ablata fuerit , grave omnino et inconveniens videtur,, moldavam«ecclesiam, qum semper unum ex electissimis et prmcipuis catholicm«ecclesim membris habita fuit , non a suprema sede , sed ab Mama«chirotonim benedictionem accipere. Itaque nostra mediocritas et«tota sancta synodus tuam celsitudinem humiliter rogat, ut nobilius«ecclesim membrum nobiliori sedi restituas, et Moldo-Valachim (sicenim G-rmci Moldaviam vocant) metropolitam, uti antiquitus consti-«tutum erat , iterum ab cecumenica nostra et partriarchali sede be-«nedictionem petere jubeas : gum res omnino in Dei gloriam et ma-«tris nostrm ecclesim Catholicm honorem verget.» Persvasus pa-triarchm et synodi literis Basilius, ex eo tempore sancivit, ut in pos-terum non nisi a Constantinopolitano throno Moldavim metropolitaacciperet benedictionem : idque decreto paulo post in provincialisynodo, qum sub eodem principe Iassiis contra iconoclastas et alioshujus mvi hmreticos habita fuit, omnium patriarcharum ipsiusqueochridensis consensu et subscriptione confirmatum est. Ceterummetropolita Moldavim in ecclesia orientali singularem quandam aliis-que negatam dignitatem gerit. Neque enim nomine patriarchm gau-det, ne culli patriarcharum subjacet. Namque licet benedictionem a

10

www.dacoromanica.ro

146 bEMETAII CANTEMIRI

Constantinopalitano patriarcha accipiat, tamen ab eo nee eligi, nee de-poni potest, neque magnm ecclesim constantinopolitanm quod vocatur

ut reliqui metropolitm omnes, expectare tenetur. Electo, cumprincipi probatus fuerit , tres Moldavim episcopi manus imponunt,datisque ad patriarcham literis notiacant, talem vel talem hominempium, probum et eruditum, implorato spiritus S. auxilio, non autemalio modo , quam qui e humana penderet voluntate , electum esse.Idem facit et princeps peculiari ad patriarcham epistola , rogatqueut neoconsecratum sua benedictione in munere illo confirmet, quodnegare patriarcha nullo modo potest , sed omnino principis volun-tatem debet exequi. Porro et a tributo, quod xotvórntos xca plata; nomine

a cunctis metropolitis patriarchm solvitur, prorsus est immunis, neeulla lege tenetur patriarcham de rebus in ecelesia moldava gerendisaut gestis interrogare : sed eandem libertatem , quam ochridensispatriarcha in sua dioecesi habet, ipse etiam in Moldavia utitur : licetautem tantm dignitatis sit metropolita, nullum tamen e suis episcopisvel constituere vel dignitate privare potest. Solius enim princepsest , de candidatorum vita et eruditione exquirere , et exauctoran-dorum causam dirimere sententiamque depositionis ferre. Namqueilia mania sum curm reservarunt principes, solam chirotoniam iuxtaapostolicos canones metropolitm reliquerunt. Vicissim princeps, licetabsolute omnibus sibi subjectis imperet , tamen sine metropolitmconsensu in rebus ecclesiasticis nihil mutare , addere vel demerepotest. Ea tamen regula piis saltem principibus dicta est , si enimsacroruin contemtor fuerit, metropolitm munus est coram tribunalisententiam principis e legibus vel conarmare, vel corrigere , cui

princeps ut christianus et justitim amator obedit. Episcopi in suisdioecesibus funetiones sui muneris libere obeunt, subjectos sibi sa-cerdotes constituunt , et si in crimine aliquo inventi fuerint , donogratim privant nemine con tradicente : in igumenis tamen et archi-mandri Lis constituendis aut exauctorandis nullum jus habent , utqui solius principis tribunal reverentur. In levioribus delictis qui-libet inferior a suo prmfecto castigatur, diaconus a sacerdote, sacer-dos a pro topopa , ieromonachus et monachus a suo abbate vel ar-chimandrita. Protopopa, abbas et archimandrita a suo episcopo, epis-

4,5irv,

www.dacoromanica.ro


eopus a metropolita, metropolita a principe , princeps a sua con-scientia et Deo, qui nonnunquam sultano ceu instrumento ad corri-gendum vel puniendum prineipem utitur. In gravioribus , gum velmorte, vel sacerdotii privatione expiari debent , delictis, non nisisimplices sacerdotes, ieromonachi et monachi suorum episcoporumjurisdictioni subjacent, abbates autem, archimandritm et episcopi asolo principe puniri possunt. Est tamen episcopi munus , ut si quisEs, quos illorum iudicio principes exemerunt, aliquid contra eanones,aut quod offendere possit, perpetret, metropolitm id per literas sig-nificent , qui postea secundum episcopi relationem causam principiproponit.

Metropolita a singulis sacerdotibus sum eparchim quotannis tri-butum 200 asprorum et pellem vulpinam vel martis accipit , prw-terea nihil exigere potest, uti nee ab episcopis quenquam proventumhabet, nisi si ipsi sua sponte ei aliquid donaverint. Eosdem reditusetiam a suis diceeesibus episcopi colligunt.

CAPUT III.DO MONASTERIIS MOLDAVIIE

CuncLa monasteria Moldavim ejusdem sunt instituti , et regulas aS. Basilio monachis prmscriptas sequuntur. Majora , quibus archi-mandrit2 prmsunt, non plura inveniuntur,, quam quatuor, minoraautem , gum igumenis parent , plusquam duo centum numerantur,,prmter totidem fere metochia , gum diversis in locis ea monasteriapossident. Dividuntur autem in acpcspoileva , inkinate , et ExEdeEpa, nein-

kinate , oblate et libera , oblata monasteria vel Hierosolymis , velmonti Sina, vel Monti Sancto dedieata sunt. Invaluit enim in Molda-via consvetudo , quasi quis vel princeps vel baro monasterium fun-dare voluerit, cunctas opes suas mqualiter inter monasterium et li-beros dividere debet , totidemque monasterio dare , quantum filio-rum singulis reliquit. Si autern timet, ne post eius mortem monas-teriura destruatur,, aut corruat , alicui e lauris majoribus , gum inprmfatis locis inveniuntur,, illud dedicat. Hoc facto , laurarum illa-rum achimandritw prospicere monasterio tenentur, , et curare, nt

www.dacoromanica.ro


semper monachi integra vita honestisque praditi moribus ibi re-periantur. Vicissim ex reditibus monasterii id tan turn ibi relinquunt,quod ad alendos fratres necessarium est , reliqua pro necessita-tibus majorum laurarum colliguntur,, eoque singulis annis rnittun-tur,, libero autem monasterio fratres sibi arant , sibi occant , sibiitidem metunt, horis, quas a sacris functionibus vacuas habent, ma-nuariis operis ab abbate prascriptis vacant, vineas, agros hortosqueexcolunt, collectosque ex iis fructus in sui monasterii usus conver-tunt. Tributum quotannis cuncta monasteria principi pendunt, prosuarum possessionum ratione , metropolita autem et episcopi nihilprorsus solvere tenentur. Caterum regulis Basilii Magni adeo cunctiadstricti sunt monachi , ut centies morerentur,, quam jubente licetmedico unicam carnis buccellam ori suo imponerent. E monasterionunquam exeunt, nisi ab igumeno missi, aut postquam pro tot die-bus aut horis licentiam impetraverint. Oeconomia cura senioribusdemandata est, qui vita morumque integritatem plurium annorumexperimento abbati suo probarunt. Praterea non possumus nonlaudare hospitalitatem , qua in omnibus observatur Moldavia mo-nasteriis. Quicunque enim eo venerit hospes, sive orthodoxus fue-nit , sive Iudaeus , sive Turca, sive Armenus , non solum benevoledebet excipi , sed et si vel per integrum annum ibi morari vellet,cum omnibus sociis et jumentis, quos secum babet, pro viribus mo-nasterii, sobrie , laute, idque sine ulla murmuratione ali et susten-tari debet.

CAPUT IV.DE LINGVA MOLDAVORUM

De lingva moldavica origine diversa scriptores tenet sententia ,

plures eam e latino sermone nullo alius idiomatis habito respectucorruptam existimant, sunt et qui ex italica dialecto earn derivatamesse arbitrantur. Utrorumque argumenta, quo magis lectori pateatveritas , candide exponemus. Qui latinam lingvam propriam et ge-nuinam moldavica matrern asserunt , his potissimum fundamentisnituntur ; primo, colonias Romanas longe ante in Daciam translatas

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAUIZE 149

fuisse , quam per Gothorurn Vandalorumque irruptiones Romanussernao in Italia corrumperetur : neminem autem historicorum me-morim prodere, eas sub Barbarorum regno Latium repetiisse, adeo-que non potuisse Daci incolas , a lingva gum nondum erat , suamcorrumpere. Secundo , Moldavos se nunquam Italos nominasse ,

quod sequentibus temporibus latius Romanorurn nomen esse cce-pit, sed semper Romanoruna appellationem retinuisse, gum illo wvo,cum orbis terrarum caput Romm asset , cunctis Italim incolis eratcommunis. Neque obstat, quod a finitimis Hungaris et Polonis Vlochvocentur, quod idem apud eas gentes Italorum nomen est. Malle-mus enim credere vicinas illas gentes magis a Moldavis, ut notiori-bus sibi, ad Italos, quam ab Italis ad Moldavos appellationem earntranstulisse. Tertium et potissimum pro ea sententia argumentumest , quod in moldava lingva plura adhuc vocabula latina invenian-tur, gum italica prorsus ignorat, vicissim nomina et verba a Gothis,Vandalis et Longobardis in Italorum sermonem introducta penitusfugiat moldava , ut id paucis reddamus clarius : incipio, Italus pervocem barbaram commincio exprimit , Moldavus vocabulo e latinadialecto corrupto, inczep. Albus, italice bianco, mold. alb. Civitas, ita-lice citta, mold. czetate. Dominus, italice signore , moldavice domn.Mensa, italice tavola, mold. masa. Verbwm, ital. porola, mold. vorba.Caput, italice testa, mold. cap. Venatio ital. caccia, mold. venat. Quiautem ex italica dialecto derivare volunt moldavum sermonem ,obiiciunt 1. in eo inveniri verba auxiliaria : am, ai, are. 2 .articulosnominum. 3. aliquot etiam vocabula pure italica, ut szkiop, sciopo,claudus, et czere, cerco, gum cum prorsus lingvm latinw ignota sin t ,non aliunde nisi ex italica peti potuissent. Respondetur ad id a pri-oris sententim patronis : Auxiliaribus quidem verbis uti Moldavos,at non italicis, sed peculiaribus. Articulorum eadem est ratio, nullaenim orationis parte magis quam iis ipsis moldavus sermo ab italicodiscrepat. Italus articulum suum nomini prmponit, Moldavus post-ponit, ut Ital : L' huomo, la moglie, Mold. om,ul, muiere. Italus unumhabet articulurn masculini, in singulari il, in plurali gli vel i, in fe-mineo singulari la, plur. le. Moldavi autem in singulari masculinoduos habent articulos , ul et le, unum, quem nominibus, in conso-

www.dacoromanica.ro


nantem desinentibus , alterum , quem in vocalem exeuntibus suffi-gunt : ut omul, homo, calul, equus, smusul, scamnum, vasul, vas,szerpele, serpens, kynele, canis, etc. In plurali animatorum nomini-bus articulum ii addunt , ut : caii , oarnenii, equi, homines; inani-mata vero articulo femineo ele efferuntur, ut : scounele, vassele, etc.Femininorum Moldavi itidem duos articulos habent, e et a, ut mujere,gaina, mulier, gallina. Qu in e desinunt, in plurali ile formantur,ut mujere mujerile , gum autem in a , pluralem per ele efferunt , utgaina gainele. Denique voces illas , gum italico propius accedunt ,

quam antiquo romano sermoni, e din turno Genuensium commercio,quod iis, dum Ponti Euxini littora tenerent, cum Moldavis interces-serat , in nostram lingvam haud absona forte conjectura irrepsissecrederes. Pari enim ratione, posteaquam cum Grmcis, Turcis, et Pci-lonis crebra negotia habere Moldavi cceperunt , ex illarum quoquegentium dialectis plura vocabula Moldavorum ore teH cceperunt, uta Grcis :

pedepsa , ,,(BEucnc ;

kivernisire , xusepvync ;

Procopie , ,,p0,,,A ;

Blastem , px,,,,,Ips., ;

Azima , a'tuRov ;

Drum , sop; ;Pizma, lcaava.

Iam vero expositis utriusque partis argumentis , gum propius acce-dant veritati definire non audemus , metu ne amor patrim nobisobstruat oculos , nostroque conspectui aliqua subducat , gum alie-nis facile paterent luminibus. Relinquimus itaque iudicium lectoribenevolo , unicum id Covatii effatum addere contenti. Minim, aitille, quod Moldavorum Valachorumque lingva plura habeat latinavocabula , quam italica , licet Italus ibidem sedes habeat , ubiolim Romanus habitabat. Sed idem haud mirum. Itali enim longepost sibi lingvam excogitaverunt. Cmterum observandum , repe-riri in Moldavorum lingva aliquot vocabula, gum cum tam latinm ,

quam reliquis vicinarum gentium dialectis incognita sint, ex an-tiqua Dacica remansisse forsitan haud sine ratione existimamus.

www.dacoromanica.ro

btsChIPTIO MOLDAtJA i 51

Neque enim obstat quidquam, quo minus credamus Romanorum inDacia colonias, vel servis Dacis usos fuisse, vel etiam, si quis uxoremperdiderat, mulierculas ex illa gente in matrimonium duxisse, undofacile indigenarum aliqua vox in illorum sermonem irrepere potuit.Tales sunt : stezar, quercus, padure, sylva, halestea, stagnum, ca-rare, semita, graesk, loquor, privesk, aspicio, nemeresk, aliquo per-venio. Praterea, uti cuncta fere lingva, ita et moldava diversas pa-titur dialectos. Purissimus sermo in medio Moldavia circa Iassiosviget , quod continua aula principalis prasentia cultiores vulgo e-vadunt illius agri coloni. Qui ad Tyratem habitant , multa polonicaintermiscent, et plura vasa domesticis usibus in servientia polonicisdenominant vocabulis , ita ut ab alio Moldavo vix intelligi possint.Qui in alpibus versus Tiansylvaniam vivunt, sapius hungaricis utun-tur vocibus, Falczienses tartarico, Galaczienses grazco turcicoque ser-mono moldavum corrumpunt. Mulieres quoque moldava peculia-rem a viris pronunciationem habent. Mutant enim syllabas bi et viin gi, ut: bine, bene, gine, vie, vinea, gie ; pi in ki : pizma, invidia,kizma, piatra, petra, kiatra. In initiale in ng literam, vix aliis pro-nunciabilem, ut mie, mihi, ngie etc. Qui sernel e viris etiam ei pro-nunciationi asvetus fuerit , vix ac ne vix quidem ab ea liberari po-test , et ceu sorex suo ore semper prodit , se nimis diu in matrissinu moratum fuisse, qua de re etiam tales vulgo ficior de baba, filiivetula, per con temtum dicuntur. Valachia et Transylvania incoliseadem est cum Moldavis lingva, pronunciatio tamen rudior, ut dziur,Valachus proferet zur, jun-, per z polonicum sive j gallicum ; Dum-nedzeu, Deus, val. Dumnezeu ; akmu, nunc, val. akisma ; aczela hie,val : ahela. Addidere etiam aliquot vocabula Moldavis ignota , quatamen omnia dum scribunt omittunt. Moldavicam et lingvam et or-thographiam sequuntur, adeoque re ipsa moldavicam sua purioremagnoscunt, licet verbis id profited ea qua Moldavos et Valachos in-tercedit antipathia prohibeat. Corruptiori multo utuntur idiomateCuzzo- Valachi, qui in Rumelia ad fines Macedonia habitant. Miran-dum in modurn jill patriam sibi lingvam cum gran et albanicamiseent, ita ut nonnunquara pure gracam, aliquando pure albanamperiodum sermoni valachico interponant, retentis tamen ubique mol-

www.dacoromanica.ro


davicis nominum verborumque flexionibus. Talem ollo potriginem,ipsi quidem inter se intelligunt , sed nec Grmcus, nec Albanus, necMoldavus sermonem ipsorum integre capere potest. Quod si tamenomnes tres uno in loco collecti Cuzzovlachum loquentem audirent ,collatis sententiis, si quilibet sum lingvm periodum alteri interpre-taretur, quid is sibi vellet, intelligere possent.

CAPUT V.DE LITERIS IIIOLDAVORUM

Ante conciliabulum Florentinum , exemplo reliquarum gentium ,qui e Romano sermone suas lingvas corrupere, latinis Moldavi ute-bantur characteribus. At cum in ea synodo Moldavim metropolita ,

uti supra diximus , ad castra Latinorum defecisset, successor ejus ,

Marci Ephesi diaconus , gente Bulgarus , nomine Theoctistus, quomagis eradicaret e Moldava ecclesia Latinorum fermenta , juveni-busque occasionem legendorum latinorum sophismatum adimeret ,

Alexandro Bono svasit, ut non solum homines diversa de sacris sen-tientes, sed et latinas literas e principatu suo exulare juberet, et iisslavonicas substitueret, eoque nimio et intempestivo zelo Mills bar-bariei, qum nunc Moldavia m tenet, prim us auctor extitit ; cum autemslavonici characteres non sufflcerent prop unciationi omnium voca-bulorum , gum moldavica lingva partim e latina corruperat , partime vicinarum gentium dialectis adoptaverat, rite exprimendm, aliquotnovi etiam characteres excogitari debuerunt , quo factum est , uttantum literarum numerum postea moldavicus sermo acceperit ,quantum nulla alia Europeorum dialectus patitur.

Numerantur eniin hodie cum prosodicis quibusdam orthographi-cisque notis, 47.

Az Ize TferdBuki I Uk

Vede Kako U

Glagol Liude FertaDobro Mislete FitaIest Nasz Chier

www.dacoromanica.ro

DESCRIPTIO MOLDAITLE 153

E On HierZivete Pokoi IerDzialo Hyrtzi IriZemle Slovo Iert :

olim vocem , gum in consonantem desinebat, semper elaudebat ,

hodie autem Moldavi ejus loco utuntur signo supraposito, ut in ipsavoce jert.

Ot Szta Iu0 Iat Xi

Ci le Psi

Czerve Inia TitlaSze Iako Dze.

Majusculm Moldavorum literm eaedem sunt , quas Grmei Slavo-

nique in suis alphabetis habent : utroque enim charactere paH ra-tione utuntur. Atque eos quidem , quos nunc lectori ob oculos po-suimus , charaeteres, in epistolis farniliaribus , et privatis catalogis,Moldavi post eliminatas latinas literas adhibere ccEperunt, in sacrisvero , epistolis principum , catalogis thesauri , et aliis , gum ex aula

emanabant, scriptionibus, non alia nisi slavonica lingva per integraduo smcula in usu fuit. Hine etiam nobiliuna filii non alii sermoninisi slavonico dabant operam , in quo cum 8103 scientiEe tradi nonpossent, postquam legere didicissent, Horologiurn orientalis eccle-sim, Octoichon et Psalterium memori manclare jubebantur. His fi-nitis, Evangelium, Apostolica scripta, et Pentateuchus , raro reliquiveteris testarnenti libri illis explicabantur, ut saltern intelligere pos-sent, quid in sacro codice contineretur. Iisdem studiis etiam cunetbaronum fili2 imbuebantur, eo saltern fine, ut vernacula eo melius le-gere et scribere possent. Qui grammaticm slavoni operam daret, vixaliquis reperiebatur, prmcipue cum ej us lingvm gra mrnatica a Maximo

cretensi , quem hodie Rutheni canonicum sanctum habent , elabo-rata , et sernel tan turn Moscum edita , rarissirne inveniretur,, at su-periori smculo, postquam sub Basilii Albani principatu cecurnenicothrono reddita fuerit Moldavia, expergefieri, et e profundis, quibusobsita barbariei tenebris , ad lucem aliquantulum perduci ccepit.Hujus enim principis cura primo lassiis scola Gr=a condita , ius-

www.dacoromanica.ro


sumque fuit, ut in omnibus lauris majoribus monachi grcci reci-perentur, , qui nobilium filios graccis literis et scientia instruerent ;ab eodem institutum fuit , ut in templo cathedrali in honorem pa-triarchalis ecclesic alter chorus grecis psaltis constaret, totaque li-turgie dimidia greco, dimidia slavonico sermone recitaretur, quodet hodie observatur. Idem princeps etiam typographiam grecam etmoldavam paravit, librosque ecclesiasticos et politicas leges imprimijussit, qua re factum , ut primo evangelia et apostolici textus, moxet universa liturgia vernaculo sermone recitarentur. Aliquot decen-niis post, pium id Basilii institutuni imitatus est Valachie princepsSerbainus Cantacuzenus , et in sua provincia scholas typographias-que grecas et vernaculas condidit. Tandem sub finem elapsi seculialiqui Moldavorum etiam in latinam lingvam et scientias incumberecceperunt. Laudando exemplu reliquis preivit Miran quidarn logo-theta , accuratissimus Moldavorum historicus, qui filios suos in Po-loniam misit, ibique eos latino sermone et liberalibus scientiis im-bui curavit. De hine et Duca, princeps Moldavie, juvenem doctissi-mum-Iohannem Papam (qui postea Moscue Comineni nomen assum-psit, tandemque metropolitanam DristEe sedem adeptus est) et Cy-galam hieromonachum, ad filios suos erudiendos ad se in Moldaviamaccersivit, post et parens noster Constaatinus Cantemirius eruditis-simum hieromonachum Ieremiant Cacavela,m cretensem in Molda-viam vocavit , ejusque cure et doctrine suos et aliorum baronumfilios cfimmisit : ex quo tempore plures Moldavorum grecis , italiset latinis literis operam navare inceperunt.

FINIS.

www.dacoromanica.ro

Nikko I

kDeinekMarienburg

Cronstadt,---------------

ere Wa,silom-

1,18f Beeknin

AkZSnyatin("1

Zeiletee'en,0

Deehrile.,,-,, 0

Trpeeer tem,

Raeibea,

"4403?

hoeal Ian- ;Tit,

Nall Si calinor

9-tarX g)0, ,75firik

(mem,.

0 reltweet

Xiftzel

Btehre

NerlarAS>

or()hoi

,e7g

askow

WIT-w-eb zk0

sian IL 4...1:WV

°1of"

ri)

F4

ane ii

1514rIela

CotnarSUCZaWil\sari 1-11.Bah!

°AridA41.-

Bore:Igt

it\

4.91 erg.

0" 9.:k404.1Sidleentwle

tit -ii1.4 CH

BaeoNL a pu szna

A Mina

Silt.,)ten

a rla

TABVLAGEOGRAPHICA

MOLDAME

FOCSZ

114

Pellieetti0

0 Dolaki. ,

1ii ia 611.

bakTided

21167,11.,

alaczno*.

Brailo

tfakrbiett r_

BergalhiObli ei za

cW-

www.dacoromanica.ro

) 1/.."-0 ()sal <--f-p -44 44 le T# rf iT;'; /4

74.1/ 'ANA24j t7-)...;,0.6 Avy a I 11,4444..14.1-4,04-rovo-4-1470.4

pr-4,44 44.4-V47...01 e 714-4

441II-41404,#.

i44 14-1,1 2 4.

ert44,/ ta4' g

04(14 rr

rit4-4741441 IV 0.1 Tel Ct

)114 if7ty.14(45

'7444"111.11 `2" 9t-c-4-7" etym. g.7.L.4 (-4 C.

cit-r--; I la $14 e 0,51

04 Cot? 11)

nelf Z.17i., e.t4 6.fa-A-PejettGe.-

-1-dt (4 'v., '6.4-4 rizi4 r)-14 ').4e7-

24:4 13 Jr!, 1:1 4 dij- i 4 7 . 9?-01

5- 31 . olvr- oi),-vv., a, 6,1fr2z4

C-4/1.4k. "AAA/ eV-44, /1

1,,a,9'1pr 6,44-y or' VAt'

4-44:4:1" /cm )14. v. Lk. rn4 ,

-r4,341) A re...0 4a-t

t.r At-

fwd.., iik,4 - 14:,V

2 rtr- c4A-vrM'11:70.eit1.4"IA:j "e )4, OS'', ,A4

rvci, r. v

Py 04/' "1"4,1

,.

CY-44-#. 14.,4711A- Ct4x--1.

..ezi P-4-(4'44-4-,

hA.14At avt44- .444*--t, CAA .. 1

/2.. ....... . / /

,

' _ -101. fe 774 r.11..7-14'

-f 44 p- 4ript..47._ 14/4-244 ;rt4," 41)1. C./4"-P -it 74-44// ri

./. fri,ky, e i4A4,--,e ri,-(1 ri :4". 12--/v

4 J (71 .1<-fie4-4" 41.-'1"."15t-

i 1

.;-.--Z, 4--Crifr*-- -g.-4"/ c..4.4. el.,9-1.4'd v, , 2 kb J-C..

if.f /41.0.-$1., j it-r ,..4 c."-Atiel (a.' $ , Alva ,,4110 ..., 11....e ....1

.

$1"... A ,,/1"/1

i0-44AI 4.-- 1 S 2.

7

4frAki 0 tA.A. V401-',4-

1.14 ON..

*41 /41 )4-....41/ et,/ 7c4", c.e

)741, 17-'44./ C444- )1

Lcte-r/4-f

sifrr

4.rot.,4 14.4ed.

.

,1.11:44/:

,4 Pi/ ,4?-g r4 ht71,7114/447.1'"

$44/7 "

1'g 67"

\ 4...., v.......; et..,4,,....

. (94

..,

P ' , "Cf

r 4: : : 1..`-- .

)44 pj 4.1 Pi c , /.44.A

tt1.1

,-

, c.f...,..

,r., ,.. a447

j

0

i

. V" ( 71 ) ,4A.A-% 1

it+71.4 ti-a

Vilk4iii-P,/,

4 )4 ..,,i

1

`I'i I

(i

IAN 1/.4Pirej

a<A.)44'

www.dacoromanica.ro

DEMETRIU CANTEMIRU - 123userdocs.s3-website-eu...

Documents

Transcript of DEMETRIU CANTEMIRU - 123userdocs.s3-website-eu...